17. ῾Υπόλοιπον δ’ ἐστὶν ὑποδεικνύειν, ὡς καὶ εἰς τὴν ἐπιδέξιον χρῆσιν τῶν βοηθηµάτων ἀναγκαῖον ἐπίστασθαι τὴν οὐσίαν ἀκριβῶς τοῦ θεραπευοµένου µορίου, καὶ τὴν διάπλασιν, καὶ τὴν θέσιν. ἡ µὲν οὖν οὐσία διδάσκει τὰ πρῶτα νοσήµατα τὰ κατὰ δυσκρασίαν, εἰς ὅσον ἐξέστηκε τοῦ κατὰ φύσιν, ἄχρι πόσου τε θερµαντέον ἐστὶν ἕκαστον αὐτῶν, καὶ ψυκτέον, καὶ ξηραντέον, καὶ ὑγραντέον. ἡ δὲ διάπλασις αὐτά τε τὰ καθ’ ἑαυτὴν διδάσκει νοσήµατα, περὶ ὧν ἔµπροσθεν εἴρηται, καὶ συνενδείκνυται τὸ µέγεθος αὐτῶν. εἰς ὅσον γὰρ ἕκαστον ἐξέστηκε τοῦ κατὰ φύσιν, εἰς τοσοῦτον ἥκει µέγεθος. ἅµα δὲ τῷ µεγέθει καὶ τὸ µέχρι πόσου, διὰ τῶν ἐναντίων ἐπανάγειν αὐτὸ χρὴ πρὸς τὸ κατὰ φύσιν. ἐξ αὐτοῦ λαµβάνεται. ταῦτα µὲν οὖν ἀνάλογον τοῖς κατὰ δυσκρασίαν. αἱ δὲ ἐµφράξεις τε καὶ σφηνώσεις τούτου εἰσὶ γένους, ἴδιον δὲ ἐξαίρετον ἐνδείκνυται, τὸν τρόπον τῆς κενώσεως ἐκ τῶν στοµάτων, καὶ διὰ τῶν σχηµάτων, ἃ κέκτηται τὸ θεραπευόµενον ὄργανον. ἐπικοινωνεῖ δὲ τοῦτο τοῖς ὑπὸ τῆς θέσεως ἐνδεικνυµένοις, ὑπὲρ ὧν ἤδη λέγωµεν. ὅσα µὲν οὖν ἐν αὐτοῖς ἀνάλογόν ἐστιν εἴς τε τὴν τοῦ µεγέθους διάγνωσιν εἴς τε τὸ ποσὸν τῆς τῶν βοηθηµάτων χρήσεως, οὐδὲν ἔτι δέοµαι λέγειν. ὅσα δ’ ἐξαίρετα, λεκτέον ἐφεξῆς, ἐπειδὴ καὶ ἡ χρεία µεγίστη πρὸς τὰς θερα πείας αὐτῶν ἐστι µιγνυµένων ταῖς ἀπὸ τῆς διαπλάσεως ἐνδείξεσιν. ἔσται δὲ κᾀνταῦθα ὁ λόγος ἐπὶ παραδειγµάτων ὀλίγων ὑπὲρ τοῦ γνῶναι τὴν µέθοδον. ἔµφραξίς ἐστι µὲν ἕν τι τῶν ὀργανικῶν παθῶν· ἐγγίγνεται δὲ ἐν ἥπατι µάλιστα διὰ τὴν κατασκευὴν αὐτοῦ καὶ τὴν ἐνέργειαν. αἱ γὰρ ἀπὸ τῶν πυλῶν φλέβες εἰς ἅπαντα τοῦ σπλάγχνου τὰ σιµὰ κατασχιζόµεναι συνάπτουσι τοῖς ἐν τοῖς κυρτοῖς ἀδήλοις αἰσθήσει στόµασι. ἀναφέρεται δ’ ἐκ τῆς κοιλίας τροφὴ πᾶσα πρὸς ἕνα τόπον τοῦ ἥπατος, ὃν ἀπ’ αὐτοῦ τοῦδε τοῦ νῦν εἰρηµένου πύλας ὀνοµάζουσιν. οὔτε γὰρ εἰς τὰς πόλεις εἰσελθεῖν τις δύναται, πρὶν διελθεῖν τὰς πύλας, οὔτ’ εἰς ἧπαρ ἀφικέσθαι, πρὶν ἐν τούτῳ γενέσθαι τῷ χωρίῳ. διανέµεται δ’ ἐντεῦθεν εἰς τὰ σιµὰ τοῦ ἥπατος ἅπαντα, κᾄπειτα δι’ ὧν εἰρήκαµεν περάτων εἰς τὸ κυρτὸν µεταλαµβάνεται. οὐδὲν οὖν θαυµαστόν ἐστι, διά τε τὴν τῶν ὁδῶν στενότητα καὶ τὸ πλῆθος τῆς διερχοµένης οὐσίας ἐµφράξεσι συνεχέσιν ἁλίσκεσθαι τὸ σπλάγχνον. ἴασις οὖν αὐτῶν ἔσται, πρὶν µὲν πολλὰς γενέσθαι καὶ πυρέττειν τὸν ἄνθρωπον, ἡ τῶν λεπτυνόντων ἐδεσµάτων τε καὶ φαρµάκων προσφορά. πολλῶν δὲ γενοµένων, οὐκ αὐτὴ µόνον, ἀλλὰ καὶ ἡ κένωσίς ἐστιν, ἥντινα δι’ ὧν χρὴ ποιεῖσθαι χωρίων, ἥ τε διάπλασις ἐνδείξεται τοῦ σπλάγχνου καὶ ἡ θέσις. ἐκ τούτων γοῦν ὁρµώµενοι, τὰ µὲν ἐν τοῖς σιµοῖς τοῦ ἥπατος ἐπ’ ἔντερον προτρέψοµεν, ὅσα δ’ ἐν τοῖς κυρτοῖς ἐστι, δι’ οὔρων ἐκκενώσοµεν. οὕτω δὲ καὶ ὅσα κατὰ τὸν θώρακα καὶ τὸν πνεύµονα περιέχεται, κενοῦσθαι δεόµενα, παρά τε τῆς διαπλάσεως αὐτῆς καὶ τῆς θέσεως ἐδιδάχθηµεν ἐκκαθαίρειν διὰ βηχῶν. ὡσαύτως δὲ καὶ ὅσα κατὰ τὸν ἐγκέφαλον, ἐπὶ τὰς ῥῖνας ἕλκειν. οὐχ ἥκιστα δὲ καὶ ἡ τῶν φλεγµαινόντων µορίων ἴασις ἐκ θέσεώς τε καὶ διαπλάσεως λαµβάνεται. ἔστι µὲν γὰρ καὶ τούτων ὁ πρῶτος σκοπὸς ἡ κένωσις τοῦ χυµοῦ τοῦ κατασκήψαντος εἰς τὸ φλεγµαῖνον. ὅπως δ’ ἐκκενοῦν αὐτὸν χρὴ, τῶν κατεχόντων ὀργανικῶν µορίων ἡ φύσις ἐνδείκνυται. παρ’ αὐτῶν γοῦν διδασκόµενοι, τὰ µὲν εἰς ἰσχίον κατασκήψαντα ῥεύµατα διὰ τῶν κατ’ ἰγνύα τε καὶ σφυρὰ φλεβῶν ἐκκενώσοµεν, ὥσπερ γε καὶ ὅσα κατὰ τὰς µήτρας ἴσχεται. τὰ δὲ κατὰ θώρακα καὶ πνεύµονα διὰ τῆς ἔνδον κατ’ ἀγκῶνα φλεβός. τὰ δὲ κατὰ κεφαλήν τε καὶ τράχηλον ἐκ τῆς ὠµιαίας. ἡ γὰρ τῶν ἐγγυτάτων τε καὶ κοινῶν τῷ πεπονθότι µορίῳ φλεβῶν κένωσις ἀρίστη τε καὶ ῥᾴστη. καὶ τὸ διαφορεῖν δὲ τὸ φλεγµαῖνόν ἐστι µὲν δήπου καὶ αὐτὸ τὴν ἐκ τοῦ νοσήµατος ἔνδειξιν ἔχον. ὑπαλλάττεται δ’ ἐν τῇ κατὰ µέρος τῶν βοηθηµάτων χρήσει τὴν παρὰ τῆς θέσεως τοῦ πεπονθότος µορίου προσλαµβάνον ἔνδειξιν. ὅσα µὲν γὰρ ἐπιπολῆς κεῖται, τοιοῦτον ἐπ’ αὐτῶν εἶναι προσήκει τὸ διαφορῆσον φάρµακον, οἷόνπερ ἐνδείκνυται τὸ τῆς φλεγµονῆς εἶδος. ὅσα δ’ ἐν βάθει, τοσοῦτον δριµυτέρων δεῖται φαρµάκων, ὅσῳ τῶν ἐκτὸς ἀποκεχώρηκεν, ὥστε καὶ σικύας ἐπ’ αὐτῶν ἐνίοτε χρῄζοµεν, εἰ κατὰ συχνοῦ κέοιτο βάθους, ὅπερ ἐναντιώτατόν ἐστι τοῖς ἐπιπολῆς φλεγµαίνουσιν. οὕτω δὲ καὶ εἴ που στύφοντος εἴη φαρµάκου χρεία, σκοπεῖσθαι τοῦ δεοµένου χωρίου τὴν θέσιν. εἰ µὲν γὰρ ἱκανόν ἐστιν ἐξικέσθαι πρὸς αὐτὸ τὸ στύφον, οὐδὲν κωλύει παραλαµβάνειν. εἰ δ’ οὐχ ἱκανὸν, ἐπισκοπεῖσθαι, µή ποτε ἄρα τὴν ἐκ τῶν προκειµένων ὑγρότητα συνελάσωµεν εἰς τὸ πεπονθὸς, ὥστε ἤτοι τὴν ποδηγοῦσαν τῷ στύφοντι φαρµάκῳ µικτέον ἐστὶ δύναµιν, ἢ οὐ χρηστέον αὐτῷ. µέγιστον οὖν οἶδα βλάπτοντας, ὅσοι τοῖς ἐκ πνεύµονος ἀναβήττουσιν αἷµα περιτιθέασιν ἐκ κύκλῳ καθ’ ὅλον τὸν θώρακα φάρµακα στύφοντα. πρὸς γὰρ τῷ µὴ διϊκνεῖσθαι τὴν δύναµιν αὐτῶν εἰς τὸν πνεύµονα συνελαύνουσι καὶ τὸ κατὰ τὸν θώρακα αἷµα πρὸς τὸ σπλάγχνον. ἀρκεῖν ἡγοῦµαι καὶ περὶ τούτων εἴς γε τὴν ἐνεστῶσαν, πραγµατείαν τὰ εἰρηµένα. τοσοῦτον οὖν εἰπὼν ἔτι περὶ αὐτῶν ἀπαλλάξοµαι, ὡς ἡ µὲν µέθοδος αὕτη τὸ εἶδος µόνον ἐστὶ τῆς πραγµατείας· ἡ δὲ καθ’ ἕκαστον µέρος τοῦ σώµατος ἐπιστήµη τε καὶ διέξοδος, ἡ οἷον οὐσία σύµπασα, ἣν ἐν ταῖς ἄλλαις πραγµατείαις διεξήλθοµεν.
18. Περὶ προγνώσεως τοίνυν ἐφεξῆς λέξοµεν, ἐπειδὴ χρήσιµος ἡµῖν εἰς ἄλλα τέ τινα, καὶ οὐχ ἥκιστα πρὸς τὴν θεραπείαν ἐφάνη. τῷ µὲν οὖν πρῶτον βουλοµένῳ συστήσασθαι τέχνην προγνωστικὴν ἀναγκαῖόν ἐστι προεπισκέψασθαι, πότερον, ὥσπερ ἑκάστου ζώου φύσις ἴδιον ἔχει χρόνον ζωῆς, οὕτω καὶ τῶν νοσηµάτων ἕκαστον, ὡς ἀδύνατον εἶναι τέσσαρσιν ἡµέραις λυθῆναι νόσον, ἧς ἡ φυσικὴ προθεσµία δυοῖν ἐστι µηνῶν, ἢ πᾶν νόσηµα καὶ χρονίσαι δυνατόν ἐστι, καὶ λυθῆναι τάχιστα. νυνὶ µέντοι διὰ τὸ πολλοὺς ἤδη γεγονέναι προγνωστικοὺς τῶν ἐσοµένων ἰατροὺς, οὐκέτ’ οὐδὲ τοῖς ἰδιώταις ζητεῖται, πότερον ἐγχωρεῖ γενέσθαι τινὰ τοῦ µέλλοντος ἀποβήσεσθαι προγνωστικὸν, ἢ ἀδύνατόν ἐστι, ἀλλ’ ἑξῆς ἅπαντες ὥσπερ δυνατοῦ τε τοῦ πράγµατος ἔχουσι, πυνθάνονταί τε τὸν ἰατρὸν, ἐν ᾗτινι προθεσµίᾳ λυθήσεται τὸ νόσηµα. πρὸς µέντοι τὴν ἐνεστῶσαν πραγµατείαν οὐδὲν ἂν εἴη χεῖρον ὑποθέσθαι νῦν πρῶτον ἡµᾶς συνίστασθαι τέχνην προγνωστικὴν, καὶ γὰρ τἄλλα πάντα κατὰ τὸν λόγον οὕτω διήλθοµεν. ἓν µὲν δὴ καὶ πρῶτον ἀναγκαῖον, εἴπερ εἴη τις πρόγνωσις, εἶναί τινα βεβαίως ἐσόµενα κατὰ τὸν µέλλοντα χρόνον. ἑξῆς δὲ σκεπτέον, ὅπως ἄν τις εὕροι, τίνα τε καὶ πόσα τὰ τοιαῦτά ἐστιν. οὐ γὰρ πάντα γε τὰ γενησόµενα περὶ τὸν κάµνοντα τὴν γένεσιν ἀναγκαίαν ἔχει. θόρυβος οὖν ἐκ γειτόνων διὰ νυκτὸς, καὶ κύνες ὑλακτοῦντες, ἢ ἀγγελίαι τινὲς ἀηδεῖς ἀγρύπνους ἐργάζονται τοὺς νοσοῦντας, ὧν οὐδὲν οὔτ’ ἀναγκαίαν ἔχει τὴν γένεσιν, οὔτε βεβαίαν τὴν πρόγνωσιν. ἆρ’ οὖν ὅσα κατὰ τὸν τοῦ νοσήµατος ἀποτελεῖται λόγον, ὡρισµένην τε τὴν γένεσιν ἔχει καὶ βεβαίαν τὴν πρόγνωσιν, ἢ οὐδὲ ταῦτα σύµπαντα; δύναται γὰρ ἐξαίφνης ἐπιῤῥυῆναί τι περιττὸν ὑγρὸν ἔνδον τοῦ σώµατος, ἁλλόµενον ἐπί τι µόριον ἀναγκαῖον εἰς τὴν ζωὴν, ὥσπερ αὖ πάλιν ἕτερον ἐκ µέρους κυρίου µεταστῆναι εἰς ἄκυρον. ἀκολουθήσει δ’ ἐξ ἀνάγκης τῷ µὲν εἰς τὸ κύριον ἐνεχθέντι µέρος ἔσχατος κίνδυνος, τῷ µεταστάντι δ’ ἐξαιφνίδιός τε καὶ ἀπροσδόκητος ἡ τοῦ κάµνοντος σωτηρία. τῶν µὲν δὴ τοιούτων καταστάσεων αὐτὸ τοῦτο µόνον ἐστὶ προγνῶναι τὸ βέβαιόν τε καὶ σφαλερόν· οὐ µὴν ἐς ὅ, τι τελευτήσει, δυνατὸν ἀκριβῶς ἐξευρεῖν. ἐφ’ ὧν δὲ οὐκ ἔτι διαῤῥεῖ τὰ περιττώµατα, κατασκήψαντα δὲ εἴς τινα τόπον, ἐκεῖνον κατείληφεν, ἐπὶ τούτων ἐγχωρεῖ προγνῶναι τὸ µέλλον εἰδόσιν ἡµῖν, ὅτι τε δυνάµεις εἰσὶ τῆς φύσεως οὐκ ὀλίγαι, καθ’ ἃς διοικεῖται τὸ ζῶον, ὁποία τέ τις αὐτῶν ἡ διαφορά. καὶ µέν γε καὶ ὅσα καθ’ ὅλον τὸ ζῶον ἐµφέρεται τῷ αἵµατι περιττὰ, χωρὶς πλήθους ἀµέτρου, καὶ ταῦτα προθεσµίαν ἕξει πέψεως ἰδίαν ἕκαστα, ἐὰν µόνον ἑκάστου περιττώµατος εὕρωµεν τὴν φύσιν. οὕτω γὰρ ἐγχωρήσει τι καὶ περὶ τῆς πέψεως αὐτοῦ στοχάσασθαι τεχνικῶς, ἁπάντων γε δηλονότι τῶν περὶ τὸν κάµνοντα πραττοµένων ὀρθῶς. ὅσα γὰρ ἁµαρτάνεται πρός τινος, ἢ τοῦ βραδύναι τὴν λύσιν τοῦ νοσήµατος, ἢ τοῦ φθάσαι τὸν θάνατον αἴτια καθίσταται, καὶ χρὴ µεµνῆσθαι τοῦδε παρ’ ὅλον τὸν λόγον, εἴπερ τινὸς ἄλλου. µόναι γὰρ αἱ προγνώσεις ἀποβήσονται τοῦ ἀρίστου ἰατροῦ, θεραπεύοντος µὲν αὐτοῦ ὀρθῶς, τοῦ κάµνοντος δὲ µηδὲν ἁµαρτάνοντος. τὸ δ’ οἴεσθαι τοιαύτην εἶναι τοῖς ἰατροῖς τὴν πρόγνωσιν, οἵαν οἱ µάντεις ἐπαγγέλλονται, γελοῖον. ἐκεῖνοι µὲν γάρ φασιν ἐνναταῖον, εἰ οὕτως ἔτυχε, σωθήσεσθαι τὸν ἄνθρωπον, οὐκ ἔτι προστιθέντες, ἁπάντων ὀρθῶς γιγνοµένων. οἱ µὲν γὰρ ἅπαντα τὰ τοῖς κάµνουσιν αἰσίως τε καὶ ἀπαισίως ἐπιγενησόµενα προµαντεύονται. ὁ δὲ ἰατρὸς οὐχ οὕτως προερεῖ τὸ µέλλον, ἀλλ’ οἶδεν, εἰ πάντα γίγνοιτο δεόντως, ἑβδοµαῖον, εἰ οὕτως ἔτυχε, λυθήσεσθαι τὸ νόσηµα· προσγενοµένου δέ τινος ἁµαρτήµατος, εἰ µὲν µικρὸν εἴη τοῦτο, δύνασθαι µεταπεσεῖν τὴν λύσιν ἐκ τῆς ἑβδόµης εἰς τὴν ἐννάτην· εἰ δὲ µεῖζον, εἰς τὴν ἑνδεκάτην· εἰ δὲ πολὺ µεῖζον, εἰς τὴν τεσσαρεσκαιδεκάτην· εἰ δὲ πάνυ σφόδρα µέγα, κίνδυνον ἀκολουθήσειν ἀντὶ σωτηρίας ἀσφαλοῦς. προσέχει γὰρ ὁ ἰατρὸς ἀεὶ τοῖς δυσὶ τούτοις ὥσπερ ἀντιπάλοις, τῷ τε νοσήµατι καὶ τῇ φύσει. καὶ πρῶτον µὲν τοῦ σωθήσεσθαι τὸν ἄνθρωπον ἢ ἀπολεῖσθαι τὴν πρόγνωσιν ἐκ τοῦ διαγνῶναι τὸ ἰσχυρότερον· ἔπειτα δὲ καὶ τῆς προ θεσµίας ἐκ τοῦ πόσῳ θάτερον ἰσχυρότερόν ἐστι, ποιεῖται. καὶ οὐ χρὴ θαυµάζειν, εἰ κατασκεψάµενος ἑκατέρου τὴν ῥώµην, ἐξευρήσει τὸ νικῆσον. ὁρῶµεν γὰρ οὐκ ὀλίγους τῶν γυµναστικῶν ἐκ τῶν πρώτων κινήσεων, ἃς κινοῦνται πρὸς ἀλλήλους οἱ παλαισταὶ, προλέγοντας τὸν νικήσοντα πολλάκις γε καὶ πρὸ τῆς νίκης, καὶ ὅτι ταχέως ὑποχείριον ἕξει τὸν ἀνταγωνιστήν. πράττουσι δὲ τοῦτο, ὅταν ὁρῶσιν ἀξιολόγῳ τινὶ τὸν ἕτερον ἰσχυρότερον ὄντα θατέρου. προγνώσεται µὲν οὖν ὁ ἰατρὸς ὑγείαν τε καὶθάνατον οὐκ ἐξ ἄλλων ἀσκηµάτων, ἢ τοῦ γνωρίζειν ἀκριβῶς τὴν ἰσχὺν τοῦ νοσήµατος καὶ τῆς φύσεως. ἐκ δὲ τῶν αὐτῶν καὶ τὴν ἑκατέρου προθεσµίαν εὑρήσει. ταχεῖα γὰρ ἔσται ἡ λύσις τοῦ νοσήµατος, ὅταν ἡ δύναµις εὐρωστῇ, θάνατος δὲ διαταχέων, ἢν αὐτὴ µὲν ἀσθενὴς ᾖ, ἰσχυρότερον δὲ τὸ νόσηµα. τὸ δὲ τῆς ὑπεροχῆς µέγεθος ἐνδείκνυται τῆς προθεσµίας τὸν χρόνον. ἀπὸ τούτων µὲν τῶν σκοπῶν ὁ ἰατρός ἐστι προγνωστικός. ἐξ οἵων δὲ διασκεµµάτων αὐτῷ περίεστι διαγινώσκειν τοὺς σκοποὺς, εἴρηται µὲν ἐν τοῖς περὶ κρίσεων ἐπὶ πλέον, ἐρήσεται δὲ καὶ νῦν ἡ καθόλου µέθοδος, ὥσπερ τῶν ἄλλων ἁπάντων, οὕτω καὶ τοῦδε. ἰσχὺν µὲν τῆς φύσεως ἐκ τῶν οἰκείων ἐνεργειῶν γνωρίσεις, καὶ µάλιστα τῶν κατὰ τοὺς σφυγµοὺς, ἐπειδὴ τῆς ζωτικῆς οὗτοι δυνάµεως ἔργον εἰσί· τὸ δὲ µέγεθος τοῦ νοσήµατος ἐκ τῶν οἰκείων συµπτωµάτων· τὸ δ’, ὅσῳ θάτερον ὑπερέχει θατέρου, ταῖς ἀπεψίαις καὶ πέψεσιν, αὐτὰς δὲ ταύτας ἐκ τῶν ἰδίων περιττωµάτων· τὰς µὲν ἐν τῇ γαστρὶ διὰ τῶν ὑπιόντων κάτω, τὰς δ’ ἐν τοῖς ἀγγείοις διὰ τῶν οὔρων, τὰς δ’ ἐν ὅλῳ τῷ σώµατι διὰ τῶν ἱδρώτων. οὕτω δὲ καὶ τὰς ἄλλας ἁπάσας, ὅσαι κατά τι µέρος ἓν ἢ πλείω συνίστανται. τὰς µὲν κατὰ θώρακα καὶ πνεύµονα διὰ τῶν ἀναβηττοµένων. ὅσαι δὲ κατὰ κύστιν ἢ νεφροὺς, διὰ τῶν τοῖς οὔροις ἐµφεροµένων. ἥπατος δὲ σιµὰ καὶ µεσεντέριον ὅπως ἔχει δυνάµεως, ἐκ τῶν ὑπιόντων κάτω, καὶ τῶν ἐµουµένων τὰ κατὰ τὴν ἄνω γαστέρα καὶ τὸν στόµαχον. ὅσα δὲ δι’ ὑπερώας ἐκκρίνεται, ἢ διὰ ῥινῶν καὶ δι’ ὤτων, ἐγκέφαλον, ὅπως ἔχει ῥώµης, δηλώσει. κοινὸν δ’ ἐπὶ πάντων, ὡς οὐχ οἷόν τε διαλυθῆναι τὸ νόσηµα, πρὶν ἐν τοῖς ἀπιοῦσι περιττώµασιν ὀφθῆναι πέψεως γνωρίσµατα. οὕτω κᾂν ὦτα κακῶς ἔχῃ, κᾂν ὀφθαλµοὶ, κᾂν φάρυγξ, κᾂν µόριόν τι ἑλκωθὲν ᾖ, ἢ συλλήβδην εἰπεῖν ἅπαντες πεπασµοὶ ταχυτῆτα κρίσεως καὶ ἀσφάλειαν ὑγιεινὴν σηµαίνουσιν. ὠµὰ δὲ καὶ ἄπεπτα, καὶ εἰς κακὰς ἀποστασίας ἐκτρεπόµενα, ἀκρισίας, ἢ πόνους, ἢ χρόνους, ἢ θανάτους, ἢ τῶν αὐτῶν ὑποστροφάς. ταῦτα περὶ προγνώσεως ἀρκεῖ πρὸς τὸ παρόν. ὁ γάρ τοι πᾶς ὑπὲρ αὐτῶν λόγος ἐν ταῖς οἰκείαις πραγµατείαις γεγένηται κατὰ µέρος µεγίσταις οὔσαις, καὶ σχεδὸν ἅπαντα τὰ θεωρήµατα περιειληφυίαις, τά τε περὶ τῶν σφυγµῶν καὶ κρίσεων καὶ κρισίµων ἡµερῶν. ἐξ ὧν γάρ τις προγινώσκει µάλιστα, διὰ τῶν τριῶν τούτων δεδήλωται. δοκῶ τέλος ἔχειν τὴν θεραπευτικὴν ἅπασαν µέθοδον.
19. ᾿Επειδὴ καὶ τοὺς ἀπαλλαγέντας νοσηµάτων εἰς εὐρωστίαν ὑγιεινὴν ἄγεσθαι προσήκει, καὶ τοὺς ὑποσυ ροµένους εἰς τὰ νοσήµατα προφυλάττεσθαι τὰς νόσους, ἔτι τε τοὺς ἀµέµπτως ὑγιαίνοντας ἐν τούτῳ φυλάττεσθαι, καὶ τρία ταῦτα ὑπόλοιπα µέρη τῆς τέχνης ἐστὶ, διὰ βραχυτάτων εἰπεῖν τι καὶ περὶ τῆς τούτων συστάσεως. ἐπεὶ τοίνυν εἴρηται καὶ πρόσθεν, ὡς ἔστι τρία τὰ σύµπαντα γένη τῶν παρὰ φύσιν, αἰτίαι τε, καὶ διαθέσεις, καὶ συµπτώµατα, τὸ προφυλακτικὸν κᾂν εἴη µέρος τῆς τέχνης, ὃ δὴ καὶ καλοῦσιν ἰδίως προφυλακτικὸν ἐν τῷ πρώτῳ γένει συνιστάµενον. ὅταν γὰρ ἤτοι πλῆθός τι χυµῶν, ἢ φαυλότης, ἢ ἔµφραξις, ἢ φθαρτικὴ δύναµις ἐγγίνηται τῷ σώµατι, κίνδυνός ἐστιν ὅσον οὔπω νοσῆσαι τὸν ἄνθρωπον, ποτὲ δὲ καὶ ἐσχάτως κινδυνεῦσαι. δυσδιάγνωστοι δὲ τοιαῦται αἰτίαι ἅτε οὐ λυποῦσαι τὸν ἄνθρωπον. ὥσπερ γε ἀµέλει καὶ ὁ τοῦ λυττῶντος κυνὸς ἰὸς, οὗ σηµεῖον ἴδιον οὐδέν ἐστιν ἐν τῷ σώµατι περιεχόµενον, πρὶν ἐγγὺς ἥκειν λύττης τὸν δηχθέντα. καὶ δὴ καὶ πυνθάνεσθαι τῶν τοιούτων αἰτιῶν ἀναγκαῖόν ἐστιν τὸν ἰατρὸν αὐτῶν τῶν πασχόντων ὑπὲρ τῶν συµπεσόντων αὐτοῖς ἑκάστου. ὅταν µέντοι πλῆθος ἢ κακοχυµία ὑποτρέφηται, ἢ τὸν ὄγκον τοῦ σώµατος, ἢ ἐµφράττηταί τι σπλάγχνον, ἔνεστι γνωρίζειν αὐτὰ διά τινων συµπτωµάτων, ἃ µέσα πώς ἐστι τῶν τε τοῖς ὑγιαίνουσι ὑπαρχόντων καὶ τῶν τοῖς νοσοῦσι συµβαινόντων. τὰ µὲν γὰρ τοῖς ὑγιαίνουσιν ὑπάρχοντα κατὰ φύσιν ἅπαντά ἐστι καὶ ἄµεµπτα· τὰ δὲ τοῖς νοσοῦσι συµβαίνοντα παρὰ φύσιν τε καὶ µεµπτά· τὰ δὲ µεταξὺ τούτων ἐκ µὲν τοῦ γένους ἐστὶ τῶν ταῖς νόσοις συµβαινόντων, οὕτω δὲ σµικρὰ τοῖς µεγέθεσι καὶ ἀσθενῆ ταῖς δυνάµεσι, ὡς µηδέπω κωλύεσθαι πρὸς αὐτῶν τὰς συνήθεις ἑκάστῳ πράξεις. εἴτε γὰρ ὀδύνη κεφαλῆς ἢ ἄλλου τινὸς εἴη µέρους οὕτω σµικρά τις, ὡς µήπω τὸν ἄνθρωπον ἀναγκάζεσθαι κλινήρη γενέσθαι, ἀλλὰ καὶ εἴτε βάρος, ἤτοι καθ’ ὑποχόνδριον, ἢ κεφαλὴν, ἢ ἄλλο τι µέρος, ἢ σπλάγχνον, οὐδὲ τοῦθ’ ἱκανὸν ἀποστῆσαι τῶν συνήθων. ἔτι δὲ δὴ µᾶλλον ὄγκος τοῦ σώµατος, ἢ ἰσχνότης, ἢ ἄχροια, καὶ ὁ πρὸς τὰς κινήσεις ὄκνος, ἢ ὑπνώδης διάθεσις, ἢ ἀγρυπνία τῶν κατὰ τὰς τοῦ βίου πράξεις ἐνεργειῶν ἀπάγειν οὐχ ἱκανὰ, καὶ πολὺ δὴ µᾶλλον ἀνορεξία τις, ἢ ὄρεξις ἐπιτεταµένη σιτίων· ἄµφω γὰρ γίγνεται τοῦ σώµατος οὐκ ἀκριβῶς ὑγιαίνοντος, ὥσπερ γε καὶ ἀδίψους παρὰ λόγον, ἢ διψώδεις, ἢ δακνοµένους τὸν στόµαχον, ἢ τὴν κοιλίαν, ἢ κοπώδεις ἑαυτοὺς αἰσθάνεσθαι. τοιοῦτος γάρ τις ὁ τύπος ἐστὶ τῶν συµβαινόντων τοῖς ὑποφεροµένοις εἰς νόσον. ἡ δ’ ἐπανόρθωσις τῶν ἐργαζοµένων αὐτὰ διαθέσεων, συνελόντι µὲν εἰπεῖν, διὰ τῶν ἐναντίων, ὡς ἔµπροσθεν δέδεικται. κατὰ µέρος δ’ ἐπιόντι, τὸ µὲν περιττὸν ἅπαν ἐκκενοῦν προσήκει, διορισάµενον ὅπως ἐστὶ περιττὸν, εἴτε ὡς ποσὸν, εἴτε ὡς ποιὸν, εἴτε ὡς ἄµφω. τὸ δ’ ἐπανελθεῖν δυνάµενον εἰς τὸ κατὰ φύσιν, ἀλλοιοῦν διὰ τῶν ἐναντίων, τὸ µὲν παχὺ καὶ γλίσχρον λεπτύνοντα, τὸ δὲ λεπτὸν παχύνοντα, κοινῇ δ’ ἄµφω πέττοντα, τὰς δ’ ἐµφράξεις διαῤῥίπτοντα, τὰ δ’ ὅλῳ τῷ γένει παρὰ φύσιν, οἷά τε τὰ δηλητήρια καὶ οἱ ἰοὶ τῶν ἰοβόλων ζώων, ἀλλοιοῦντα καὶ κενοῦντα, τὰς µὲν ἀλλοιώ σεις διὰ τῶν ἐναντίων, ἤτοι καθ’ ὅλην τὴν οὐσίαν, ἢ κατὰ ποιότητα µίαν, ἢ δύο ποιούµενον, ἐκκενοῦντα δὲ διὰ τῶν ἑλκτικῶν δυνάµεων. δι’ ὧν δ’ ἄν τις ταῦτα ποιήσειε βοηθηµάτων, ἐξ αὐτῶν τῶν διαθέσεων ληπτέον. εἰ µὲν γὰρ πάντες ὁµοίως αὐξηθεῖεν χυµοὶ, διὰ φλεβοτοµίας µὲν ἡ κυριωτάτη καὶ µεγίστη κένωσις, ἑξῆς δὲ διὰ τρίψεων καὶ γυµνασίων, καὶ λουτρῶν, καὶ ἀσιτίας. οὕτω δὲ χρὴ κενοῦν, καὶ εἰ τὸ αἷµα πλεονάσει µόνον. εἰ δ’ ὁ τῆς ξανθῆς ἢ µελαίνης χολῆς χυµὸς, ἤ τις ὑδατώδης ὀῤῥὸς χυµοῦ, διὰ κενώσεως µὲν, ἀλλ’ οὐχ ὁµοίως. τὰ µὲν γὰρ ἐν ταῖς πρώταις φλεψὶ περιττώµατα τοῖς ὑπηλάταις ἐκκαθαίρειν· τὰ δ’ ἐν ταῖς ἄλλαις, δι’ οὔρων µὲν τὰ ὑδατώδη καὶ λεπτὰ, διὰ καθάρσεως δὲ τὰ χολώδη. ἐγχωρεῖ δὲ καὶ τὰ λεπτὰ τοῖς ὑπηλάταις ἐκκενοῦν. τὰ δὲ καθ’ ὅλην τὴν ἕξιν, ὅσα µὲν λεπτὰ, δι’ ἱδρώτων τε καὶ φαρµάκων, ὁπόσα τῷ δέρµατι προσφερόµενα ξηραίνειν πέφυκε. ὅσα δὲ χολώδη, καθάρσει µὲν πρῶτον, ἑξῆς δὲ τῇ διὰ τοῦ δέρµατος κενώσει. εἰ δ’ ὁ τοῦ φλέγµατος πλεονάζοι χυµὸς, εἰ µὲν ἁλµυρὸν εἴη, καθαίρειν, ὀξὺ δὲ γενόµενον ἀλλοιοῦν πειρᾶσθαι συντελοῦντα τῇ φύσει πρὸς τὴν πέψιν αὐτοῦ. πολὺ δὲ δὴ µᾶλλον ἔτι τὸ γλυκὺ πέττεται ῥᾳδίως. ἄγει δ’ εἰς πέψιν ἡσυχία τε καὶ θάλψις µετρία, καὶ σιτίων εὐχύµων ὀλίγων ἐδωδὴ, καὶ οἴνου πόσις θερµαίνοντος ὀλίγον. τὴν δὲ θάλψιν µετρίαν ποιεῖ ἡ εὔκρατος τρίψις, καὶ αἱ τῶν θερµῶν ὑδάτων σύµµετροι χρήσεις, ἐδέσµατά τε καὶ φάρµακα τὰ µετρίως θερµαίνοντα. διαῤῥίπτει δὲ τὰς ἐµφράξεις, ὅσα λεπτύνειν πέφυκεν ἐδέσµατά τε καὶ πόµατα καὶ φάρµακα. τὰς δ’ ὕλας τούτων ὅπως εὑρίσκειν τε καὶ κρίνειν προσήκει, διὰ µιᾶς ἐξηγησάµεθα πραγµατείας, ἣν περὶ τῆς τῶν ἁπλῶν φαρµάκων δυνάµεως ἐπιγράφοµεν. εἴρηται δὲ κᾀν τῷ περὶ τῆς λεπτυνούσης διαίτης γράµµατι.
20. Καιρὸς οὖν ἤδη µετιέναι τῷ λόγῳ πρὸς τοὺς ἐκ τῶν νοσηµάτων ἀναλαµβάνοντας, ἐφ’ ὧν οὔτ’ αἴτιον οὐδέν ἐστι παρὰ φύσιν, οὔτε διάθεσις ἰσχνότης δὲ µόνη µετὰ δυνάµεως ἀσθενοῦς. διὰ ταῦτά τοι καὶ ἡ εἰς τὴν κατὰ φύσιν ἀγωγὴ τῶν οὕτω διακειµένων ἀνάθρεψίς τε καὶ ῥῶσίς ἐστιν ἐκ κινήσεών τε καὶ τροφῶν συµµέτρων γιγνοµένη. τὰς δ’ ὕλας κᾀνταῦθα, δι’ ὧν αἱ κινήσεις τε καὶ θρέψεις ἔσονται, διὰ τῆς ὑγιεινῆς ἐδήλωσα πραγµατείας. ἀλλ’ ὑπὲρ τοῦ µηδὲν λείπειν τῷ παρόντι λόγῳ, λεχθήσεται καὶ νῦν ἡ µέθοδος ἁπάσης τῆς ὑγιεινῆς πραγµατείας, οὐ µόνον τῆς ἀναληπτικῆς λεγοµένης. καὶ πρῶτόν γε, ὁποῖον τὸ γένος αὐτῶν ἐστι, ἆρά γε τῶν παρόντων φυλακτικὸν, ἢ τούτῳ µόνῳ διαφέρει τοῦ θεραπευτικοῦ, τῷ κατὰ µικρὰ ποιεῖσθαι τὴν ἐπανόρθωσιν; οὐ γὰρ δὴ διαφυλάττοντί γε τῷ σώµατι τὴν ἔµπροσθεν ἕξιν ἐπιστατούσης ἐδέησε τέχνης. ἀλλ’ αὐτὸ τοῦτ’ ἔστι αἰτία τοῦ δεῖσθαι τῆς προνοησοµένης ἐπιστήµης, ὅτι δια φθείρεταί τε καὶ οὐ διαµένει τοιοῦτον, οἷον ἔµπροσθεν ἦν. εἰ µὲν δὴ τοῦτο µόνον αὐτῷ τὸ κενοῦσθαί τε καὶ διαφορεῖσθαι συµπίπτοι, τροφὴ καὶ ποτὸν ἀναπληρώσουσι τὸ λεῖπον. εἰ δ’ ἤτοι ὑποθρέψειε πλῆθος χυµῶν, ἢ περιττώµατα µοχθηρὰ, γυµνασίων αὐτῷ δεήσει σκοπὸν ἐχόντων καὶ ἐκκενοῦν µὲν, καὶ καθαίρειν τὸν χυµὸν, καὶ πέπτειν τὰ περιττώµατα, πρὸς τῷ καὶ διαφυλάττεσθαι τὰς αἰτίας ἁπάσας, ὅσαι τὴν ὑγείαν αὐτὴν διαφθεῖραι δυνήσονται, ψύξιν, ἔγκαυσιν, κόπον, ἀπεψίαν, µέθην, ἀγρυπνίαν, λύπας, ὀργὰς, θυµὸν, ὅσα τ’ ἄλλα τοιαῦτα, οὐ γὰρ ἔτι δεῖ καθ’ ἕκαστον ὑπεξιέναι τῷ λόγῳ, τῆς ὑποθέσεως, ἣν ὑπεθέµεθα, πεπληρωµένης ἤδη. πρόκειται γὰρ οὐ κατὰ διέξοδον ὑπὲρ ἁπάντων τῶν µερῶν τῆς ἰατρικῆς διελθεῖν, ἀλλὰ δεῖξαι, πῶς ἀπὸ τῆς κατὰ τὸ τέλος ἐννοίας, ὥσπερ τῶν ἄλλων τεχνῶν, οὕτω καὶ ταύτης ἡ σύστασις γίγνεται. καὶ τοίνυν ἐπειδὴ γέγονεν ἤδη τοῦτο, διὰ κεφαλαίων ἀναλάβωµεν ἅπαντα τῆς ἰατρικῆς τὸν λόγον, εὐθὺς καὶ τὴν ἀναλογίαν ἐπιδεικνύντες, ἣν ἔχει πρὸς τὰς ἄλλας τέχνας, ὅσαι ποιητικαί. ῎Εστιν οὖν ἡ ἰατρικὴ µία τῶν ποιητικῶν, οὐ µὴν ἁπλῶς οὕτως, ὡς ἡ οἰκοδοµική τε καὶ τεκτονικὴ, καὶ ὑφαντικὴ, ἀλλ’ ὡς ἥ τε τῆς πεπονθυίας οἰκίας ἐπανορθωτικὴ καὶ τῶν ῥαγέντων ἱµατίων ἀκεστική. ἐπεὶ δὲ καὶ τούτων αὐτῶν ἡ σύστασις ἐδείχθη διττὴ, ποτὲ µὲν ἑαυτοῦ γεννῶντος τοῦ τεχνίτου τὸ παράδειγµα, ποτὲ δ’ ἐκτὸς ὑπάρχοντος θεωρουµένου, τὴν ἰατρικὴν τέχνην ἐκ τοῦ δευτέρου γένους ἐπεδείξαµεν. οὐ γὰρ ἑαυτῆς διαπλάττει τὸ παράδειγµα· θεασαµένη δὲ δι’ ἀνατοµῆς ὅλον ἀκριβῶς, αὐτὸ πειρᾶται τὸ διαφθειρόµενον ἐπανορθοῦν. διήνεγκε δ’ ἐν τούτῳ τῶν προειρηµένων τεχνῶν, ὅτι τὰ πλεῖστα τῆς φύσεως ἐργαζοµένης ὑπηρετεῖ. τὴν θεωρίαν µέντοι πᾶσαν, ἐξ ἧς ὁρµώµενος ὁ ἰατρὸς ἐπανορθωτικός τε καὶ ὑπηρετικός ἐστιν, ἀνάλογον ἐκτήσατο ταῖς ἄλλαις τέχναις αῖς ποιητικαῖς. καὶ γὰρ τῶν ὁµοιοµερῶν ἔγνωκε τὴν οὐσίαν, καὶ τῶν ὀργανικῶν τὸν τρόπον τῆς γενέσεως, ἔτι τε τῶν παθῶν τὴν εὕρεσιν ὁµοίως ἐποιήσατο, καὶ τοὺς καθ’ ἕκαστον αὐτῶν σκοποὺς τῆς ἰάσεως.
21. ῎Εστιν οὖν ἡ ἰατρικὴ µία τῶν ποιητικῶν, οὐ µὴν ἁπλῶς οὕτως, ὡς ἡ οἰκοδοµική τε καὶ τεκτονικὴ, καὶ ὑφαντικὴ, ἀλλ’ ὡς ἥ τε τῆς πεπονθυίας οἰκίας ἐπανορθωτικὴ καὶ τῶν ῥαγέντων ἱµατίων ἀκεστική. ἐπεὶ δὲ καὶ τούτων αὐτῶν ἡ σύστασις ἐδείχθη διττὴ, ποτὲ µὲν ἑαυτοῦ γεννῶντος τοῦ τεχνίτου τὸ παράδειγµα, ποτὲ δ’ ἐκτὸς ὑπάρχοντος θεωρουµένου, τὴν ἰατρικὴν τέχνην ἐκ τοῦ δευτέρου γένους ἐπεδείξαµεν. οὐ γὰρ ἑαυτῆς διαπλάττει τὸ παράδειγµα· θεασαµένη δὲ δι’ ἀνατοµῆς ὅλον ἀκριβῶς, αὐτὸ πειρᾶται τὸ διαφθειρόµενον ἐπανορθοῦν. διήνεγκε δ’ ἐν τούτῳ τῶν προειρηµένων τεχνῶν, ὅτι τὰ πλεῖστα τῆς φύσεως ἐργαζοµένης ὑπηρετεῖ. τὴν θεωρίαν µέντοι πᾶσαν, ἐξ ἧς ὁρµώµενος ὁ ἰατρὸς ἐπανορθωτικός τε καὶ ὑπηρετικός ἐστιν, ἀνάλογον ἐκτήσατο ταῖς ἄλλαις τέχναις ταῖς ποιητικαῖς. καὶ γὰρ τῶν ὁµοιοµερῶν ἔγνωκε τὴν οὐσίαν, καὶ τῶν ὀργανικῶν τὸν τρόπον τῆς γενέσεως, ἔτι τε τῶν παθῶν τὴν εὕρεσιν ὁµοίως ἐποιήσατο, καὶ τοὺς καθ’ ἕκαστον αὐτῶν σκοποὺς τῆς ἰάσεως.
1. Так как ты, Патрофил, как мне кажется, одержим некой божественной страстью, стремишься все изучать последовательно и методически, у меня возникло желание тебе помочь, написав для тебя некие заметки по следам тех рассуждений, которые ты слышал и о которых спрашивал. Ведь как мог я не взять на себя этот труд, видя, что ты обрел путь, ведущий к истине, но идти по нему в одиночку не можешь, ведь он долог, крут и тернист? Я вижу многих, пошедших по этому пути по собственному побуждению, однако устрашившихся и отвратившихся от него. С тобою же все наоборот: хотя ныне все отвратились и свернули на другие пути, ты зришь саму истину, как бы в неких высях пребывающую, и сохраняешь горячую любовь к красоте ее, и не боишься предстоящего пути, но и не доверяешь его выбор только себе самому. И теперь, стремясь обнаружить истинный состав искусства медицины, страдаешь ты в сердце своем муками роженицы. И, как я предполагаю, вскоре исполнишься ты еще большей жажды, когда узришь сияющий свет истины, не обретя иного, лучшего пути, помимо того, по которому шествуешь ныне. Ведь я вижу, что ты исполнен божественного стремления к истине, какой бы материи ты ни касался. Так вот, поскольку ты говорил, что ради постижения искусства медицины подставлял уши свои тысячам учений, но ни от кого не услышал, с чего надо начинать, если хочешь изучать это искусство последовательно и методически, и, более того, что никто не указал тебе всего пути, я обещал показать тебе то, чего ты жаждешь, если ты возьмешь на себя труд поупражнять свой разум в других искусствах. Ты же, не отклонив этого предложения и не убоявшись [немалого] труда, с радостью заверил [меня], что исполнишь предложенное, если только я пообещаю, что покажу тебе такой же метод и во всех науках. Когда я пообещал и это и показал, что я имею в виду, на [примере] первой предложенной теории, я увидел, как радуешься ты ее истинности. И после, рассмотрев многие науки, в первую очередь – практические, поскольку и наука о здоровье – из их числа, ты перешел и к этой науке, к которой стремился с самого начала, и, увидев, что и здесь следует применять тот же метод, счел необходимым, так как все сказанное было невозможно держать в памяти, чтобы кто-нибудь написал сочинение обо всем этом. Я же, возрадовавшись твоему стремлению к истине, составил два таких сочинения. В одном, по которому прежде всего следует упражняться тому, кто пожелал совершенствоваться в искусстве, излагается, как и советовали древние философы, состав всего искусства, исходя из его цели. Из-за своего размера это сочинение разделено на две книги. Во втором сочинении, к которому мы теперь приступаем, показано, что метод медицинского искусства ничем не отличается от метода других искусств. Итак, теперь мне следует приступить к изложению этого учения.
2. Итак, из искусств одни имеют своей целью лишь изучение природы вещей, которые они рассматривают, как, например, арифметика, астрономия и физиология. Другие же состоят в делании некого дела, как, например, искусство танца или искусство глашатая, и по окончании своего труда они не могут продемонстрировать никакого зримого результата. Третьи же, напротив, являют нам творения свои, как, например, строительство и архитектура. Четвертые ничего не производят, но занятие ими заключается в том, чтобы поймать и приобрести что-нибудь из существующего, как, например, рыболовство и охота с собаками, и вообще любая охота. Если же тебе предстоит согласно правильному методу рассмотреть врачебное искусство, прежде всего надо определить, к какому из перечисленных видов оно относится, то есть является ли оно теоретическим, практическим, созидающим или собирающим. Это нетрудно исследовать и определить. Но так как ты пожелал обучиться этому искусству, то следует напомнить тебе и об этом. Тебе предстоит только вспомнить, почему ты решил овладеть этим искусством. Я задал тебе этот вопрос, когда мы только начали упражняться в этих беседах, и ты ответил мне, что, если это возможно, хочешь вернуть в согласное с природой состояние людей, тела которых находятся в неестественном состоянии, в тех же случаях, когда это невозможно, по крайней мере, поставить диагноз и выяснить, что можно вылечить, а что нет. Когда ты так начал рассуждение, я сказал, что то, что ты хочешь изучить, является искусством созидающим в том случае, если по окончании дела можно будет показать его результат. Есть много и других созидающих искусств, например кузнечное ремесло, сапожное ремесло, кораблестроение, архитектура, скульптура, рисунок, и вообще из всех видов человеческих искусств искусства созидающие – самый многочисленный вид. Итак, тот метод, который, как ты уже знаешь из предыдущей книги, следует применять ко всем искусствам такого рода, теперь следует применить и к тому искусству, которое ты стремишься изучать, положив и здесь то же начало рассуждения, какое уместно для любого из этих искусств: определить вначале цель, к которой мы стремимся с помощью этого искусства. Поэтому прежде всего нам надо знать, что такое здоровье – наше собственное и других людей. Затем следует понять, каким образом мы болеем и что такое болезнь, – из этого понимания и происходит желание быть здоровыми и создать искусство врачевания. Так как это искусство по роду своему заключается в создании здоровья, то получается, что оно является одним из созидающих, а так как созидающие искусства, как уже было показано, бывают двух видов, то искусство, которое мы исследуем, будет из разряда искусств, исправляющих то, что уже существует, а не создающих то, чего раньше не было. Ведь некоторые из искусств сами создают предметы, как, например, ткачество и сапожное дело, а некоторые исправляют то, что пострадало, как, например, искусство починки одежды и обуви.
3. Уже было показано, что и с искусством строительства домов дело обстоит таким же образом. И оно [делится] на два разных дела: строительство дома, которого раньше не было, и поправку дома, который от чего-либо пострадал. Ясно, что для обоих этих дел строитель должен знать все части дома, то есть понимать, какова каждая из них, как устроена, каков ее размер, сколько таких частей существует и как они связаны с другими частями. То же относится и к искусству, касающемуся тела, которое да позволят нам те, кто ведет войну по поводу слов, именовать в данном сочинении искусством медицины: необходимо знать о каждой простой части, какова она по сущности, структуре, размеру, сколько существует простых частей каждого вида и как они объединены в единое целое. Как тот, кто стремится точно узнать, каков уже построенный дом, посредством анализа и исследования, поймет это, так же и мы постигаем тело человека посредством анатомии. Ведь Бог и природа, создавая первое тело, продумали его части заранее, давая образец их использования; мы же как бы изучаем уже построенный дом. Однако и мы если не приблизимся, насколько это возможно, в своем знании к Богу, то не сможем узнать, действительно ли все существует ради какой-либо надобности, или некоторые вещи существуют без необходимости. Ведь и то и другое можно предположить, как и то, что все существует ради чего-либо дурного. Однако здесь приходит на помощь знание наилучшим образом устроенных тел. А в этой области, в свою очередь, узнав из анатомических исследований о так называемых гомеомерных телах (о структуре каждого из них, каков их размер, сколько их всего и как они соединены между собой), мы обретем знание и о сложных частях, которые называем органическими: таковы нога, рука, палец, глаз, язык, легкое, печень и другие. Функции частей бывают тоже двух родов: одни у простых, или гомеомерных, тел, другие – у сложных, представляющих собой орган. Ведь можно увидеть движение всей ноги, а можно – каждой из ее мышц. И если нога вывернута, то [мы] видим неправильное движение и каждой отдельной мышцы, и всей ноги в целом. Из этого возникает понимание происходящего с телом: ясно, что если поврежден нерв, подходящий к мышце, то мышца теряет подвижность и чувствительность, а вместе с ней теряет подвижность и вся конечность. Поэтому, я думаю, когда мы строим наше искусство, мы должны понимать не только состав частей тела, но и их функции, и этим мы отличаемся от строителей. Ведь они знают только части и структуру здания, но ни одна из них не действует, так как здание – не живой организм, нам же следует исследовать функции частей тела. Начало же этого исследования может быть двояким – либо познание функций, либо изучение частей тела. Изучение функций – это, например, изучение мышления, памяти, нравственного выбора. Изучение частей – это, например, изучение мозга, позвоночника, сердца. И для всех известных нам функций мы будем искать соответствующие части тела, а для всех частей тела – соответствующие функции. Но и здесь любое исследование должно следовать определенному методу, к рассмотрению которого мы и перейдем.
4. Итак, уже сказано, что природа частей тела бывает двоякой, как и природа их функций, но теперь следует сказать об этом подробней. Функция ноги в целом – шаг. Но шаг получается, когда отдельные ее части попеременно вытягиваются и сокращаются, то есть когда мышцы, находящиеся внизу, переходят через коленную чашечку и своими сухожилиями дотягиваются до берцовой кости, после чего вытягивают голень, и происходит движение ноги вперед. Когда таким же образом действуют внутренние мышцы, происходит вытягивание ноги. Так, посредством растяжений и сокращений сочленений бедра и нижней части ноги происходит движение. Мышцу же можно видеть ясно, когда она обнажена от окружающей кожи, как и то, что она сокращается как бы к своей голове. Нерв же, к ней подходящий, не производит никакого заметного движения. Однако легко заключить, что он является путем, по которому к ней подходит сила, исходящая из мозга. Сам же мозг является началом всех нервов, несущих эту силу, как мы ясно видим из того, что нервы в верхней части тела, которая ближе к голове, [дольше] сохраняют свою силу, в нижней же [быстрее] теряют ее. А посылает ли самому мозгу эту силу что-либо иное, как он посылает ее нервам, или сам он является источником этой силы – непонятно, так как все это относится к теориям о душе, руководящей телом. Но вернемся к тому месту рассуждения, с которого мы начали. Шаг есть функция всей ноги. Производит же его в ноге вид частей тела под названием «мышцы». Кости же, и сухожилия, и жир, и железы, и сосуды, и кожа, и жилы, и соединительная ткань, и связки получают начало движения от мышц. Ведь прежде всего мышцы приводят в движение кости, а все остальное движется вместе с ними, поскольку прилегает к костям. Таким образом, движение ноги есть функция мышц, то есть функция всей ноги не есть функция всех ее частей. Поэтому мы и сказали, что есть два вида функций: первый и основной вид – функция каждой из простых частей, второй, дополнительный, или не изначальный, или как кому захочется назвать – функция всего органа.