Андрей Тихомиров
Ырымбур тарихы
Көньяк Урал шәһәрләре иле
Бик озак вакыт дәвамында Көньяк Урал территориясендә борынгы кешеләрнең тел берләшмәсе формалаша, соңрак аларны Һинд-европалылар шулай дип атый башлыйлар. Бу якынча б.э. к. 85 Меңьеллык, б. э. к. 43 Меңьеллык. бу берләшмә таркала башлый, алга таба алар көнчыгыш тел төркеменә (ираннар, әрмәннәр, таҗиклар, һиндлар һ. б.), Көнбатыш Европа тел төркеменә (греклар, германнар, Роман халыклары һ. б.), славяннарга (руслар, болгарлар, поляклар һ. б.), балтларга (пруслар, литвалылар, латышлар һ. б.). Мең еллар дәвамында халыклар юкка чыккан, барлыкка килгән, башка этнослар, аерым алганда, угро-финнар һәм төркиләр белән ассимиляцияләнгән.
Элекке җәмгыять эзләре бөтен җирдә күренә. Мәсәлән, славян һәм Иран телләрендә уртак сүзләр һәм төшенчәләр шактый күп: Алла, батыр, байлык, йорт, бояр, әфәнде, балта, эт һ.б. алар барысы да безгә Борынгы Һинд – европалылардан килгән. Бу уртаклык гамәли сәнгатьтә дә күренә. Биҙәлешләр бизәкләрендә, балчык савытлардагы бизәкләрдә һәр җирдә ромблар һәм нокталар катнашмасы кулланылган. Һинд-европалылар яшәгән районнарда гасырлар дәвамында болан һәм боланга өйдә табыну сакланып калган, гәрчә Иран, Һиндстан һәм Грециядә бу хайваннар юк. Шул ук кайбер халык бәйрәмнәренә дә кагыла мәсәлән, күп халыклар тарафыннан Язгы аю уяну көннәрендә кышкы йокыдан үткәрелгән аю бәйрәмнәренә. Болар барысы да һинд-европалыларның Төньяк ата-бабалары эзләре, хәзерге Төньяк бозлы океан районында, аның климаты мең еллар элек җылырак булган.
Бу халыкларда һәм дини культларда уртаклык күп. Мәсәлән, славян мәҗүси алласы Перун-күк күкрәүче Латыш-Литва Перкунисына, Һинд Парджаньесына, кельт Перкуниасына охшаш. Ул үзе дә грекларның төп илаһы Зевсны хәтерләтә. Славян мәҗүси Алиһәсе Лада, никах һәм гаиләнең яклаучысы, грек Алиһәсе Лата белән чагыштырырлык.
«Цивилизация» төшенчәсе күп мәгънәгә ия, әмма иң мөһиме – үсешне алга этәрә торган яңа прогрессив нәрсәнең барлыкка килүе.
Һәм менә иң борынгы цивилизация эзләрен әкренләп Бөек Урал чикләрендә галимнәр таба. Бүгенге көндә билгеле булган иң борынгы пот – «Шигир пот». Музей экспонаты "зур Шигир идолы" планетада иң борынгы агач скульптура булып санала, галимнәр мәгълүматлары буенча, аның яше 10 мең ел тәшкил итә. Шигир потларының кыйммәте акчалата эквивалентта хәтта күз алдына да китереп булмый. Һичшиксез, бүген бу Свердловск өлкәсе һәм Россия территориясендә генә түгел, ә бөтен планетада иң әһәмиятле реликвия.
Вера утравы мегалитлары археологик һәйкәлләр комплексы (мегалитлар камера каберлеге, дольменнар һәм менгирлар) Тургояк күле утравында (Миасс янында) Чиләбе өлкәсендә. Җирдә иң борынгы мегалитлар якынча 6 мең ел элек, безнең эрага кадәр IV мең елда, ягъни Англиядә атаклы Стоунхенджга кадәр (5 мең ел элек, безнең эрага кадәр III мең) төзелгән.
Шәһәрләр иле иң борынгы поселоклар, археологлар тарафыннан Көньяк Урал территориясендә табылган шәһәрләрнең прообразлары: Башкортостанда, РФнең Ырымбур һәм Чиләбе өлкәләрендә, шулай ук Төньяк Казахстан территориясендә. Шәһәрләр диаметры 350 км булган территориядә урнашкан.
Барлык табылган шәһәрләрне охшаш төзелеш тибы, шәһәр инфраструктурасын оештыру, төзелеш материаллары, яшәү вакыты, шулай ук бер үк топографик логика берләштерә. Шәһәрчекләр аэрофотосурәтләрдә ачык күренә. Һәм нәкъ менә бу фотолар зур тәэсир калдыра. 4000 ел узгач, шәһәрләрнең калдыклары табигый ландшафт, сукаланган кырлар фонында ачык күренә. Мондый шәһәр-системаларны проектлаган һәм булдырган борынгы инженерларның осталыгын аңлау килә. Шәһәрләр үзләре яшәү өчен бик яраклы булган. Беренчедән, алар тышкы дошманнардан саклануны тәэмин иткәннәр. Икенчедән, шәһәрләрдә төрле оста кешеләр (шорниклар, чүлмәкчеләр, металлурглар, тимерчеләр һ.б.) өчен яшәү һәм эшләү өчен биналар ясалган. Һәр шәһәр эчендә яңгыр канализациясе бар, ул шәһәрдән читтә су чыгара. Шәһәрләр янында каберлекләр оештырыла, хайваннар өчен загоннар төзелә. Уникальлек: һәйкәлләрнең яше, аларның иң яшьенә 3700 ел, бу борынгы Мисыр пирамидалары белән чагыштырырлык; торак пункт тибы шәһәр.
Нигездә кеше эшчәнлегенең башка эзләрен, курганаларны, Күмү урыннарын табалар; шәһәрләр стихияле рәвештә авыллардан эволюцияләнеп барлыкка килмәгән, ә шунда ук шәһәр буларак төзелгән; планетада әлегә мондый шәһәр төзелеше һәм архитектурасы булган башка борынгы торак пунктлар (һәм борынгылары гына түгел) табылмаган; шулай ук: Евразия далаларының башка мәдәни катламнарыннан аермалы буларак; табылган арбаларның иң борынгысы (безнең эрага кадәр 2026 ел белән даталанган); ул вакытта үсеш алган металлургия продуктлары; шактый камил борынгы гидротехник корылмалар (плотина, Буа, су агызу каналлары (Синташта)); борынгы яңгыр канализациясе (Аркаим).
Чагыштыру лингвистикасы һәм Тел генеалогик классификациясен төзү этногенез (халыкларның килеп чыгышы) мәсьәләләрен аңлау өчен бик мөһим. Бу проблемаларны эшләүдә антропологлар, этнографлар һәм лингвистлардан тыш, башка күп кенә белгечлекләр галимнәре, шул исәптән язма һәйкәлләрне өйрәнүче тарихчылар, географлар һәм археологлар катнаша, аларның тикшеренү предметы борынгы халыкларның хуҗалык һәм мәдәни эшчәнлеге калдыклары булып тора.
"Соңгы, яки югары, палеолит (борынгы таш гасыры) чорында, берничә дистә мең ел дәвам иткән һәм якынча 16-15 мең ел элек тәмамланган, хәзерге төр кешеләре Азиянең шактый зур өлешен (Ерак Төньяктан һәм Биек Тау өлкәләреннән тыш), бөтен Африканы һәм Бөтен Европаны диярлек, ул вакытта әле бозлар белән капланган төньяк районнардан тыш, ныклы үзләштергәннәр. Шул ук чорда Австралиядә Индонезия ягыннан, шулай ук Америкада беренче кешеләр Төньяк-Көнчыгыш Азиядән Беринг бугазы аша үтеп кергән, элек монда аның урынында булган, шулай ук Көньяк Америкада Антарктида ягыннан кешеләр яшәгәнлеге турында мәгълүматлар бар, элек монда шулай ук утраулар яки тар утрау муеннары да булырга мөмкин. Совет этнографы с. п. тәкъдим иткән «беренче тел өзлексезлеге» гипотезасына ярашлы. Толстов, кешелек үз тарихының башында күпсанлы телләрдә сөйләшә, күрәсең, бер-берсенә якын территорияләрдә әкренләп бер-берсенә күчеп, гомумән бердәм өзлексез челтәр (тел өзлексезлеге) тәшкил итә (Тихомиров А.Е., 2015 елгы мәкаләләр җыентыгы, ПоЛиАРТ, Ырымбур, 2016, с. 18-19).
С.п. Толстов гипотезасын косвенный раслау булып кайбер илләрдә борынгы тел ваклыгы эзләре күптән түгел генә сакланган булуы хезмәт итә. Австралиядә, мәсәлән, берничә йөз тел булган, алар арасында төгәл чикләр билгеләү җиңел булмаган. Н.н. Миклухо-Маклай билгеләп үткәнчә, Яңа Гвинея папуасларының һәр авылның диярлек үз теле булган. Күрше папуас төркемнәренең телләре арасында аермалар бик аз булган. Әмма ерак төркемнәрнең телләре бер-берсеннән шактый аерыла башлаган. С. П. Толстов фикеренчә, тел гаиләләре кечкенә коллективларның аерым телләрен әкренләп туплау, аларны җир шарының шактый өлкәләрендә яшәүче зуррак төркемнәргә туплау процессында барлыкка килергә мөмкин. Башка Совет һәм чит ил лингвистлары тел гаиләләре гадәттә бер телнең мөстәкыйль бүленүе процессында барлыкка килгән дип фаразлыйлар нигезләре аның сөйләүчеләре күченгәндә яки ассимиляция процессында аның башка телләр белән үзара тәэсир иткәндә, бу Тел эчендә җирле диалектлар нигезләре барлыкка килүгә китергән, алар алга таба мөстәкыйль телләр була алган.
Этногенез проблемалары өчен тел гаиләләренең барлыкка килү вакыты мәсьәләсе бик мөһим. Кайбер совет тикшеренүчеләре археологлар һәм этнографлар бу гаиләләрнең формалашуы соң палеолит ахырында яки мезолитта (урта таш гасырында) безнең көннәргә кадәр 137 мең ел элек башланган булырга мөмкин дип фаразлыйлар. Бу чорда кешелекнең таралу процессында туган телләр төркеме, ә бәлки, аерым иң эре этник берләшмәләрнең телләре бик киң территорияләрдә таралырга мөмкин.
Дания лингвисты X. Педерсен үз вакытында туган булмаган дип саналган берничә эре гаилә телләренең генетик бәйләнеше турында гипотеза күтәрә. Ул бу телләрне «ностратик» (лат. noster-безнең). Совет лингвисты в.М. Иллич-Свитыч тикшеренүләре Һинд-Европа, семит-Хамит, Урал, Алтай һәм Кайбер телләрне зур ностратик макрогаиләгә берләштерүнең фәнни нигезлелеген күрсәткән. Бу макрогаилә Югары палеолитта Көньяк-Көнбатыш Азия һәм аңа якын өлкәләр территориясендә барлыкка килгән. Соңгы вюрм бозлавыгы һәм климат җылынуы чигенгәндә мезолитта ностратик кабиләләр Азия һәм Европаның киң территориясендә урнашканнар; алар анда элек яшәгән кабиләләрне кысрыклаганнар, ә өлешчә ассимиляцияләгәннәр. Бу тарихи процесста ностратик кабиләләр аерым ареаллар барлыкка китергәннәр, анда аерым тел гаиләләре формалаша башлаган. Аларның иң зурысы Һинд – Европа тел берләшмәсе Көньяк Урал территориясендә, ә аннан соң Алтайдан Кара диңгез буена кадәр «зур далада» формалаша башлый.
Археологик культуралар буларак, галимнәр Көньяк-Көнбатыш Азиядә Халаф, убейд, Чатал-хююк культураларын һәм Кавказ аръягында куро-араксин культураларын атыйлар. Бу галимнәр фикеренчә, Һинд-европалыларның икенчел аралык ата-бабасы Төньяк Кара диңгез янында булган, анда аларның урнашуы безнең эрага кадәр III меңьеллык белән даталана.Һинд-Европа гаиләсе ареалының көньягында, бәлки, семито-Хамит (афразия) тел гаиләсенең үзәге формалашкандыр. Һинд – европалылардан төньяктарак картвель телендә сөйләшүчеләр, көнчыгыштарак дравидия телендә сөйләшүчеләр яшәгән. Урал (фин-угор һәм самодий) төрки, монгол һәм тунгус-маньчжур телләренең ата-бабалары хәзерге Россиянең төньяк-көнчыгыш перифериясендә урнашкан. Бу ностратик макрогаиләгә Һинд-Европа, семит-Хамит, яки афразия, картвель, Урал, дравидия, төрки, монгол, тунгус-маньчжур, Чукот-камча һәм, бәлки, эскимос-Алеут тел гаиләләре керә. Бу зур макро-гаилә телләрендә хәзер бөтен дөнья халкының 2/3 өлеше сөйләшә.
