Андрей Тихомиров
Төрки халыклар һәм телләр
Төрки телләр һәм халыклар аларның сөйләүчеләре үсеше процессында, бер яктан, аларның килеп чыгышы бердәмлеге нәтиҗәсендә охшашлыгы, ә икенче яктан аермалары белән характерланган диалектлар һәм телләр барлыкка килә, алар гомуми төрки телнең башта диалектларга, ә аннары аерым телләргә һәм телләр төркемнәренә нигезләрнең таркалуы белән аңлатыла. Төрки халыклар Алтай таулары районында киң киңлектә формалашалар һәм Монгол, тунгус-маньчжур һәм Тибет-Кытай Халыкларының башка тел төркемнәре белән үзара бәйләнештә торалар. Алтай сүзе төрки алтын Алтын, монголча алт сүзенә барып тоташа. Алтан тобчи яки Алтан товч (алтын төймә, яки алтын җыентык) XVII гасыр Монгол елъязмасы. Алтай борынгыдан ук полиметалл, тимер рудасы, терегөмөш, шулай ук алтын ятмалары белән дан тота.
Алтай төркиләре үз чыгышлары буенча төрле кабиләләрне һәм халыкларны, шул исәптән төрки булмаганнарны да буйсындырганнар. Язулы Чыганаклар күрсәткәнчә, хакимият зур терлек көтүләре, таланган мөлкәт туплаган һәм үз хуҗалыгында коллар булган кабиләле затлар кулында тупланган булган. Бу феодаль-патриархаль берләшмә башында каган тора. Әмма Алтай төркиләрендә һәм аларга буйсынган халыкларда ыруг-ыруг, күп яктан әле беренчел иҗтимагый оешма булып кала һәм хәзерге аңлауда әле сыйныфлар барлыкка килмәгән. Дәүләт хуҗалыкның бер үк үсеше белән тугандаш кабиләләрнең ныклы берләшмәсе генә булган.
Алтай төркиләренең i меңьеллык тарихы нигездә археологик һәм язма чыганаклар буенча билгеле. Төп археологик чыганаклар булып күмүләр һәм аларда табылган әйберләр тора. Бу вакытта кешене ат һәм ат җигеп йөр базы белән бергә күмү гадәте тарала. Тау Алтае үзәннәрендә кечкенә таш курганалар казыла, алар астында дүрт почмаклы туфрак чокырлары урнашкан. Бу чокырларга күмелгәнн базның аркасына сузылган итеп салганнар. Җирләнгән кеше базы янында ат күмелгән. Кайвакыт каберләр өстә ташлардан ясалган боҗра белән генә билгеләнгән. Каберлекнең үзәгендә гадәттә затлы кешенең кабере урнашкан, ә аның тирәсендә аның белән базда күмелгән сугышчылар яки коллар каберләре урнашкан. Соңгыларның фәкыйрьлеге үзәк кабернең байлыгын кискен ассызыклый. Шул ук вакытта зур курганалар да очрый. Аларда җирләү инвентарь байлыгы һәм җирләү ритуалларының катлаулылыгы белән аерылып тора. Кабергә уклы колчан, тимер пычак, бай бизәкле билбаулар, борынгы төрки язулы көмеш савытлар салганнар. Атларның скелетлары бүлгеләр артында ята. Мондый курганалар Алтайда Катанда авылы янында, Туяхтада һәм Кузбасста Ур елгасында ачылган.
Якутларның төрки телле ата – бабалары булган терлекчеләрнең хәзерге Якутия территориясенә үтеп керүе Байкал буе территориясеннән озак вакыт дәвамында, безнең эраның vix гасырларыннан башлап, ангарда һәм Ленда курыканнар яшәгәннән соң (бу Курумчин культурасы дип атала) барган. Әмма монда төркиләргә кадәрге халык та булган. Тимер гасырының иң борынгы торак пункты Якутскидан түбәнрәк Ююкэ елгасында табылган. Якутиянең иртә тимер гасырының үзенчәлекле мәдәнияте Ленаның түбән агымындагы Олекминск һәм Сиктяхтан югарырак Мухтуя авылы янындагы торак пунктлардан тора. Халык аучылык һәм балыкчылык белән шөгыльләнгән. Якут халкы Ленада Көньяк төрки телле күченүчеләр тарафыннан җирле кабиләләрне йоту нәтиҗәсендә формалаша. Якутларның Көньяк ата – бабаларының соңгы дулкыны урта Ленуга XIVXV гасырларда гына үтеп кергән дип фаразлана.якутларның кайбер локаль төркемнәре, мәсәлән, Төньяк-Көнбатышның боланчы якутлары, чагыштырмача күптән түгел эвенкларның аерым төркемнәренең үзәк районнардан чыккан якутлар белән катнашы нәтиҗәсендә барлыкка килгән. Якутларның иҗтимагый көнкүрешендә ыру төзелеше калдыклары күп калган, ыру үч алуы сакланган. Антропологик яктан якутлар Үзәк Азия һәм Байкал монголоид раса төрләренә карый. Якутлар яшәү урыны, мәдәни-көнкүреш аермалары буенча берничә локаль төркемгә бүленәләр: амгино – Ленский, вилюйский, олекминский, Верхоянский, Төньяк. Якутларның хуҗалыгында һәм матди мәдәниятендә Үзәк Азия терлекчеләре мәдәнияте белән охшаш үзенчәлекләр өстенлек итә, әмма шулай ук төньяк таеж элементлары да бар. XVII гасырның 20 нче елларында якутлар Рус дәүләте составына кертелә, бу аларның социаль-икътисади һәм мәдәни үсешен тизләтә. Шул ук вакытта якут халык массалары патша чиновниклары, сәүдәгәрләр һәм тире сатып алучылар тарафыннан каты ясак җәберләүгә, тупас җәберләүләргә дучар була башлый.
