Зарина Саадуловна Канукова
Ӏуащхьэмахуэ, Махуэгъэпс
Ятӏэ гуэлым кӏуэрти зигъэпскӏырт Улэ. Щӏалэхэр зытемыгушхуэным тегушхуэрт: гуэлым зэпрысыкӏырти къызэпрысыкӏыжырт. Ӏэшэлъашэм ис зы цӏыхубзи игу къэкӏынутэкъым ятӏэ хущхъуэм щыщ зыщихуэу гуэл ӏуфэм ӏусыну. Улэ абыи тегушхуэрт, арауэ къыщӏэкӏынт и щӏыфэр щӏэкъабзэр, и къупщхьэ зэрытыпӏэхэр быдэу, и ӏэпкълъэпкъыр лантӏэу къыщӏэхъуар. И ныбафи, и шхужьи, и бгъэхэми, и ӏэ-и лъи, и напи зэщӏицӏалэрти куэд лъандэрэ гъэпщкӏупӏэу иӏэ удз ӏувым и кум хэтӏысхьэжырт. Зыкъомрэ зэфӏэсщ, итӏанэ и лъакъуэ кӏыхьитӏыр щӏиукъуэдиикӏауэ, дыгъэм ӏэплӏэ хуищӏыну зиший нэхъей, и ӏитӏыр зэкӏэщӏэхарэ ӏэтауэ мэтӏыс. Гуащӏэр игъэбагъуэу зыгуэр къахьэс нэбзийхэм хъыджэбзым деж. Ауэрэ зеукъуэдийри, цӏыху зытримыгъаплъэ и ӏэпкълъэпкъ хужь зэкӏужыр гуапэу къытелъэщӏыхь дыгъэм хуит хуещӏ. И нэр зэтепӏами, напӏэм кӏуэцӏрыплъурэ дыгъэм еплъу щылъщ… Щылъщ, щӏым къызэрыхэкӏар ищӏэу, щӏым зэрыщӏыхьэжынуми щыгъуазэу. А тӏум я зэхуаку напӏэдэхьеигъуэм щыгуфӏыкӏыу, фӏыгъуэу абы хэлъыр зыхищӏэу…
И ныбэм къихъуэну сабийм егупсыст, ар и нэгу къыщӏыхьэрти, щыӏэу имыщӏа гурыщӏэ гуэрхэр къыпкъригъэшасэрт. Зэгуэр иӏэну сабийр иджыпсту зыхищӏэрт гъащӏэм пызыщӏэ къуэпс лъэщу. Улэ зыхэтыр езыр-езыру къакӏуэ гупсысэ ӏэфӏщи, адэкӏи зишэщӏти, сабийм и адэр «илъагъут», лӏыр къыздикӏыну лъэныкъуэр ищӏэрт. И нэгу къыщӏэувэр лӏы кӏыхьт, плӏабгъуэу, къамылыфэу, набдзэ кӏыру. И шырыкъум сабэ къелъэлъэхт. Абы бгъурыувэрэ и гъусэу кӏуэмэ, зыщӏэсыну унэр «зэпиплъыхьырт», зыхэсыну хьэблэм «яхэплъэрт».
Апхуэдэ зы махуэу, къыпэплъэ гъащӏэм хэплъэу здэщылъым, джэду лъакъуэ гуэр къытепкӏэри къыхэкӏиикӏащ: «ӏукӏ адэ!» Арщхьэкӏэ зыри щыткъым и гъунэгъуу. Ар дауэ ухъу – къапцӏэу, зыхэт дуней дахэм зыгуэр къыфӏэщӏа щхьэкӏэ къащтэу къыхэкӏыжыну?! Ятӏэу зыщихуар дыгъэм кӏэригъэгъущхьащ, и напэм быдэу тежыхьащи, зы гурыщӏи къищынукъым, и гур къызэреуэр езым зыхищӏэжми. Зигъэщхъауэ, удз кӏырым зыкъыхимыгъэщу гуэл ӏуфэм нос, зыхедзэри, къигъэщӏытэм, иӏуэтурэ ятӏэр зыкӏэрегъэкӏыж. Къабзэ хъужа и ӏэпкълъэпкъыр псым щӏегъэмбрыуэри, зыкъиӏэтыжмэ, и дамэхэм, и плӏэм ежэхыж псы къабзэм и гум жьы дрегъэху, и нэкӏум къежэх ткӏуэпсхэм бзэгупэкӏэ йобзейри, зыми хуэмыдэу ӏэфӏу къыщохъу. Улэ псым къыхокӏыж. Псы ткӏуэпс цӏыкӏухэр и хъыджэбзыфэ щабэм ежэхыурэ лъэпкъынэм щынэсым, щӏым зыщӏифыжыни къыхэмынауэ зеухыж. И нэкӏум кӏэрыпщӏа шылэ щхьэц ӏэрамэ цӏыкӏур ирелъэщӏэкӏри тхьэкӏумэм дегъэзагъэ. И ӏитӏыр и щхьэщӏыбагъым щызэридзэри, и бгъитӏ щызыр, и ныбэ захуэр, бдзэжьейуэ джафэ и куэ ткӏиитӏыр дзыхь зыхуищӏ дыгъэм хуигъэзащ, модрейми и бзийхэмкӏэ хъыджэбз ӏэпкълъэпкъыр зэщӏибзаеу щӏидзащ. Улэ зэщӏэгъущхьэжащи, и дамэщхьитӏым щыщӏидзауэ и ӏэгу щабэхэр зыдилъэурэ кърегъэх. И фэр шылэм хуэдэщи, ӏэгур тож, и быдзыпэ цӏыкӏухэращ пхъэшагъэ тӏэкӏу зыхезыгъащӏэр. Хуэму зытелъэщӏыхьыжурэ ех и ӏэгухэм куафэ щӏыӏумкӏэ траӏуантӏэ. Нэ лей хуейкъым хъыджэбзыр, ауэ зыгуэр зэрымыщӏэкӏэ кърихьэлӏэми, нэбзийхэр и нэм щӏэпсэнурэ щигъэункӏыфӏыкӏынущ, Улэ къытеплъэфынукъым. Мы лъэхъэнэм ар зейри, къытехъуэпскӏыхьри, езым фӏэӏэфӏри дыгъэращ. Мис, зыкъыщимыгъэнщӏу и нэбзийхэмкӏэ къыхуогуапэ, къодэхащӏэ, зылъэмыӏэс къимыгъанэу хъыджэбз ӏэпкълъэпкъыр зэщӏегъэхьэ. И щӏалагъыр, зыхищӏэжу бгъэдэлъ гуакӏуагъэр, хущхъуэгъуэ зыхэлъ псыр, псэ зыӏут дыгъэр зэхыхьэщ, зэщӏэувэри Улэ и гуащӏэр къебэкӏ ящӏащи, къызэрымыкӏуэ зэфӏэкӏ иӏэу, псоми къащхьэщыкӏ лъэкӏыныгъэ игъэлъэгъуэфыну къыщохъу. Апхуэдэ дыдэкӏэ къыщогугъ щэхуу къыкӏэлъыплъ джэдуушхуэри.
Ӏэзэ хъумэ, и фэр кӏуэдыну мэгугъэ къефыгъуэ хъыджэбзхэр. Улэ фае щӏохъукӏхэри, къыхущӏобжэ: и анэ ӏэзэм зыгуэрхэм ирегъафэри аращ щӏэдахэр, аууей, зышэр унэхъуащ.
Еянэ классыр къызэриухыу и анэм къыщӏишыжат къуажэ еджапӏэм – зэрырагъаджэм хуэдизрэ колхоз губгъуэм щагъэлажьэрт еджакӏуэхэр. Зэгупсысаращ: аргуэру жэщхэсу яшэнущ, абдеж къэхъунур пщӏэркъым, къепхъуэнщи яхьынщ е тегушхуэгъуафӏэ къащӏынщи лей кърахынщ. Дысэ и пхъур унэм щӏиубыдэжат пцӏышхуэ иупсри: сымаджэщ, согъэхъуж, еджэфынукъым, лэжьэфынукъым… Апхуэдэу, колхоз бригадирыр зытримыгъэхьэурэ илъэситӏ дигъэкӏри, малъхъэ къигъуэтащ.
Зэгуэрым Тэру Пагуэ Бахъэсэн йокӏри, Арщэбэ шыщэху макӏуэ, Арщэбэ йокӏри, къилъыхъуэр Къуэятӏэ къыщыщӏех. Шыуэ къыхуагъэлъэгъуам зы пцӏэгъуэплъ къахех, асыхьэту уанэ хутралъхьэ, мэшэсри къуажэ уэрамым дохьэ. «Зи уз кӏуэдын, си куэбжэпэм укъыщыс си дыщэ кӏанэр уи нэм щӏэзмыгъапсэмэ…», – Дысэ игу къэкӏар Улэ фӏэкӏ зыми ищӏэртэкъым.
– Улэ, кӏуэи Нэхунэ шыгъу тӏэкӏу къысхуеӏыхыт… Хъыджэбзыр уэрамым зэрытехьэу шу блэкӏыр къеплъын хуейт, къеплъар – къехъуэпсэнут, къехъуэпсар – къыщӏэупщӏэнут. Лъыхъу къигъакӏуэмэ, Дысэ сыт щхьэкӏэ ӏуигъэкӏыжын? Ипхъу закъуэр Бахъэсэн нэс иригъэшэну фӏэжыжьэщ, ауэ Къэбэрдейм икӏыркъыми, абыкӏэ игу егъэфӏ. Езыр Къалмыкъым нэс кърашати, мис, къелащ… Лӏыр и пхъум нэхърэ фӏыуэ нэхъыжьми, къекӏущ, зыхэпсэукӏын иӏэщ, колхоз фермэм и унафэщӏщ. Фыз иӏами, бын щӏэсу иригъэкӏыжами, ар дагъуэ хуищӏыркъым.
Шым тес лӏыр Улэ къицӏыхуащ сабэ зытелъ и шырыкъумкӏэ – и нэгу къыщӏыхьащ а шырыкъуитӏыр езым хуитхьэщӏу. Худэплъейрэ и нэгум иплъэмэ – арат, бын зыдигъуэтынурат… Шур хъыджэбзым кӏэлъыплъащ, зыдыхьэж пщӏантӏэр зригъэлъэгъуащ.
Тхьэмахуэ дэмыкӏыу Пагуэ къытригъэзащ, зы мазэ дэкӏыжри, лъыхъу къигъэкӏуащ.
Хьэблэм дэсхэм ящыщу Нэхунэ закъуэ къызыпхигъэӏукӏат фыз зиӏа епт нэхърэ, зэкӏэ дэсми нэхъыфӏщ, дахэ дыдэщ, зышэн иджыри къыкъуэкӏынщ, жиӏэри. «Зезышэни къыкъуэкӏынущ, адэншэ-дэлъхуншэр тегушхуэгъуафӏэщ», – фыз ӏэзэм ар игукӏэ жиӏэри, къахукъуэкӏа насыпыр блигъэкӏакъым, Улэ нэчыхь тӏэкӏур хурагъэтхэри, Пагуэ иратащ.
Ⅲ
Дарий шыгукӏэ яшащ Улэ. Дарийкӏэ къыщӏадзами, зэгъэзэхуэпауэ, ебзыхьэкӏауэ псэу унагъуэт зыхэхуар. Пагуэ лэжьакӏуэжьт, коммунистпартым хэтт, къэралыр къулей ищӏыну, гугъу зригъэхьу лажьэрт.
«Апхуэдиз гъэшымрэ ӏусымрэ щыхэткӏэ, и унагъуэми зыгуэр къихьэсынщ. Къуэлӏыкӏынкъым абы Улэ… Жьы къыщӏэмыпщэу, псы къыщӏэмыуэу къуэпсэукӏынщ», – Дысэ хущӏегъуэжыртэкъым ищӏам. Ухущӏегъуэжи хъурэ: изэгъащ Улэ, быныншэщ жиӏэу лӏым къригъэкӏыжакъым, илъэс бжыгъэкӏэ пэплъауэ, хъыджэбз цӏыкӏу ягъуэтащ. Май мазэу дунейм къытехьати, Майе фӏащат, ауэ цӏэ лей фӏащын хуейуэ къылъыкъуэкӏащ. И нэ зэрыхъэм хуэзэу, и натӏэбгъу цӏыкӏум техьэу анэлышхуэ тетт сабийм.
Менлы фӏэщын хуейуэ жызыӏар гъунэгъу фызт. Цӏэ лейр шэуэ къытехуащ Улэ, Майер фӏэзыщар езырат.
– И напэм кӏуэнущ, Менлыкӏэ фемыджэмэ! Фыщӏегъуэжынщ! – анэмрэ анэшхуэмрэ я гур хурихри, гъунэгъу фызым кӏэбгъу зищӏыжащ. Улэ ар и япэ гухэщӏт – Майе и цӏэ лейри ӏэпапӏэу телъ фӏыцӏафӏэри.
Майерэ Техутэрэ илъэс я зэхуакуу арат, Техутэ нэхъыжьу. И дыщым къэкӏуэжыху Улэ щӏалэ цӏыкӏу адэншэр илъагъут, и щхьэм ирилъытырти и гур хупихырт. Техутэ сабий щхьэкӏэ, хьэл зэрыхэлъыр къытощ, зэпӏэзэрытщ, ӏэпэӏэсэщ.
Дысэ Ятӏэгуэлым кърих ятӏэ фӏыцӏэмкӏэ къупщхьэ уз, щӏыфэ уз зиӏэхэм еӏэзэмэ, Техутэ а гуэл дыдэм кърих ятӏэмрэ Хьэрэмэӏуащхьэ пэгъунэгъуу къыщӏах ятӏагъуэмрэ зэхегъэзэрыхьри, шы сурэт егъэж. Улэ фӏэгъэщӏэгъуэнщ Техутэ зяужь итхэр. Налышык ущыдэлъадэкӏэ фэеплъ щытщ лӏым и шым, и къуэш хуэдэу, зришэкӏауэ. Щӏалэм хуабжьу игу ирохь а фэеплъыр. Къуэш иӏамэ, апхуэдэу илъагъунут езыми. Шыи иӏэкъым, къуэши иӏэкъым. Адэшхуэр щхьэхуэпсалъэщ. И анэр сымаджэщи, къеплъыххэркъым. Анэшхуэращ упщӏэкӏэ щӏигъанэр.
– Сытыт шуудзэм хэтахэм яӏыгъар, ящыгъар? Я сэшхуэхэр сыт хуэдэт? Я къамэр-щэ?
Зэгуэрым Нэхунэ и хъугъуэфӏыгъуэхэр щихъумэ пхъуантэ щӏыхум дэӏэбэри дадэ и къамэр къыдихащ:
– Мис мыпхуэдэ зыӏыгъа яхэтащ. Мыр уи адэшхуэм и адэжым ейуэ щытащ…
Иригъэплъ къудейри дилъхьэжащ. Абы лъандэрэ Техутэ пхъуантэр и гъуэлъыпӏэщ, и тӏысыпӏэщ, и ӏэнэщ, и джэгупӏэщ. Пхъуантэм ӏункӏыбзэ етакъым, ауэ ар зэтезыхыну хуитыр Нэхунэ и закъуэщ. Дыху сабын, абы и мэр зыщӏэзыша щэкӏыщхьэ зытхухрэ гуэлмэдын удзыфэрэ. Абыхэм нэмыщӏ… абыхэм нэмыщӏ хьэдэтепхъуэ, кхъащхьэм траутхэ дыху, сабын фӏыцӏэ, хьэдэр щагъэпскӏкӏэ яӏэрыгъыну хъыдан ӏэлъэ, лӏам и жьэ къупщхьэр зэрыщӏапхэжыну хъыдан хужь… Ахэр езы Нэхунэ и гъэтӏылъыгъэщ. Хьэдэтепхъуэм кӏуэцӏылъщ зэрыщӏалъхьэжыну ахъшэ тӏэкӏури. И нысэмрэ я гъунэгъу нысащӏэмрэ иришалӏэри яригъэлъэгъуащ и хьэдэ хуэӏухуэщӏэр, лӏэмэ, ахэращ пхъуантэм дэӏэбэу къыдэзыхынур.
И анэшхуэм псэ ӏумытыжу еплъыфынукъым Техутэ. И нэхъыжьхэр псори лӏэжын хуейуэ щыщыткӏэ, нанэ иужь дыдэ къинамэ арат. И анэр фӏэгуэныхь щхьэ мыхъурэ? Абы куэд щӏауэ псэ хэмытыжу къыщохъу, есэжащ… «Уи лӏым удыщӏыхьэфынукъым, апхуэдизу зумыукӏыж…», – къыжраӏами, и пкъыр дунейм къытенэри и псэр лӏам дыщӏилъхьащ. Ныбжьым ещхьщ, зэгуэрым ущызэкӏэщӏэплъу лы телъащ, нэкӏущхьэплъу, дыхьэшхырилэу щытащ. Иджы сыт? Щылъщ, мэбауэ, псалъэркъым. Игукӏэ Тхьэшхуэм йолъэӏу гуащэм и пхъуантэ щӏыхум дэлъ хьэдэтепхъуэр езым къыхуащтэну. Нэхунэ иджыри къищэхунщи игъэтӏылъыжынщ… Дыси иӏэщ апхуэдэ пхъуантэ тӏорысэ, ауэ абы дэлъыр нэгъуэщӏщ: тхылъымпӏэ цӏу, пэрытхэ, блафэ, шындырхъуоущхьэ гъэгъуа, удз лъабжьэ, жыг лъахъц. Псы утхъуа гуэр зэрытабдж птулъкӏэдэтщ. Къыхуэкӏуат зы сымаджэ, и лъапэр пыуцӏыныкӏауэ. И фэм щыщ къытрихри а псы хущхъуэм хидзат. Пӏалъэ гуэркӏэ зэхэшыпсыхьынути, къакӏуэу къищтэжын хуеят, ауэ къытригъэзакъым, емыгугъу гуэру къыщӏэкӏащ. Фӏы щӏихакъым – и лъакъуэм е екӏуэри, пахын хуей хъуащ. Птулъкӏэр хыфӏэдзэжын хуейуэ дэлъщ.
Дысэ лажьэ имыӏэу къыщагъэкъуэншэжи куэдрэ къохъу. Цӏыхур зыхуей псор хуэпщӏэфынукъым, «си ӏэзэгъуэ иткъым» жиӏамэ, абы пцӏы хэлъкъым, «хуэмылэжьэфыну» аращ. «И пэшэгъухэм хуит къащӏыркъым», – жаӏэ апхуэдэхэм деж. Дысэ зэхех а псалъэмакъхэри, мэгъумэтӏымэ: «Сыт мыгъуэ фэ абы хэфщӏыкӏыр?»
Къуэятӏэ жылэ цӏыкӏур тхьэмыщкӏэу мэпсэу. Зи ныбжь нэблэгъахэр колхозым хэтауэ аращи, сыт, къалэжьа щыӏэкъым. Псыхуабэ къалэ гъунэгъу дыдэщи, абы кӏуэурэ сату зыщӏ унагъуэ зытӏум нэхъ зыкъаӏэтащ, мыдрейхэр а зыщӏэса сэман унэ лъахъшэ цӏыкӏухэм къыщӏэнащ. Мэзым пхъэ кърахынумэ, хуит къащӏын хуейщ, щӏымахуэм фӏамыщӏ зиӏэр къулеижьу ябж.
Техутэ и еджапӏэ кӏуэгъуэм нанэ къегъэуш, абы щыгъуэм хьэкум илъ мафӏэр зэхэкӏыжарэ пэшыр щӏыӏэмылу…
– Нобэ сымыкӏуэу хъунукъэ?
– Уделэ уэ, Щауейхэ я къуэ закъуэр еджэфакъым, жебгъэӏэну ара? Техутэ апхуэдэхэм деж едэ хэт сыт жиӏэнуми. Зэгуэрым, къэмытэджыфу ӏурихыжауэ, пщӏыхьэпӏэу елъагъу я къуажэ уэрамитӏми цӏыхур дэзу дэтрэ бжьэ къэпщӏауэ зэрызехьэу: «Щауейхэ я къуэ закъуэр еджэфакъым, еджапӏэм яхуэкӏуакъым, еджэн идакъым! Нанэ едэӏуакъым! И адэр псэужтэкъым, и анэри лӏат! Унэ щӏыӏэм щӏэлӏыхьащ, лӏащ, тхьэмыщкӏэ, щэхубзэу и псэр хэкӏащ…» Пэж дыдэуи, Техутэ и анэр лӏауэ нэху къекӏат. Щӏалэ цӏыкӏур щӏэщтэжат пщӏыхьэпӏэр нахуапӏэ зэрыхъуам. Нэхунэ и хьэдэтепхъуэр пхъуантэм езым и ӏэкӏэ къыдихын хуей хъуащ. Улэ и дыщым къэкӏуэжауэ Техутэ къыхуэзэмэ, зыбгъэдешэри и щхьэм ӏэ къыделъэ – иджы ар зеиншэ хъурейщ. И анэшхуэр лӏэмэ, хэт зыпӏынур? Сабий унэм ирамытарэт. Улэ дахэщ, и ӏэпкълъэпкъыр лантӏэщ, и щхьэцыгъуэр ухуэнарэ и щхьэм къешыхьэкӏыжауэ, езым къабзэмэ къыкӏэрихыу. Техутэ фӏэфӏщ абы и ӏэплӏэри, и щхьэм къыдилъэ ӏэри.
Аргуэру щӏалэ цӏыкӏум игу къокӏ и нанэр куэдрэ мыпсэуну. Нанэ псэунущ, псэунущ, псэунущ…Техутэар быдэу игу ирилъхьащи, аращ пэж хъунур. И анэр нэгум къыщӏоувэ, ар нэщхъейуэ къоплъ: «Си къуэ цӏыкӏу, сэри сыпсэуами хъунут. Уэ зым фӏыуэ сыкъэплъэгъуамэ, сыпсэунут иджыри, си фэм сыкъихьэжынурэ, сыгуфӏэнут, сыдыхьэшхынут, сыпщэфӏэнут, щӏакхъуэ зэтеупӏэщӏыкӏи пхуэзгъэжьэнут…» Техутэ Улэ и бгъафэм зыщӏекъузэри, зэщыджэу магъ. Майе щӏалэ цӏыкӏум бгъэдохьэри ӏэ делъэ. Майе псалъэркъым, бзагуэу аракъым, ауэ псэлъэгъуейщ. Зэзэмызэххэщ щыгуфӏэр. Райцентрым щыщу Дысэ цӏыхуитӏ къыхуэкӏуат. «Къулыкъущӏэшхуэ Налышык къикӏынущи, ар къыщыкӏуэм ирихьэлӏэу уи деж цӏыху ӏумытамэ арат!» Дысэ къыжраӏэр зэхих-зэхимыхщ. Сэ махуэкӏэ къэкӏуэнур зэзгъэзахуэркъым, жи. И нэр егъэплъыз, итӏанэ лъэныкъуэкӏэ йоплъэкӏ. «Бэрэжьейм шэджагъуэ нэужьу кърекӏуэхэ», – яжреӏэ.
…Техутэрэ Майерэ зыкъомрэ уэрамыщхьэм деж щыджэгуахэщ, итӏанэ зэуэ тӏури бзэхащ. Улэ гужьеяуэ къижыхьырт, гъунэгъухэри къыхуэгузавэрти, къыдэлъыхъуэрт, ауэ ягъуэтыртэкъым. Къагъэхъуа хьэжэпхъажэри ямыщӏэхэу, Техутэрэ Майерэ гуэл ӏуфэм щыӏэт, къамыл къыщыкӏ псыпцӏэм пэгъунэгъуу. Нанэхэм, абыкӏэ ягъэшынэу цӏыкӏухэр псыпцӏэм хамыгъэхьэну, хьэщхьэвылъэ хэсщ жраӏэрт, ар шынагъуэ дыдэу, сабийхэр идыгъуурэ ишхыу щаӏуэжырт. Хъыджэбз хьэщӏэ цӏыкӏум ар зригъэлъагъуну мурад ищӏри ежьащ. Техутэ егуорт: «Ухэмыхьэ, абы ухыхьэ хъунукъым!» – жиӏэурэ, ауэ къедэӏуакъым, зэрыкӏуэм хуэдэури хэукӏуриящ. Хьэлэмэткъэ, къэщтакъым икӏи кӏиякъым, псыпцӏэм хэс бабыщ къуэлэнхэм я абгъуэ нэщӏым теувэри къызэфӏэувэжащ. Къэтэджыжа нэужь, Майе елъагъу: Техутэ и макъыр щащэри псыпцӏэм хэлъэлъэжащ, езыр нэхуу зэщӏэкӏащ. Мис иджы къищӏащ Техутэ зищӏысыр – нэху кӏапэ зыдз щӏалэ цӏыкӏу…
– Умышынэ, нанэ куэдрэ пхуэпсэунущ, – жриӏащ и нитӏым гузавэ щӏэту къаплъэ Техутэ.
Майе зэгупсысым щыщу къигъэӏур мащӏэт, ауэ Техутэ нэхъ псэлъэгъу ищӏырт.
Лӏитӏрэ нысащӏэ зыщыплӏрэ, джэм, кӏуатэурэ псыпцӏэм щынэблагъэм, таурыхъми хэту ямыгугъа зы напӏэдэхьеигъуэм я нэгу щӏэкӏащ. Нысащӏэхэм къуахъуэпсыхъуэр зэрахьэу, хэт и щӏыбыр игъазэри зэрикӏийм хуэдэурэ щӏэпхъуэжащ, хэт и нэр иубыдыжри етӏысэхащи, къигъаплъэмэ, илъагъунум и псэр дыхэкӏыну къыщохъу, лӏитӏыращи, я пӏэм ижыхьауэ зыпэмыплъа шынагъуэм кӏэлъоплъ. Ар псэущхьэ гъумыщӏэт, щхьэшхуэрэ и нитӏым мафӏэ къыщӏихыу, и джабэхэм цы кӏыхь зэхэпцӏэжа къелэлэхт. Лъыхъуакӏуэхэм я гъуэгур зэпиупщӏу, зэм лъакъуитӏкӏэ жэуэ, зэми хьэлъакъуиплӏ зищӏу нэр темыпыӏэу блэжащ. Гупым зыкъамыщӏэж щӏыкӏэ псэущхьэр псыпцӏэм нэсри сабиитӏыр зэщӏиубыдащи, щӏы джафэм тет хуэдэу, псыпцӏэ щӏыӏум щоджэрэз. Къыжьэдэпкӏыным хуэдэу и гур къеуэу къэса Улэ и пащхьэм къихуэу псэущхьэ шынагъуэм сабиитӏыр къидзри, езыр пхырыхуами, уафэм зиӏэтами къыпхуэмыщӏэу, бзэхыжащ. Майе дежкӏэ къэхъуам зы гъэщӏэгъуэнагъ гуэри хэлъу къапщӏэртэкъым, зэрихабзэу щыму, и нитӏым къыщӏэщи щымыӏэу цӏыхухэм яхэплъэрт, ауэ Техутэ псэ хэмытыж хуэдэу и фэр зэрыпыкӏам къигъэлъагъуэрт шынэм зэрызэщӏиӏулӏар. Лӏитӏым зыкъащӏэжри сабийхэр зырызу къащтащ, хьэщхьэвылъэр (зэрыарам зыми шэч къытрихьэртэкъым) къакӏэлъыжэ нэхъей, псалъэмакъыншэрэ лъэ псынщӏэу къуажэмкӏэ къаунэтӏыжащ. Нэхунэ и къуэрылъхум псоми зэхахыу ешхыдэн хуейуэ къилъытэри, щӏэгубжьащ:
– Мырелъ мыбы и дунейр! Сыт иджы сэ уэ уэсщӏэнур? Хъыджэбз хьэщӏэ цӏыкӏур щӏепшэжьар сыт, пхузэрызудынщ уи лъакъуэр, – жаӏэ хабзэр жиӏащ.
Щӏалэ цӏыкӏум зригъэгъэпскӏыжщ, щыгъын къабзэ щригъэтӏагъэри, итӏанэщ гу щылъитар зэрымыпсалъэм. Тхьэмахуэкӏэ цӏутӏ жиӏакъым, пщӏантӏэми дэкӏакъым.
Ⅳ
Дысэрэ Нэхунэрэ я унэхэр зэпэщытщ. Нэхунэ, ар и ӏэщӏагъэщи, зэпымыууэ цым йолэжь, и къуэрылъхур епӏ, ирегъаджэ. Упщӏэ алэрыбгъухэмрэ лэгурыбгъухэмрэ я зэманыр икӏащ, иджы къащэхур ковёрщ. Зылъэкӏым и ковёрыр хэплъыхьащ, блыныр зэрыщыту иуфэбгъурэ цыпэхэр дыгъэм пэцӏууэ, лъэгурыбгъуми цы кӏыхьыр ӏуву тетрэ уи лъакъуэр хэщатэу. Зылъэмыкӏри ковёрщ, ауэ и цыр тегъэщхъарэ блыным хуэмыфӏу, лъэгум иридзын имыгъуэтыххэу апхуэдэщ.
Щӏакӏуэ зезыхьи щыӏэжкъым – цейр щыхыфӏадзэжкӏэ, щӏакӏуэри абы кӏэлъыкӏуэнкъэ. Иджы губгъуэм ит ӏэщыхъуэхэм, хэти жьыуейпсыуейр кӏуэцӏрыкӏыу жьы хъуа щӏакӏуэр зэрехьэ, щӏэ щамыщӏыжкӏэ, хэти джэдыгужь къыздрехьэкӏ. Къэфакӏуэ гупхэмрэ къулыкъущӏэхэм къахуеблагъэ хьэщӏэ лъапӏэхэмрэ я фӏыгъэщ Нэхунэ и ӏэщӏагъэм иджыри щӏэупщӏэ зэриӏэр: зыхэр сценэм иритынущ, адрейхэм тыгъэ ящӏынущ. Шууейм щахуищӏым, щӏакӏуэр ӏувт, жьыи псыи кӏуэцӏрымыкӏыу, бгъэувамэ, зэфӏэту, ауэ джэгуакӏуэ щыгъыныгъуэу арамэ, сыт щхьэкӏэ ӏуву ищӏын, и щӏакӏуэр псынщӏагъуэщ. Щхьэкъэӏэт имыӏэу щылажьэ къыхуохуэ Нэхунэ – къэфакӏуэхэр гъунэжщ.
Дыси «мэлажьэ», и пщӏантӏэр цӏыху кӏуапӏэщ, антыхэри, шэшэнри, ингушри, асэтынри щопэкӏу. Къекӏуалӏэр зигу ныкъуэхэращи, зыгъэгумэщӏыр къыхуаӏуатэ. Фыз ӏэзэм яригъэӏуэтэжыну щогугъ, къэӏэбэу ящхьэщихыну я фӏэщ мэхъу. Дысэ еплӏэкӏуащ, жьы дыдэ мыхъуами, и фэр кӏуэдащ, къытехьэлъапэу хуежьа и ӏэзэгъуэм кӏэ игъуэтами хъунут, ауэ гугъуехьри къыхехыж, и пхъур зыпэрагъэувэнкӏэ хъуну ӏэнатӏэм щихъумэну хуейщи: и пэшэгъухэми, абыхэм къапыщӏэжахэми хъыджэбз цӏыкӏур хуит къащӏати, езыр лӏэжыху я унафэм щӏэтми идэнут. Ипхъу закъуэр цӏыху хуэдэу ирепсэу, лӏыфӏ ишащ, бын игъуэтащ. Абы Улэ пкъригъэхьат ӏэзэ ӏуэху хэмыхьэну, удыгъэу къыдалъхуар зыщигъэгъупщэну.
«Къурӏэн еджамэ, арат. И гуащэр еджэфу жаӏэ. Арщхьэкӏэ Пагуэ коммунистыжьщ, къыхуидэнукъым. Къэнэжыращи, духьэуэ ищӏэр гукӏэ жреӏэ, и щхьэр ирехъумэж, цӏыху къызэрыгуэкӏыу ирепсэу, и быныр хуиту ирепӏыж…»
Аращ игъащӏэми – гур зэрыгъум дыгъур ирожэ. Хуэхъумакъым и пхъур. Улэ Сэбэр ӏуащхьэкӏэ зэ игъазэмэ, псэуху къызыӏэщӏэмыкӏыжынухэм зэраӏэщӏыхьэнур, абы кърикӏуауэ и унагъуэр зэрызэтекъутэнур Дысэ къыжраӏауэ ищӏэрт. Игъэзащ-тӏэ. Хъыджэбз цӏыкӏум тегужьеикӏри игъэзащ. Зыхыхьэн хуэмейхэм яхыхьащ, имыщӏэххэу заритащ. Иджы Пагуэрэ Улэрэ я насып зэпцӏам къутэжын щыщӏидзэнум Дысэ поплъэ. Гузэвэгъуэм зэрехуэри, зыгуэрхэр яхузэрехъэ, и пхъум и унагъуэр зэтриӏыгъэну «йолэжь», ауэ а псори зэрыщхьэгъэпцӏэжыр ещӏэ. Ецӏыхуж абы и пэшэгъухэр – хаубыдыкӏар я жыӏэдаӏуэ ящӏ, хуащӏыр и унафэнущ.
Налышык къикӏыну къулыкъущӏэр зыхуейри ещӏэ. Ар къыщӏэкӏуэм Дысэ и ӏэзэгъуэ хэлъщ. Тыншу къехъулӏэнукъым, ауэ хуищӏэнущ. Дысэ а къулыкъущӏэм зыгуэркӏэ хуеижынущ. Ари ещӏэ, ари и нэгу къыщӏохьэ, зэхех… Сытуи ӏуэху зэхуэмыдэ куэдым хэплъэрэ!
Тхьэмахуэ кӏуам Арщэбэ къикӏри зэлӏзэфыз къыхуэкӏуат. Унагъуэр зыщӏэшхыхь я жэм псэфыр кӏуэдат. «Къэвгъуэтыжынущ, мэз лъапэм фыщылъыхъуэ,» – яжриӏащ. Дысэ зыхищӏат а жэмым и бэкхъ зэгъэпэщар езыгъэбгына гузэвэгъуэр. Ищӏэжырт езым ипхъу закъуэр, балигъыпӏэм иува къудейуэ, и ӏэкӏэ зэрызыщӏичыжар, унагъуэ ихьэмэ, нэхъ хъума хъуну щыгугъыу… Мыбыи, псэущхьэу арами, анэ гукъеуэ иӏэт. Илъэс къэс шкӏащӏэ къыщӏохъуэри, псынщӏэ дыдэуи кӏэщӏач, зы уасэ хуагъэуври, ящэ. Анэ хъуа жэмыр хуейт и шырым гу щихуэну, и нэӏэ тету къигъэжэпхъыну. Иджы, и лъхуэгъуэр къыщысыпэм, и быным хуиту игъусэну, мэз лъапэм зыкъыщинэри шкӏэбз цӏыкӏур дунейм къытригъэхьати, и ӏутӏыжт. Зыри къапэрымыуамэ, абы и пхъур ипӏыжынут, игъэсэнут и щхьэр игъэпсэужу. Ауэ… насып здэщымыӏэр цӏыхум я деж и закъуэкъым.
Дысэ зэрыжиӏам хуэдэ дыдэу, жэм зэщӏэсыр мэз лъапэм къыщагъуэтыжащ. Шкӏащӏэр къабзабзэт, гъущэт, и ныбэ изт. Нэрылъагъут ар анэм зэрызэщӏибзеяр, шэи зэрыхуэмыныкъуар. Анэри, щыпсэфым иӏа хьэлъагъыр хэмылъыжу, пкъыфӏэрэ псынщӏафэу, и нэ псыфхэмкӏэ къахуеплъэкӏт къыкӏэлъыкӏуахэм, и быдзхэр зэкӏэщӏэпӏиерэ и шхуэлыр шэм къызэгуитхъынущ жыуигъэӏэу, пэгун хуэдизу зэӏышауэ. Псом нэхъ гъэщӏэгъуэнырати, жэмымрэ шкӏэмрэ я пащхьэм и джабэр иуэжауэ дыгъужь исщ и дзэр зэрегъэшхри, ауэ къэтэджынуи ӏэщхэм ябгъэдыхьэнуи хузэфӏэкӏыркъым. Цӏыхухэр къыщыӏухьэм, ерагъыу зыкъиӏэтри и щхьэр ӏуихыжащ. Мис апхуэдэщ Дысэ и ӏэзэкӏэр. Иджы къуажэм щагъэхъыбар дыгъужьыр хьэпэщыпхэ зэрищӏар. Нэхъыбэр есэжащ Дысэ хуэдэхэм я «ӏэщӏагъэм» – антыхэхэми адрей лъэпкъхэми игъащӏэм къадокӏуэкӏ ар.
Коммунист къулыкъущӏэхэм ӏэзэгъуазэти, ӏэгуиплъэти, джэшыдзти жыхуаӏэхэр лъэхъэнэ кӏыфӏ къызэранэкӏам къыхэнэжауэ щытын хуейуэщ къызэралъытэри, Дысэ и ӏэщӏагъэр ирагъэгъэтӏылъынут, ауэ я фызхэм къыхуагъэдахэркъым. Къэгузавэмэ, дэнэ здэжэнур, хэт зыбгъэдыхьэнур? Коммунистхэми абы я партми яхузэфӏэмыкӏын хузэфӏокӏ фыз ӏэзэм… Дысэ дыгъужьми, шыми, бзуми ӏэзэгъуэ яхуиӏэщ. «Псэущхьэхэм хуэдэу сиӏарэт цӏыхур, цӏыхум мыцӏыху яхэтщи, нэхъ гугъущ. Цӏыхуипщӏым я епщӏанэр цӏыхукъым – нэщӏщ е кӏыфӏщ. Нэщӏым зыгъэпсэун гуащӏэ, кӏыфӏым зыщӏишэн нэху хъуреягъым щыӏэм я деж къыщалъыхъуэ, зэи загъэнщӏыркъым, ирикъуыркъым, яхуэчэмыр къалъыхъуэ зэпытщ.
Майе сыту къызэригъэщӏар? Нэхум, хъуаскуэм, бзийм зыхуеший, ауэ езыр къэцӏыхугъуейщ. Сабий хьэлкъым хэлъыр, и щхьэм илъымрэ и псэм къыщыушымрэ бзыщӏащ, щӏэхъумащи, Дысэ къыхуэлъагъуркъым.
…Гъатхэпэ мазэм и кӏуэцӏкӏэ Сэбэр ӏуащхьэм пэгъунэгъу къуажэхэм, пшапэзэхэуэгъуэ щыхъум, я щхьэгъубжэхэр ягъэбыдэри, нэху щыуэ дыгъэр къыщӏэкӏыху ӏуахыркъым, я унагъуэм щыщи дунейм къытрагъэхьэркъым. А мазэм зы махуэ хэтщ удхэм я зэхуэсыгъуэу, ауэ ар дэтхэнэ махуэрами сыткӏэ пщӏэн, аращи мазэ псом захъумэж зэрыжылэу. Удхэми а зэхуэсым хуэмеижхэри яхэтщ, ауэ «ухуей-ухуэмейуэ» абы я ӏуэхур щытыжкъым. Мыхэр щӏым епха удмэ, я унафэщӏхэр уафэм епхащ, я унафэр ткӏийщ. Сыткӏи жыӏэдаӏуэ удхэм гулъытэ лей ягъуэт, дэӏэпыкъуэгъухэр кърат, пщӏэ зиӏэ удхэр зэрагъэщӏэращӏэ хьэпшып цӏугъэнэхэм щыщ къыхуагъэфащэ, зэхуэсхэм ирикӏуэну. Апхуэдэ къалэжьын папщӏэ, куэдыр къыдахьэхрэ я псэр шейтӏаным ӏэщӏрагъалъхьэу, къыхуагъэлъагъуэ цӏыхум узыфэ ӏей пкърагъэхьэу е фадафэ ящӏу «лэжьэн» хуейщ. Къызэрыгуэкӏ удмэ, фӏыцӏэрэ цӏууэ залауэ жыхапхъэм тесу йожьэ, я унафэщӏхэм я нэфӏ къыщыхуамэ, ажэ къыхуагъакӏуэри, мэшэс. Цӏыхухэм тхьэ щаӏуэж, удхэм сабийуэ къаӏэрыхьэр ядыгъуу, Сэбэр ӏуащхьэкум щагъэув ӏэнэм гъэжьауэ тралъхьэу. Ящыщи джэду защӏауэ къотӏысри унэм къыщӏокӏуасэ, къаӏэрыхьэм йопӏэстхъ, йопӏэскӏу, я лыр уфӏыцӏауэ, зэхэфыщӏауэ къагъанэри щӏокӏуэсыкӏыж, аращи, хуэсакъын хуейщ. Дэтхэнэ къуажэми сабийуэ дэсым зыри хэщӏыркъым, удхэр зэрылъатэри зыми илъагъуркъым, ауэ ӏуащхьэм пэжыжьэ жылэхэри щощтэ а нэрымылъагъу къэхъум.
«А си Улэ дахэ, Сэбэр ӏуащхьэм сыту ӏейуэ укӏуат, сынолъэӏути зыпхъумэжыну. Быным и ӏуэхур сыту гуащӏэ, уи щхьэм уемыгупсысыжу уи хъыджэбз цӏыкӏум дежкӏэ зыбдзат. Тыншу упсэуну арат сызыхуеяр, сызэрыпхуэхъуапсэр. Пэшэгъухэм уи пӏэкӏи си щхьэр япэщӏэслъхьауэ тӏум ди хьэлъэри сэ сагъэпшын, си тхыр гъэшауэ, си щӏыфэр удыным игъэуфӏыцӏауэ, фейцейуэ си гъащӏэр сагъэхь. А псор щӏэсшэчыр уэ уи щхьэрэ уи псэрэ ухуиту слъагъун щхьэкӏэти, иджы, мис, уахыхьащ. Сэ иджыри къару гуэр схэлъыху, сыбдэӏэпыкъунущ, ауэ итӏанэ-щэ?..»
Дысэ и лъапсэр фаджэлыджэ хъуащ: пщӏантӏэр ежьужьым зэщӏищтэжащ, хадэм хисэшхуэ щыӏэкъым, хисэ тӏэкӏури шыудзым етхьэлэж. Улэ къэкӏуэжамэ, дэнэкӏи зедз, псори игъэтэмэмынут, ауэ и кӏуэжыгъуэр псынщӏэу къос, Пагуэ шыгур къегъакӏуэри ирегъэшэж, е колхоз УАЗикыр къыӏихыфмэ, нэхъ псынщӏэххэу къыкӏэлъегъэс.