Нарша Булгакбаев
Бақытты болуды үйреніңіз! Сенімділік құпиялары
ШЫН БАҚЫТ
«Өзіңнен бақыттырақ адамды көрмейінше сен бақыттысың.» (Автор сөзі)
Бақыт – əрқайсымыз түсінуге жəне қол жеткізуге ұмтылатын ұғым. Өмір сүру шарттарына, өмірдің толықтығы мен мағыналылығына, өз арман мақсатының орындалуына, өзін-өзі іске асыруына барынша ішкі қанағаттанушылыққа сай келетін мемлекет. Алайда ол əр түрлі адамдар үшін əр түрлі мағынаға ие болуы мүмкін. Біз оны бақытты сəтті адам деп айтамыз. Қарама-қарсы жағдайда сəтсіздікке ұшырады, бақытсыз болып қалды деп санаймыз. Бақыт негізінен – ішкі келісім мен тепе-теңдік күйі. Бақыт – мазмұндылық, қуаныш, игілік күйі. Ол мақсаттарға жетумен, қарым-қатынасты қанағаттандырумен, өмірдің қарапайым көңіл-күйлерімен байланысты болуы мүмкін. Əрбір адам бақытты өз бетінше анықтай алады, ал бір адамды бақытты ететін нəрсе екінші адамға маңызды болмауы мүмкін. Бақыт біздің ішімізден басталады. Бақытқа қол жеткізуде біздің көзқарастарымыз, жағымды ойлауымыз жəне өзін-өзі қабылдауымыз маңызды рөл атқарады. Басқалармен қарым-қатынас – Отбасындағы, достарындағы немесе серіктестеріндегі жақын жəне қолдаушы қарым-қатынас бақыт деңгейін айтарлықтай арттыра алады. Мансап, білім немесе хобби болсын, өмірдің түрлі салаларындағы табыстар мен жетістіктер қуаныш пен қанағаттанушылық əкелуі мүмкін. Физикалық жəне эмоциялық əл-ауқатқа қатысты алаңдаушылық: Денсаулық пен стресс деңгейі біздің бақытымызға да əсер етуі мүмкін. Денеңіз бен ақыл-ойыңызға қамқорлық жасау бақыттың неғұрлым жоғары деңгейіне қол жеткізуге көмектеседі. Алғыс тəжірибесі: Сізге ризашылығыңызды саналы түрде көрсету үшін күн сайын уақыт бөліңіз. Бұл өмірдің жағымды жақтарын көріп, жағымды көңіл-күйге түсуге көмектеседі. Өзіңізді жəне айналаңыздағыларды қабыл алыңыз: Өзіңіздің кемшіліктеріңіз бен қателіктеріңізді мойындаңыз жəне басқаларды кім екені үшін қабылдаңыз (қандай екені үшін емес). Бұл үйлесімді қарым-қатынас жасауға жəне қақтығыстарды азайтуға көмектеседі.
Мақсаттар қойып, оларға қарай жұмыс істеңіз: Сіз үшін маңызды нəрсені анықтап, үлкен мақсаттарды кішірек қадамдарға бөліңіз. Бірте-бірте алға қойған мақсаттарыңызға қарай жылжу сіздерге қуаныш пен қанағаттанушылық əкеледі. Өзіңіздің əл-ауқатыңызға қамқор болыңыз: Дене жаттығуларын орындау, дұрыс тамақтану жəне демалуға уақыт алыңыз.
Сондай-ақ, өзіңіздің эмоциялық жай-күйіңізге қамқорлық жасауды ұмытпаңыз – жақындарыңызбен қарым-қатынас жасап, қуаныш əкелетін хоббимен айналысыңыз. Өзіңізді басқалармен салыстырмаңыз: Əр адам бірегей, бақыт əркімге əр түрлі формада бола алады. Өз жетістіктеріңізге назар аударып, оларды тамашалаңыз, осы үшін өзіңіз бен Жаратушыны мақтап қойыңыз. Бақыт – əрқайсымыз өзіміз анықтайтын жеке ұғым. Ол біздің ішкі əлемімізге байланысты. Бақытты белгілі бір сəтте ғана бастан кешіруге болады («Жағымды сəттер»), ал оны жиі бастан кешіру, психологияда Субъективті əл-ауқат деп аталады. Психологиядағы Бақыт туралы жаңсақ түсініктер бар:
Жаңсақ түсінік 1: Бақыт тұрақты емес Бақыт дегенді білдірмейді:
– Барлық қажеттіліктерді қанағаттандыру
– Өмірді мəңгі тамашалау
– Үнемі көңіл көтеру сезімі
– Жағымсыз эмоциялардың толық болмауы
– Барлығына сай келетін əмбебап рецептінің болуы.
Егер бақыт объект емес процесс болса, онда оның қарқындылығы жəне оның жиілігі (қаншалықты жиі соншалықты бақытты сезінесің) туралы айтуға болады. Біз оны жиі бастан кешіруге қол жеткізе аламыз. Яғни ең биік мақсат үнемі тұрақты бақыт. Жағымды тəжірибеге ие болу үшін жағымсыз тəжірибелер қажет екеніне не істеуге болады? Бақыттың негізгі теориясы: біздің тұлғамыз анықтайтын бақыттың қандай да бір тұрақты деңгейі бар екенін көрсетеді.
Өміріміз бойы бақыттың біраз ауытқуын бастан өткергенімізбен, осы теория бойынша ақыр соңында өзіміздің базалық деңгейімізге қайта ораламыз. Бұл екі қорытындыға əкеледі: Ең алдымен, «бақытты арттыру» бойынша жұмыс істей отырып, біз іс жүзінде музыканттардың композицияны басқа биікке қалай ауыстыратынына ұқсас тəжірибеден көре аламыз. Біз сондай-ақ «жоғарылауды» жəне «құлдырауды» бастан кешіреміз. Екіншіден, жағымсыз тəжірибелер қалыпты жəне табиғи болып табылады, өйткені олар біздің базалық құрамды төмен қарай жылжытпайды. Əркімге ауырсыну, қайғы, фрустрация (белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандырудың нақты немесе мүмкін еместігі жағдайында, дəлірек айтқанда, сəйкессіздік жағдайында туындайтын психикалық күй), тіпті ауру түрінде келетін бұл симптом-сигналдар жазалау жəне ауырсынуды басу үшін сырттан жіберілген нəрсе емес, сіздердің бір бөлігіңіз екенін түсіну маңызды. Олар бізге алға жылжуға көмектеседі. Бұл тəжірибелер, көрінгендей, тірі қалу жəне өсу тетіктері эволюциясының нəтижесі болып табылады.
Жаңсақ түсінік 2: Ақша бақыт көзі емес
Зерттеулер көрсеткендей, табыс деңгейі бақытты қабылдауға əсер етеді, бірақ белгілі бір нүктеге дейін (АҚШ-тағы ол жылына шамамен 70 000 АҚШ долларын құрайды), осыдан кейін ақша əлдеқайда аз рөл атқарады.
Жаңсақ түсінік 3: Оқиғаға жеткенде бақыт/бақытсыздық деңгейін болжауға болады
Эмоциялық болжау – «адамдардың болашаққа не ұнайтыны жəне нені ұнатпайтыны туралы болжам жасайтын процесс». Дэн Гилберт жүргізген зерттеу эмоциялық болжау тақырыбына баса назар аударды. Ол колледждің 571 студентіне сауалнама жүргізді, олардың кейбіреулері романтикалық қарым-қатынаста болды жəне кейбіреулері жалғыз болды. Сондай-ақ, ол оларды қанша уақыт қарым-қатынаста болғанына, қанша уақыт бөлек тұрғанына қарай санаттады. Зерттеудің мақсаты адамдардың үзілді-кесілді тəжірибеге өздерінің эмоциялық жауабын болжай білуі болды. Содан кейін ол қарым-қатынастағылардан, егер олар үзіліп кетсе, үзілуден кейін 2 айдан соң субъективті бақыт деңгейін болжауды сұрады. Сынбаған адамдар 2 ай ішінде бақытының айтарлықтай нашарлауын болжаған. Біраз уақыттан кейін сауалнамаға қатысқан адамдардың бір бөлігі ақыр соңында сынды. Дэн олардан үзілгеннен кейін 2 айдан соң олардың қаншалықты бақытты болғанын сұрағанда, олардың бақыт деңгейі ешқашан сынбағандармен бірдей екені анықталды. Дэн біздің психологиялық иммундық жүйеміз ауыр оқиғалардан біз іске асырғаннан əлдеқайда жылдам қалпына келуге мүмкіндік беретінін теориялады. Ал мұндай жорамалдар, өкінішке орай, бақытты шынайы жəне қол жетімді деп ойлауымызға кедергі келтіреді.
Бақыт – адамның өмір сүру шарттарына ең үлкен ішкі қанағаттануға сəйкес келетін күй. Өмірдің толықтығы мен мəнділігі, өзінің өмірге келгендегі міндеттерін орындау, өзін-өзі жүзеге асыру. Бақыт феноменін психология, философия, əлеуметтану жəне экономикалық теория (бақыт экономикасы), сонымен қатар теология зерттейді. Бақыт физиологиясы «бақыт гормондары» деп аталатын эндорфиндер, серотонин жəне дофаминмен тығыз байланысты болуы мүмкін. Олардың синтезі мен ағзадағы айналымы эндокриндік, бактериялық жəне вирустық аурулар кезінде бұзылады. Серотонин – асқазан-ішек жолдарында жəне орталық жүйке жүйесінің бөліктерінде өндірілетін ми мен орталық жүйке жүйесіндегі (ОЖЖ) нейротрансмиттер. Егер эндорфиндер негізінен қысқа мерзімді эйфория мен қуаныш жағдайына əсер етсе, серотонин, оның нейрондардағы тұрақты өндірісі жəне сіңірілу процестері көбінесе бақыт пен ұзақ мерзімді қанағаттану фонын жасайды. Серотонинмен тығыз байланысты тағы бір гормон жəне нейротрансмиттер – дофамин. Допамин ішкі күшейтудің химиялық факторларының бірі болып табылады жəне мидың «сыйақы жүйесінің» бөлігі ретінде қызмет етеді. Серотонин жүйесі ингибиторлық (қорғаныш), ұйқыға, жадты өңдеуге, тəжірибені біріктіруге, ауырсыну сезімталдығын төмендетуге, жағымсыз эмоцияларды бақылауға жəне басуға жəне релаксациядан қанағат алуға жауап береді, Допаминдік жүйе негізінен белсендіруші болып табылады, ол белсенділіктің қандай да бір түрін ынталандыруға, назар аударуға, шығармашылыққа, оқуға, өзара əрекеттесудің жаңа тəсілдеріне, белсенділіктен қанағаттануды алуға бағытталған – физикалық, психикалық немесе эмоционалдық. Допамин жəне дофаминергиялық жүйе сонымен қатар тіркестердің қалыптасуына, эмоционалды эмпатияға (басқа адамның қазіргі эмоционалдық күйіне саналы тəжірибе) махаббат сезіміне жауап береді. Марапаттау жүйесі мен лəззат орталықтары адамның мотивациялық кері байланыс циклінің «қыртыс – базальды ганглия – таламус – кортекс» деп аталатын жалпы бөлігі болып табылады. Бақыт – адамның тəні мен жанының саулығында:
– Салауатты өмір салты
– Тұрақты физикалық белсенділік
– Құнарлы жəне теңгерімді тамақтану,
– Адамдармен позитивті қарым-қатынас
Ежелгі этикада бақыт мəселесі орталық категория болды. Оны алғаш рет Аристотель зерттеп, бақытты «ізгілік толыққанды жанның қызметі» (Никомах этикасы) деп анықтады. Ізгілік бақытқа жетелейтін нəрсе ретінде анықталды. Эллинизм дəуірінде эпикуризм философиясында бақыт қуанышпен анықталды. Ежелгі гректің бақыт сөзі – «eudaimonia» (eudaimonia, eu – жақсы, daimonia – құдай) – сөзбе-сөз құдайдың қорғауындағы адамның тағдырын білдіреді.
Шығыс философиясы материалдық дүниеде бақытқа қол жеткізу мүмкін еместігін өзінің биологиялық, физиологиялық, əлеуметтік, экономикалық жəне логикалық аспектілерінде жариялай отырып, жеке адамның бақытты өміріне жетудің практикалық жолын үйретеді. Осыған байланысты келесі дəйексөз индикатор болып табылады:
Бақытымызға орай, сіз екі жолмен келе аласыз. Бірінші жол – сыртқы. Жақсырақ үй, жақсы киім, жағымды достар алу арқылы біз бір дəрежеде бақыт пен қанағат таба аламыз. Екінші жол – рухани даму жолы жəне ол ішкі бақытқа жетуге мүмкіндік береді. Дегенмен, бұл екі көзқарас тең емес. Сыртқы бақыт ішкі бақыт болмаса ұзаққа созылмайды. Өмір сен үшін қара түске боялған болса, жүрегіңде бірдеңе жетіспесе, айналаңды қанша сəн-салтанатпен қоршасаң да, бақытты болмайсың. Бірақ егер сіз ішкі тыныштыққа қол жеткізсеңіз, сіз ең қиын жағдайларда да бақытты таба аласыз. – Далай Лама XIV
Йога тұрғысынан алғанда, бақыт – адамның табиғи күйі, оның табиғатының қасиеті. Дегенмен, күнделікті өмірде адамның шынайы келбеті үйреншікті қобалжу қабаттарының астында жасырылады. Бұл алаңдаушылықты медитация арқылы жеңуге болады, содан кейін адам өзінің шынайы Мен-ін ашады жəне ол терең бақыт сезімін сезіне алады. Сондай-ақ Аристотель «достардың болуы бақытты болуың» деп санады.
Келесі дəйексөз де индикативті:
Адамның бақыт деп аталатын толық өмір сүруі үшін материалдық əл-ауқат пен физикалық денсаулық жеткіліксіз. Өмірдің ең биік қуаныштары – рухани өмірдің қуаныштары. Бірақ соңғысын қабылдау мен түсіну сананың даму дəрежесіне тура пропорционалды. Бұқараның материалдық жағдайының жақсаруы олардың санасының, рухани өмірінің дамуымен қатар жүруі керек. (Тугаринов). Мінсіз жақсылықты қабылдаудан» (adeptionem perfecti boni), «осы өмір» (in hac vita) тұрады, бірақ оған əрдайым жеткізу мүмкін емес деп есептеді. (Фома Аквинский). Көптеген философтар мен психологтар (Виктор Франкл, Эрих Фромм жəне т.б.) қуаныш пен бақыт толықтай бірдей ұғымдар емес екенін атап көрсетеді. Позитивті психологияда, атап айтқанда, бақыттың келесі формуласы қолданылады (Магомедова):
Бақыт = өмірге терең қанағаттану + максималды жағымды эмоциялар + минималды жағымсыз эмоциялар.
Жағымды эмоциялар қазіргі сəттегі бақытпен, ал терең қанағаттану ұзақ мерзімдегі бақытпен байланысты. Олай болса, бақыт дегеніміз – махаббатпен өз шығармашылық əлеуетімізге жетуге тырысқанда сезінетін қуаныш. Психологияның осы саласының негізін салушылардың бірі Мартин Селигман бақыт дағдыларын музыкалық аспапта ойнау дағдылары сияқты үйретуге болады деп тұжырымдайды. Гуманистік психология өкілі К. Роджерстің концепциясына сəйкес өзін-өзі тану адамға тұлғалық өсу, өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі таныту қабілетін береді, бұл өмірдің толықтығына жетудің, қуаныш сезімін сезінудің қажетті шарты болып табылады. Бақыт – өмірдің мəнін түсіну үшін өмір сүру. Өзін-өзі танудың арнайы құралдарына психолог жұмысының əртүрлі заманауи формалары жатады: психолог пациентпен жұмысты мүмкіндігінше ашатын, оның мəселелерін түсінетін жəне ішкі ресурстарды табатындай етіп құратын жеке кеңес беру, проблемаларды бірге шешу, əлеуметтік-психологиялық тренинг тобында жұмыс істеу. Белгілі психолог Джон Готтманның айтуынша, өмірдің барлық салаларындағы табыс пен бақыт, соның ішінде отбасылық қарым-қатынастар сіздің эмоцияларыңызды білумен жəне өз сезімдеріңізді жеңе білумен анықталады.
Ал бұл қасиет «эмоционалды интеллект» деп аталады [23]. Б.Г.Кузнецов өзінің «Оптимизм философиясы» кітабында Вебер Фехтнердің психологиялық заңын түсіндіреді: адамды бақытты ететін факторлар көбейгенде ғана адам өзін бақытты сезінеді. Əйтпесе, бақыт сезімі жоғалады. Америкалық психолог Лоуренс Хоуэллс бақыт-ты эмоциялардың ең маңыздысы деп санайды, өйткені адамдар бұл шешімдердің қазіргі немесе болашақта бақыт əкелетініне байланысты көптеген маңызды шешімдер қабылдайды. Бақыт пен ақшаның арақатынасын зерттейтін экономистер мен əлеуметтанушылар макродеңгейде ЖІӨ деңгейі жоғары бай елдердің тұрғындары кедей елдердің тұрғындарына қарағанда орта есеппен бақыттырақ екенін атап өтеді.
Микродеңгейге келетін болсақ, экономистердің көпшілігінің қорытындысы мынадай: бақыт ақшаға байланысты, бірақ ақша неғұрлым көп болса, соғұрлым бұл бақытқа аз əсер етеді. Психологтар бақыт үшін белгілі бір минимум ақша қажет екенін атап өтеді.
Дегенмен, негізгі проблемалар шешілгеннен кейін байланыс тез арада əлсірейді.
Осылайша, атақты американдық психолог Дэниел Каннеман атақты экономист Ангус Дитонмен бірлесе отырып, субъективті бақыт сезімінің табыс мөлшеріне бейсызық тəуелділігін ашты. Каннеман мен Дитонның айтуынша, американдықтар табыстың артуынан жылына 75 000 долларға дейін бақыт деңгейінің артқанын қалайды. Осы деңгейден кейін əл-ауқат жоғарылауының бақытқа əсері тоқтайды.
Православиелік түсіндірме Мəскеу теологиялық академиясының профессоры, теолог А.И.Осиповтың пікірінше, бақыт – бұл адамның ішкі күйі жəне оның материалдық игіліктермен қамтамасыз етілу дəрежесіне байланысты емес. Сөзінің растауын ол «жас кезінде прогресс, бостандық, теңдік, бауырластық идеяларымен бірлестірген» аббат Никон (Воробьевтың) басынан өткен оқиғаны келтіреді. Бірде Никонды бақытсыз махаббаттан миллионердің жиырма жасар бай ұлының өзіне қол жұмсағаны туралы газеттерде жарияланған ақпарат таң қалдырды. Осипов: «Олай болса бақыт деген не?» Деп сұрақ қояды. Ол: «Бұл қуаныш!» деп жауап береді. Жəне ол екі жағдайды еске түсіреді, оның біріншісі 1929 жылы тұтқындалған Оптина монастырінің соңғы монахы Никон Оптинаға қатысты. Ол былай дейді: «Олар оны қырып тастады, шашын алдырды, барлық монастырлық киімдерін шешіп тастады, оны толығымен қорлады, түрмеге отырғызды, ол жерде туберкулезбен ауырды… Олар хат жіберіп үлгерді. Соңғы əріптер: «Менің бақытымда шек жоқ, мен ақырында білдім, «Құдай Патшалығы сенің ішіңде» деген нені білдіреді? Екінші оқиға Армян
Себастиясында, Кападокияда император Диоклетиан тұсында Мəсіх үшін азап шеккен қала билеушісі жəне əскери қолбасшы Себастияның Ұлы шейіт Евстрацийдің өмірінен алынған. Дінтанушы «олар одан [Евстраций] терісін алып тастағанда… кенет оның беті ерекше нұрланып кетті жəне ол: «Бұл азап сенің құлдарың үшін қуаныш», – дейді. Азаптаушылардың қатты шошығаны сонша, олардың кейбіреулері өлім жазасына кесу құралдарын лақтырып, бірден: «Мен христианмын!» – деді. Олардың бастары бірден ұшып кетті, əрине» [1385 күн]. А.И.Осиповтың айтуынша, «Христиандық адамға шынайы бақытқа қол жеткізуге мүмкіндік береді». Тағы бір ашық дəрісінде теолог-профессор Осипов қысқа да ықшам анықтама берді: «Бақыт – қанағаттану, тағдырға қанағаттану. Құдайшыл жəне қанағатшыл болу – үлкен пайда». Орыс православие шіркеуінің протоиерейі, шіркеу жəне қоғам қайраткері, отбасы мəселелері, ана мен баланы қорғау жөніндегі патриархалдық комиссияның бұрынғы төрағасы Дмитрий Смирнов бақыт тек отбасында болатынын бірнеше рет айтқан. «Оларды отбасын жердегі ең басты құндылық деп санайтындай етіп өсіріңіз.
Өйткені адам отбасын құрмаған болса, қай салада жетістікке жетсе де, бақытты бола алмайды. Өйткені Жаратқан Иенің өзі адамды қандай да бір құқықтары бар жеке тұлға ретінде жаратпаған: Ол еркек пен əйелді жаратып, оларға: «Өсіп-өніп, көбейіңдер», деді. Жаратушының өзі бізді отбасы ретінде жаратты, сондықтан біз тек отбасында ғана жер бетінде өмір сүріп, үйлесімділік пен бақыт таба аламыз. Ал адамға нағыз христиандықты тек отбасы ғана үйрете алады. Бұл біздің құтқаруымыз… Көп бай адамдармен араласуға тура келді, бірақ олардың арасында бақытты жанды кездестірмедім…
Мен нағыз бақытты ерлі-зайыптылардың бірін-бірі жақсы көретін көп балалы отбасында ғана байқадым; балалар көшеде емес, отбасылық махаббат атмосферасында өскенде. Бұл атмосфера əр баланың туылуымен бірге артып, тығызырақ болады. Егер екі адамның – ер мен əйелдің – жақсы, иманды, еңбекқор балалары болса, онда олар жер бетіндегі барлық басқа бақыттардан асып түсетін бақытқа ие болады. Бұл бақыт ешқандай сыртқы жағдайларға байланысты емес. Бақытты нұрландырған отбасы мен балалар сізді осы бақытпен үнемі жүктейді. Соған шомыласың… Адам өз бақытын өзі құрғысы келсе, отбасын құруы керек деген тұжырымға келдім». Ағайынды Стругацкийлердің «Дүйсенбі сенбіде басталады» атты əзіл əңгімесінде бақытқа келесі анықтамалар берілген]: … ең қарапайым жағымсыз анықтамалар («Ақша бақытты сатып алмайды»), ең қарапайым позитивті анықтамалар («Ең жоғары қанағаттану, толық қанағаттану, сəттілік»), казуистикалық анықтамалар («Бақыт – бақытсыздықтың болмауы») жəне парадоксикалық («Ең бақыттысы – əзілкештер, ақымақтар, олар ақымақ жəне немқұрайлы, өйткені олар ар-ожданды білмейді, олар аруақтардан жəне басқа да өлмейтін нəрселерден қорықпайды, болашақ апаттардан қорқудан азап шекпейді»).
Бақыт – бұл қанағаттанудан қарқынды қуанышқа дейін созылатын жағымды эмоция. Бақытты сəттерді жағымды өмірлік тəжірибелер немесе ойлар тудыруы мүмкін, бірақ кейде олар ешқандай себепсіз пайда болуы мүмкін. Ұзақ уақыт кезеңіндегі бақыт деңгейлері өмірге қанағаттану, субъективті əл-ауқат, гүлдену жəне эвдаймония деңгейлерімен көбірек байланысты. Жалпы қолданыста «бақытты» сөзі осы көрсеткіштердің өзін бағалау немесе бақыттың «көзінің» стенографиясы болуы мүмкін (мысалы, «өмірде бақыт табу», өмірдің мəнін табу сияқты). Кез келген эмоция сияқты, бақыттың нақты анықтамасы философияда үнемі пікірталас тақырыбы болды. Бақыт мəдениеттер арасындағы түсінудегі мүмкін айырмашылықтар туралы пікірталас тақырыбы. Бұл сөз негізінен екі факторға байланысты қолданылады: Лəззат немесе қуаныш сияқты эмоцияның (аффекттің) қазіргі тəжірибесі немесе «жалпы эмоционалды жағдайдың» жалпы сезімі. Мысалы, Дэниел Каннеман бақытты «мен осы жерде жəне қазір сезінемін» деп анықтады. Бақыттың сөздік анықтамаларында бұл қолданыс өмір сапасы сияқты өмірге қанағаттануды бағалауды білдіреді. Мысалы, Рут Веенховен бақытты «адамның жалпы өміріне баға беру, өмір сапасын анықтайды» деді. Каннеман бұл адамдар үшін қазіргі тəжірибеден маңыздырақ екенін айтты. Кейбір пайдалану жағдайлары осы факторлардың екеуін де қамтуы мүмкін. Субъективті əл-ауқат ағымдағы тəжірибе (эмоциялар, көңіл-күй жəне сезімдер) жəне өмірге қанағаттану өлшемдерін қамтиды. Соня Любомирский бақытты «адамның өмірі жақсы, мағыналы жəне құнды екенін сезінумен біріктірілген қуаныш, қанағат немесе жағымды əл-ауқат тəжірибесі» деп сипаттады. Эвдаймонизм – өркендеу, бақыт, бақытқа жетуге ұмтылудың адамгершіліктің критерийі жəне адам мінез-құлқының негізі ретінде танитын этикалық бағыт. Ксавье Ландес бақыт субъективті əл-ауқат, көңіл-күй жəне эвдаймония сияқты көрсеткіштерді қамтиды деп ұсынды. Біздің өмірдегі асыл құндылықтарды пайдалану əртүрлі нəтижелерге əкелуі мүмкін. Соның бірі – бақыт. Скандинавиялық елдерді ең бақытты елдер дейді. Əр ойшыл бақытты көп мағыналы ұғымға айналдырады. АҚШ-тың Тəуелсіздік Декларациясында бақытқа ұмтылу құқығы халықтың саяси құқығы ретінде қарастырылады. Ал егер бұл саяси құқық шынымен халыққа тиесілі болса, онда əрбір азаматтың бақытқа ұмтылу құқығы жəне оны саяси құралдар арқылы жүзеге асыру мүмкіндігі болуы керек.
Адамдар ғасырлар бойы бақытты өлшеуге тырысты. 1780 жылы ағылшын утилитарлы (мінез-құлық немесе əрекеттің моральдық құндылығы оның пайдалылығымен анықталады) философы Джереми Бентам бақыт адамдардың басты мақсаты болғандықтан, оны үкіметтің қаншалықты жақсы жұмыс істейтінін анықтау əдісі ретінде өлшеу керек деп ұсынды. Бүгінгі таңда бақыт əдетте өзіне-өзі есеп беру сауалнамасы арқылы өлшенеді. Өзіне-өзі есеп беру когнитивтік ауытқуларға жəне ережеден ауытқу сияқты қате көздерінен сақ болу керек. Алайда Зерттеулер көрсеткендей, тəжірибелі эмоциялар туралы естеліктер дұрыс емес болуы мүмкін. Аффективті болжау бойынша зерттеулер адамдар өздерінің болашақ эмоцияларын, соның ішінде олардың қаншалықты бақытты болатынын нашар болжайтынын көрсетеді. Бақыт экономистері философиялық жəне əдістемелік мəселелермен тым көп айналыспайды жəне халық бақытының орташа деңгейін өлшеу үшін сауалнаманы пайдаланбайды. Бақытты өлшеу үшін бірнеше шкала қолдануға болады: бақытты немесе бақытсыз адамдар ретінде сипаттау үшін, жеке қасиеттер мен оң немесе теріс əсер ету арасындағы байланысты бағалау. Респонденттерге олардың ең жақсы өмір сүруі 10, ал ең нашар өмірі 0 болатын баспалдақты елестету ұсынылады. Содан кейін олардан қазіргі өмірін 0-ден 10-ға дейінгі шкала бойынша бағалау ұсынылады. Адамдардың осы күнге дейін лəззат алғанын, көп күлгенін немесе қуанғанын, жақсы дем алғанын, құрметпен қарағанын жəне қызықты нəрсе үйренгенін немесе істегенін сұрайды. 2018 жылғы үздік 10 елдің тоғызы Парагвай мен Панама бастаған Оңтүстік Америка болды. Елдің ұпайлары 85 пен 43 аралығында. Бақытты елдер ішінде Қазақстан 2023 жылы 45-ші орында 138 мемлекеттен. ТМД бойынша бірінші орындамыз. Тамаша нəтиже. Барлығы елдің – тыныштығының, бейбітшілік пен ынтымақтастықтың арқасы.
World Happiness Report 2012 жылдан бері жарияланып келеді. «Жалпы өміріңізге қаншалықты қанағаттанасыз?» арқылы бағаланады. «Сіз қазір қаншалықты бақыттысыз?» деген сияқты адамдардан ауызша жауап алынады. Осы көрсеткіштерді пайдалана отырып, есеп авторлары бақыт деңгейі ең жоғары елдерді анықтайды. Салауаттылықтың субъективті өлшемдерінде басты айырмашылық өмірді когнитивтік бағалауда жəне эмоционалды есептерде жатыр. Экономикалық ғалымдар мен халықаралық экономикалық ұйымдар адамның əл-ауқатын неғұрлым тікелей жəне нақты бағалауды қамтамасыз ету үшін субъективті жəне объективті шараларды біріктіретін көп өлшемді бақылау тақталарын қолдап, əзірлеуде. Ересектердің əл-ауқатына əсер ететін көптеген əртүрлі факторлар бар, мысалы, бақыт туралы пайымдаулар ішінара маңызды шектеулердің болуын көрсетеді жəне əділдік, автономия (тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруға, өзін-өзі реттеуге жəне өзін-өзі анықтауға, өз бетінше əрекет ету, шешім қабылдау жəне тəуелсіздік қабілеттерін ашуға ұмтылуын сипаттайтын тұлғаның сапасы ретінде түсініледі), қоғамдастық жəне инклюзивтілік (физикалық дамуында қиындықтары бар, оның ішінде мүгедек немесе психикалық ерекшеліктері бар адамдардың қоғамның белсенді өміріне нақты қосылу процесі) өмір бойы бақыт пен əл-ауқаттың негізгі аспектілері болып табылады. Бұл факторлар бақытта рөл атқарса да, адамның бақытқа жетуіне көмектесу үшін олардың барлығы бір уақытта жақсаруы керек. Уақыт өте келе бақыттың тұрақты екені анықталды.
Бақыттың болмысы, табиғаты жəне оған жетуі туралы философиялық ғылым бар. Кейбір философтар бақытты өмірдің моральдық мақсаты немесе кездейсоқтық аспектісі ретінде түсінуге болады деп санайды; Шынында да, көптеген еуропалық тілдерде «бақыт» термині сəттіліктің синонимі болып табылады.
Осылайша, философтар əдетте бақыт дегеніміз не жақсы көңіл күй, адамға жақсы нəтиже беретін өмір деп түсіндіреді. Бақытқа жетудегі прагматикалық (ақиқат пен семантикалық мəннің критерийі ретінде практикаға негізделген философиялық ағым) алаңдаушылықты ескере отырып, психологиядағы зерттеулер көптеген заманауи философтарға өз теорияларын əзірлеуде басшылық етті. Демокрит (шамамен б. з. б. 460 – 370 ж.) «көңілділік» құндылығына ерекше мəн бергендіктен «күлкі философ» деген атпен танымал.
Бақытқа апаратын барлық нəрсені басқа адамдарға емес, өзіне байланысты ететін адам бақытты өмірдің ең жақсы жоспарын таңдаған. – Платон, «Республика»
Платон (шамамен б. д. д. 428 – 347 ж.) Республикада білім мен ізгілікке берілген өмір, бақыт пен өзін-өзі жүзеге асыруға əкеледі деп үйретеді. Бақытқа жету үшін адам материалдық дүниедегі өзгерістерге иммунитетке ие болып, идеялар патшалығында өмір сүретін мəңгілік, өзгермейтін формаларды білуге ұмтылуы керек. Федрдің күйме аллегориясы Платонның ішкі бақытқа қалай жетуге болатыны туралы ең маңызды ілімі болса керек. Платон əлеуметтік бақыт азаматтардың бір-біріне əділ қарым-қатынасынан, ізгі өмір сүруінен жəне əрқайсысы өзінің əлеуметтік функциясын адал орындауынан туындайды деп есептейді. Аристотель (б.з.д. 384 – 322 ж.) этика, метафизика, биология жəне ботаника пəндерінде ежелгі грек ғалымы болып саналды. Аристотель эвдаймонияны адамның ойы мен іс-əрекетінің мақсаты деп сипаттады. Eudaimonia жиі «бақыт» деп аударылады, бірақ кейбір ғалымдар «адамның гүлденуі» дəлірек аударма болуы мүмкін деп санайды. Нақтырақ айтқанда, eudaimonia адамзат белсенді түрде ұмтылып, қол жеткізе алатын болмыстың оң жəне құдайлық күйін білдіреді. Бұл күй адам үшін ең жағымды екенін ескере отырып, көбінесе бақыт сөзін жеңілдетеді. Дегенмен, Аристотельдің бұл терминді Никомахейлік этикадағы қолдануы бақыт деген жалпы ұғымның шеңберінен шығады. Никомахейлік этикада Аристотель көптеген мақсаттар шын мəнінде тек аралық мақсаттар болып табылатынын жəне олар жоғары мақсаттарға жетуге мүмкіндік беретіндіктен ғана қалағанын көрсетеді. Демек, байлық, ақыл-ой, батылдық сияқты нəрселер басқа нəрселерге қатысты ғана бағаланады, ал эвдаймония өз алдына жалғыз құнды нəрсе. Аристотель адамның бақытты болуы үшін ізгілік қажет деп есептеді жəне ізгілік болмаса, ең бастысы – қанағат пен разы болу деп есептеді. Аристотельдік этикада ізгілікке жету «не істеуім керек» дегеннен гөрі «мен қандай болуым керек» деген сұрақты қоюды қамтиды. Толық ізгі адам эвдаймонияға қол жеткізген адам ретінде сипатталады, сондықтан ол сөзсіз бақытты болады. Цинизмнің (Цинизм – бұл моральдық нормаларға, мəдени құндылықтарға жəне əдептілік туралы идеяларға ашық, немқұрайлы жəне менсінбейтін көзқарас, жалпы қабылданған нəрсеге теріс, нигилистік көзқарас) ізгілікке сай аскеттік өмірді жақтады. Ксенофонт Антисфеннің «жаннан келетін» қуанышты жоғары бағалағанын, ал Диоген Лаэрций Антисфеннің:
«Лəззат алғанша, жынданып кеткенім артық» дегенді ұнататынын айтады. Ол тек Сократтың күшін қажет ететін бақытты қамтамасыз ету үшін ізгілік өздігінен жеткілікті деп есептеді. Ол, барлық кейінгі киниктер сияқты, толығымен ізгі, сондықтан бақытты өмір сүру үшін ақшамен, билікпен жəне атақпен байланысты бақыттың кез келген əдеттегі идеяларын жоққа шығарды.
Осылайша, аскетті сүру, барлық шартты тілектерді қабылдамау, қарапайым өмірді артық көру, барлық иеліктен азат болу арқылы Бақытқа жетуге болады деп есептеді. Синоп Диогені (шамамен 412 – б. з. 323 ж.) көбінесе философияның тамаша көрінісі ретінде қарастырылады. Стоиктердің өзі оны данышпандық дəрежеге жеткен санаулылардың бірі деп санаған.
Нəтижесінде, данышпанның өз проблемалары болса да, аз ғана лəззат алса да, бақытты болады.
– Диоген Лаэрций Анницерис туралы
Аристипп Киренский (шамамен б. з. б. 435 – 356 ж.) Киренаика философия мектебінің негізін қалаған. Мектеп тек жақсылық – жағымды лəззат, ал ауырсыну – жалғыз жамандық деп дəлелдеді. Олар əрбір сезім өткінші, сондықтан барлық өткен жəне болашақ лəззаттардың жеке адам үшін нақты болмысы жоқ жəне қазіргі лəззат арасында заттық айырмашылық жоқ деп бекітеді. Клавдий Элиан өзінің «Тарихи жинағында» Аристипп туралы былай деп жазады: Ол бүгінгі күні, тіпті оның адам əрекет ететін жəне ойлайтын бөлігін нақтылауды ұсынды. Өйткені, өткен немесе күткеніміз емес, тек қазіргі уақыт қана бізге тиесілі, өйткені бір нəрсе кетіп, онымен аяқталды, ал екіншісінің қалай жүзеге асатыны белгісіз». Кейбір сəттік лəззаттар ауырсынудан ұмытыруы мүмкін. Дана адам лəззатқа иелік етіп, оның құлына айналмауы керек, əйтпесе ол азапқа əкеледі, бұл өмірдің түрлі лəззаттарын бағалау үшін көрегенділікті қажет етеді. Пиррон (шамамен б. з. д. 360 – 270 ж.) Батыстағы философиялық скептицизмнің алғашқы мектебі – пирронизмнің негізін қалады. Пиррондық тəжірибенің мақсаты – атараксия (жан тыныштығы) күйіне жету – бұзылудан азат болу. Пирро адамдардың атараксияға жетуіне олардың анық емес нəрселерге деген сенімдері, яғни догма кедергі болатынын анықтады. Адамдарды сенімнен босату үшін ежелгі пирроншылар көптеген күмəнді дəлелдер жасады.
Өмір бойы бақытты болу үшін даналық жинайтын барлық құралдардың ішінде ең маңыздысы – достық. – Эпикур
Эпикуризмнің негізін салушы Эпикур (шамамен 341 – б.з.д. 270 ж. ш.) өмірдің мақсаты тыныштық (атараксия) жəне қорқыныштан азат болу, сондай-ақ дене ауыруының болмауы (апония, грекше) деп үйретті). Осы мақсатта Эпикур аскеттік өмір салтын, асыл достықты жəне саясаттан аулақ болуды ұсынды. Бақытқа жетуге көмектесетін құралдардың бірі – тетрафармакос немесе төрт түрлі емдеу:
«Құдайдан қорқпа, өлім туралы алаңдама; Жақсы нəрсені алу оңай, жəне қорқынышты нəрсені көтеру оңай».
Парасаттылыққа сүйеніп, байыпты, жігерлі, байсалды, ештеңеге алаңдауға жол бермейтін адам болуыңыз керек. Ештеңе күтпей, бірақ қазір өмір сүруге қанағаттансаңыз, əр сөзіңізде қаһармандық шындықты айтып отырсаңыз, сіз бақытты өмір сүресіз. Ал бұған тосқауыл қоятын адам жоқ. – Маркус Аврелиус, медитация
Стоицизм – Цитийский Зенон (шамамен б. з. б. 334 – 262 ж.) негізін қалаған философия мектебі. Зенон ойдағы синкретист болғанымен, оның негізгі ықпалы киниктер болды, ал оның тəлімгері Фивиялық жəшіктер (шамамен б. з. б. 365 – 285 ж.) болды. Стоицизм – табиғат əлемі туралы логика мен көзқарастар жүйесін қамтамасыз ететін жеке этика философиясы. «Стоик» терминінің қазіргі заманғы қолданылуы əдетте стоицизмді ұстанушыларға емес, қоршаған əлем тəжірибесіне немқұрайлы қарайтын немесе жалпы сезімдерді басатын адамдарға қатысты. Стоицизмнің негативке немқұрайлы қарауға баса назар аударатынын ескерсек, ол бақытқа жету жолы ретінде қарастырылады. Стоиктер «бақыт үшін ізгілік жеткілікті» деп санайды. Осы ізгілік сезіміне жеткен адам данышпан болады. Эпиктеттің айтуы бойынша, бұл данышпан «ауырып жүр, бірақ бақытты, қауіп төнгенімен бақытты, өледі бірақ бақытты, айдауда жəне бақытты, масқара болады бірақ бақытты». Сондықтан стоиктер уақыттарын ізгілікке жетуге жұмсады. Бұған адам өз өмірін стоиктік логиканы, стоиктік физиканы жəне стоиктік этиканы зерттеуге арнаған жағдайда ғана қол жеткізуге болады. Стоиктер өздерін «табиғатпен үйлесімді өмір сүретіндер» деп сипаттайды. Кейбір стоицизм мектептері стоик философиясының тəжірибесінің мақсаты ретінде Аристотельдің эвдаймония тұжырымдамасын келтіреді.
