Андрей Тихомиров
Тӗрӗк халӑхӗсемпе чӗлхисем
Тӗрӗк чӗлхисемпе халӑхсене-вӗсене йӑтса ҫӳрекенсене-аталантарнӑ май диалектсемпе чӗлхесем пӗр пек пулса тӑчӗҫ, пӗр енчен – вӗсем пӗрлӗхлӗ пулнине, тепӗр енчен – тӗрӗк чӗлхи арканнине ӑнлантарса паракан уйрӑмлӑхсем-малтан диалектсем, унтан уйрӑм чӗлхесемпе чӗлхесен ушкӑнӗсем пулса тӑчӗҫ. Тӗрӗк халӑхӗсем Алтай тӑвӗсен районӗнче анлӑ вырӑнта йӗркеленеҫҫӗ, халӑхсен ытти чӗлхеллӗ ушкӑнӗсемпе-монгол, тунгус, маньчжур тата тибето-китай ушкӑнӗсемпе-ҫыхӑнса тӑраҫҫӗ. "Алтай" сӑмах тӗрӗксен "алтын", "ылтӑн", монголла "алт"сӑмах патне тухать. "Алтан тобчи" е" Алтан товч "("ылтӑн тӳме"," ылтӑн мачча") XVII ӗмӗрти монгол летопиҫӗ. Алтай мӗн авалтанпах полиметалсен, тимӗр тӑприн, чӗркӗмӗлӗн, ҫавӑн пекех ылтӑнӑн пуян вырӑнӗсемпе чапа тухнӑ.
Алтай тӗрӗкӗсем хӑйсен йӑхӗпе тӗрлӗ халӑхсене, ҫав шутра нетюрксен те, пӑхӑнтарнӑ. Ҫыру ҫӑлкуҫӗсем пӗлтернӗ тӑрӑх, влаҫа темӗн пысӑкӑш выльӑх кӗтӗвӗсем, ҫаратнӑ пурлӑх тата хӑйӗн хуҫалӑхӗнче чурасен пурлӑхӗ пухнӑ ӑратлӑ пуянлӑх аллинче тытса тӑнӑ. Ҫак феодалла-патриархалла пӗрлешӳ пуҫӗнче каган тӑрать. Анчах алтай тӗрӗкӗсемпе ӑна пӑхӑнса тӑракан халӑхсен йӑхӗ-йӑхӗ, чылай авалхи общество организацийӗ, хальхи ӑнланура классем йӗркеленсе ҫитмен-ха. Государство тӑван йӑхсене хуҫалӑха пӗр пек аталантарассипе ҫирӗп мар пӗрлештерни ҫеҫ пулнӑ.
Пирӗн эрӑри I пин ҫуллӑх Алтай тӗрӗкӗсен историне ытларах археологи тата ҫыру ҫӑлкуҫӗсем тӑрӑх пӗлеҫҫӗ. Археологи тӗп ҫӑлкуҫӗсем-пытару тата унта тупнӑ япаласем. Ҫав вӑхӑтра ҫынна юланутпа ҫӳреме лашапа тата ут таврашӗсемпе пӗрле пытарас йӑла сарӑлать. Ту Алтайӗн айлӑмӗсенче пысӑках мар чул тӗмескесем чавнӑ, вӗсен айӗнче ҫӗр чавмалли тӑватӑ кӗтеслӗ шӑтӑксем пулнӑ. Ҫав шӑтӑксене пытарнисене ҫурӑм ҫине хунӑ. Пытарнипе юнашар утне пытарчӗҫ. Хӑш-пӗр чухне вилтӑприсене ҫиелтен чул ункисемпе кӑна паллӑ тунӑ. Масар варринче яланах чаплӑ ҫын вилтӑпри пулнӑ, ун тавра хӑйпе пӗрле пытарнӑ салтаксемпе чурасен вилтӑприсем выртнӑ. Чухӑнлӑх вӑтаҫӗр вилтӑпри пуянлӑхне уйрӑмах палӑртса тӑрать. Ҫакӑнпа пӗрлех пысӑк тӗмескесем те тӗл пулаҫҫӗ. Вӗсене пытарни инвентарь пуянлӑхӗпе тата пытару ритуалӗн кӑткӑслӑхӗпе палӑрса тӑрать. Вилтӑприне ухӑ йӗпписем чикнӗ йӗнӗ, тимӗр ҫӗҫӗ, пиҫиххисемпе пуян илемлетнӗ пиҫиххисем, авалхи тӗрӗк ҫырӑвӗсем тултарнӑ кӗмӗл савӑт-сапа хунӑ. Стена хыҫӗнче лаша скелечӗсем выртаҫҫӗ. Ун пек тӗмескесене Катанда ялӗ Патӗнчи Алтайра, Туятӑра тата Кузбасри ур юханшывӗнче уҫнӑ.
Выльӑх – чӗрлӗх ӗрчетесси – хальхи Якутин территорине тӗрӗк чӗлхеллӗ аслашшӗсем-Пирӗн ЭРӐРИ VI-X-МӖШ в.ХУЛИНЧЕН пуҫласа Ангарӑпа Ленӑна куркансем пурӑннӑ ВӐХӐТРА (Ку Вӑл Курумчин культури теҫҫӗ) Прибайкальрен нумай вӑхӑт хушши пынӑ. Анчах кунта дотюрк ҫыннисем те пулнӑ. Тимӗр ӗмӗрӗн авалхи поселенине Якутскран анатарах р.Ююкэ ҫинче тупнӑ. Якутин ирхи тимӗр ӗмӗрӗн хӑйне евӗрлӗ культурине Ленӑн анатри С.Мухтуй таврашӗнчи Поселенисемпе Олекминскран тата Сиктяхран ҫӳлерех тӑратнӑ. Халӑх сунара тата пулӑ тытма ҫӳрет. Якут халӑхӗ Лена ҫинче тӗрӗксен кӑнтӑрти чӗлхеллӗ халӑхӗсене ҫӑтса янипе йӗркеленнӗ. Кӑнтӑрти асаттесен юлашки хумӗ ЯКУТӐН XIV-XV ӗмӗрти Ленӑна ҫеҫ пырса кӗнӗ тесе шутлаҫҫӗ, сӑмахран, ҫурҫӗр-хӗвеланӑҫӗнчи пӑлан ӗрчетекен Якутсен локальнӑй ушкӑнӗсем нумаях пулмасть вӑтаҫӗр районсенчен тухнӑ якутсемпе пӗрлешсе кайнӑ. Якутсен обществӑлла пурнӑҫӗнче ӑру стройӗн юлашкийӗсем нумай юлнӑ, йӑхлӑ тавӑру сыхланса юлнӑ. Якутсем антропологи тӗлӗшӗнчен центральнӑй ази тата монголоид расин байкаль типӗсем шутланнӑ. Пурӑнмалли, культурӑпа йӑла уйрӑмлӑхӗсем тӑрӑх якутӑсен локаллӑ ушкӑнӗсем – амгино-ленск, вилюйски, олекмин, верхоян, ҫурҫӗр ушкӑнӗсем-пайланаҫҫӗ. Якутсен хуҫалӑхӗпе пурлӑх культуринче Вӑтаҫӗр Азири выльӑх-чӗрлӗх ӗрчетекенсен культурипе пӗрешкел енсем ытларах, анчах ҫавӑн пекех тайгари ҫурҫӗр элеменчӗсем те пур. XVII ӗмӗрти 20-мӗш ҫулта ВӖСЕНЕ социаллӑ пурнӑҫпа экономика тата культура аталанӑвне хӑвӑртлатакан Вырӑс патшалӑхӗн составне кӗртнӗ. Ҫав вӑхӑтрах якут халӑх массисем патша чиновникӗсене, купцасене тата мамӑк тир сутакансене хаяррӑн хӗсӗрлеме пуҫланӑ.
