Венера Петрова
Харах баайыыта
Аппанаас аймахтарыгар хам-түм сылдьааччы. Аанчата суох. Туолуктааҕы кыра эрдэхтэринэ илдьэ барара. Бүтэһигэр кыра уолун халдьаайылар чокуйаннар, бэйэтэ эрэ сылдьар буолбута. Туолук Халдьаайыга барсабын диэн тылламмытыгар аҕата утарбатаҕа.
Бу үөрүүкэлэрин – дьоллоох да дьон диэх курдук. Дьокуускай төрөөбүт күнүн бэлиэтиибит, барыбытыгар бу күн дьол тиксиэ диэн эрэнэ күүтэбит. Халлааммыт хаһааммыт хаһыҥа, чуо бу күн түспүт сүр тыала үмүөрүспүт дьону үргүппэтэ, үөрүүнү үтэйбэтэ. Үөрүнэн сырыттахха үөрүүҥ үс бүк үрдүүр. Уонна атыылаһан ылбыт үөрүүгүн харыстыырыҥ оҕото сыттаҕа.
Уолаттар истэрэ итийэн тыалга сайа оҕустарыыһылар дуо – халҕаһа дьону кытта хаамсаллар. Элбэх дьоҥҥо балыйтаран элбэхтэрэ биллибэт. Үчүгэйин үчүгэй да, сэмээр хаһан киэһэ буоларын күүтэллэр – хараҥаны хайҕаабат ыччаты ханна көрбүккүтүй? Ол сылдьан үөр хаҥаатар хаҥыыр. Ити илии тутуһаллар, бу санныларын таптаһаллар – Хатыҥнаах халыҥ аармыйата куораты тутан олорор дуу диэххэ айылаах.
– Һааска! Манна баар эбиккин дуу?
– Баарбын бакаа. Кумааҕы, ээ, чуорт, Куоста, хайа, ханнык үөрэххэ киирдиҥ?
Таала Һааската, Халдьаайы Куостата манна кэлэн биир хатыҥнаахтар, эбиитин биир үөрэх тэрилтэтигэр киирбиттэр эбит. Салаалара эрэ атын-атын.
– Хатыҥнаахтар хаскытый куурускутугар?
– Ээ, элбэхпит быһыылаах. Чуолкай билбэппин ээ.
– Биһиэхэ да элбэхтэр. Ханна көр – хатыҥнаах. Үһүс эҥин куурустарга үгүс буолуохтаахтар.
– Бэт дии. Байдьыаска наада.
– Этимэ даҕаны.
Уулуссаҕа улахан саҕа буолааччылар күн сарсын маҥнайгы куурустар дэнэн куруустанан да бардахтарына көҥүл. Сатаатар, бука бары уон бииристэн үөрэниэхтээхтэр. Күн сарсын атын олоҕу саҕалыахха диэтэххэ ыарахан. Үөрэнэргэ үөрдүһэ сылдьыбатыҥ биллэр. Алена Свиридованан манчыыктаан дьон бөҕөнү үлүттүлэр. Кыра ойоҕос кэнсиэр баҕас буолунай да, ким да ону сэҥээрбэт.
– Хаһан саҕаланар кэнсиэрий бу?! – уолаттар тэһийиминэ тэпсэӨнии сатаан баран.
– Ээ, даа! Хаама түһүөҕүҥ эрэ, – ким эрэ өй угар.
– Чэ, дабаай! – үөр үрүө-тараа тарҕаһымына хайысхалана түһэр.
Дьон силэллэн биэрэр. Үлүгэр уолтан тугу баҕарар күүтүөххэ сөп. Соннук суолларын солонон иннилэрин хоту баран истилэр. Кинилэр эрэ үөрдүһүөхтэрэ дуо – добуочча доруобай уолаттар суолларын туора турдулар.
– Тугуй, дыа?!
– Аа?!
Хардарыта хадаардаһыы, үтэн-анньан көрөөһүн. Онтон ким эрэ туораттан «Чэ!» диэбитинии далбаатаһан киирэн бараллар. Анарааҥҥылар арыый да аҕыйах буоланнар, солуобатыгар охсуһа түһээт атахха биллэрэллэр. Кытыгырастара да бэрт ээ. Биһиги дьоммут сойуолаһа барбатылар. Кыра аайы мачааккарбат дьон буоллахтара.
Уонна өссө? Ханна? Ким баарый? Иирсиэх айылааҕы көрсүмүнэ көннөрү көтүөккэлээтилэр, охсуһуох айылааҕы олоон ылымына салгыны тэбиэлээтилэр. Ол ыккардыгар Свиридовалара ыллаан барда. Онтон сотору бырааһынньык бэйэрбиэркэтэ саҕаланна. Өрөгөй өрө уһуурар уота аралдьытан абыраата. Халлаан тымныытынан хам ылан истэ. Бэл, чаҕылыһа сыппыт чалбахтара бүтэйэ тоҥнулар. Бадарааннаах балаҕан ыйыгар халлаан ханыылаахпыт тоҕо эмиэ кэмиэдьирдэҕэй? Тус-туһунан халлааннаах, түөстэрин иһигэр бэйэлэрэ күннээх дьон айылҕаны кытта аахсаары аллааҕымсыйаллар. Хаппах халлаан ол аайы сэгэс гынан нөҥүөттэн үчүгэй аҕайын үүрэн аҕалыа диэтэхтэрэ дуу.
Күммүт бүттээ-бүттэ. Хатаммыт аһыллар, сатаммат да кыаллар түгэнэ кэллээ-кэллэ. Түүҥҥү төлөрүттэҕинэ туох бэйэлээҕэ төлө биэриэ эбитэ буолла?
Халдьаайы бу турар буоллаҕа – начаас элээрдэн тиийбиттэрэ. Ааҕан таһаардахха, Халдьаайы аҥаара Аппанаас аймаҕа. Ол дьону аҕата биир күнүнэн кэрийэн бүппэт. Туолук биир ыалга баара, иккискэ эмиэ киирсэргэ дылыта. Онтон сүтэн хаалбыта. Аппанаас халдьаайылардыын биир буолан ыларыгар хата мэһэйдэтиэм суоҕа диэн күлүгэр имнэннэҕэ. Туолук Көстөкүүнэптэр олбуордарыттан иҥнэн эргийэ сылдьыбыта. Киириэн хайдах эрэ, бачча кэлэн баран синньэ төннүөн сүрэ бэрт. Олбуор иһигэр олох күөстүү оргуйара. Киирии-тахсыы, сүүрүү-көтүү. Таах сылдьааччы диэн онно дьэ суоҕа. Кымырдаҕастар саарыстыбалара диэххэ айылааҕа. Арай, Туолук… Чэ, билигин да буолбатар, кэлин, хаһан эрэ күндү күтүөт аатырдын. Таалатын таала, син ханан эрэ халдьаайы хаана баар ини. Кэбис диэбэтиннэр, киллэрдиннэр, арай? Кымырдаҕас аармыйата бииринэн элбиэ этэ… Ити баламат бантааһыйа уол өйүгэр оннун булумуна умуллан хаалбыта. Билиҥҥини билиҥҥинэн хаалларбыт ордуга. Уол ол билиҥҥитин мичээринэн минньиппитэ уонна харса суоҕун холбоон хаһыытыан оннугар иһиирбитэ олохсуйбут биир кэм бииргэ омуотук иһиллибитэ. Иһиирбит аайы кыыс быгыа үһү. Атын күтүрдэри угуйан ылбыта. Уулуссаны тарахтааччыларга тараччы тутуллубута. Олор бэйэтинэн кэлэн биэрбит тааланы тараҥната барбакка, таһыйа түһэн биэрбиттэрэ, уол сүрэҕэр умуллан испит өһү күөдьүтэн кэбиспиттэрэ. Дьэ, бэйикэй уус, халы-мааргы халдьаайылар олорбохтоон эриҥ дии санаабыта таала кырыыламмыт Таала уола хаанынан силлии-силлии.
Оттон Биэрэ? Үчүгэй Биэрэ үтүө сэбэрэтэ үүт туман быыһынан көстөрүн көстөрө. Халдьаайылары үөҕүүтэ курустааллыы ыраас уобараһы үлтүрүппэтэр ханнык.
Сайын аата сайын. Саха ырайа дьэ саҕаланнаҕа. Таптаабат да табыллар кэмэ буоллаҕа. Туолук онон-манан аралдьыйан син сылдьыбыта. Биэрэттэн атыттар да диэки көрүтэлиэх курдуга. Хайа да бэйэлээх таптал күөдьүүтэ суох күүдэпчилэммэт. Төлөпүөннээтэҕин аайы Биэрэ окко, сир астыыр, ынах хомуйа барбыта диэн иһэллэрэ. Кыыс бэйэтэ да эрийиэ эбит – түүнүн кытта үлэлиир баҕайы дуу. Сибээс алдьанан Халдьаайы эмиэ аан дойдуттан арыыланан хаалбыта. Бүттэхпит дии. Арай, атыны билиммэт сүрэх сүгүннээбэтэ, оҕо киһини буулаабыт ыарыы ааһан-араҕан быстыбата.
Биир үтүө күн Биэрэ бэйэтинэн киирэн кэлбитэ. Аанча саҥатыттан маппыта, Аппанаас айаҕын эрэ атан хаалбыта. Оҕо курдук оҕолоох этилэр. Мөҕөллөрө көҥүлэ, таптыыллара көҥүлэ. Онтуларыгар хайалара кэлэн кыттыстаҕай, балачча сиппит кыыс чуо кинилэр уолларыгар хараҕын хатаатаҕай. Оҕо эмискэ улаатар эбит. Оттон кыыс Туолук саастыыта этэ. Көннөрү, кыыс эрдэ сайдан эрэйдэнэр, оҕо көрүҥнээх эрээри эр киһи буола сатыыр уолаттары эрэйдэтэлиир. Аппанаас эрэ, Аанча эрэ – эдэрдэр кинилэри курдары көрөллөрө. Мэһэйдиэх айылааҕы мэлитиэх курдуктара. Таптал сайдыахтаах, биир кэм умайыктана оонньуохтаах. Саҥаттан саҥа өӨүнэн өрүкүйэ туруохтаах. Оҕолуу туӨуй сыһыан итинтэн ордук уһуо дуо, уһуутаппытынан илдьэ бара турбута. Улам минньийэн мэйиилэрин эргиппитэ. Улам уустугуран хаһан да сөллүө суохтуу хам баайыллыбыта. Кэрэ, кэрэ иһигэр өссө кэрэ кистэммитин булан, ону эрэ эрэйбитин сэрэйэн, онто эмискэ туолбутуттан толлон уол саҥатыттан маппыта. Саҥа бэйэтиттэн саллан кыыс киһи кыбыста быһыытыйбыта. Эр киһини илэ бэйэтинэн иирдиэн сөбүн сонно таайбыта. Таала сытан таптаспыттара, татакайдана талҕаламмыттара. Саҥа саҕаланан эрэр омуна дэлэ дуо – барытын ыла охсоору ыксыыллара. Минньигэстэн минньигэс диэн тугун дьэ билэн тохтуур аат диэн суоҕа.
Ол саҕана Һааска Таалаҕа баара. Убай киһи оннооҕор туттунар, кырабыт дьэ сүрдээх эбит диэн Аанчалаах Аппанаас сөрү диэн сөхпүттэрэ. Буойан туһа суох – буолуох буолбутун кэннэ. Арай:
– Бу оҕону дьоно сүтүктээбэт бэйэкэлэрэ дуу, – диэн биирдэ уол ийэтэ мөҕүттүөх курдук гыммыта.
Биэрэ биэрсийэтинэн кини Хатыҥнаахха этэ. Кыыс кыбыстан хостон быкпата.
– Улахан сарыыссаҕа аһын киллэрэн биэрэбин дуу? – ийэтэ сүгүннүө суох курдуга.
– Маа, эн кыттыһыма. Кэлин, кэлин. Маа, сөп? – Туолук ийэтин албыннаһары сатыыра.
– Чэ, ээх. Бэйэҕит дьыалаҕыт.
Атын кэмҥэ Аанча умайыктана түһүө этэ. Кыра аайы кыйаханан дьикти буолара. Тоҕо эрэ туттуммута, эдэрдэргэ орооһо барбатаҕа. Арай, күрүө намыһахтыы эрин үрдүгэр түспүтэ:
– Сууланан баран олоруохпут дуо, саатар эн хамсаа. Бу от саҕана аны эн биһи таптаһа оонньуубут дуу? Киһи эҥини көрөр. Кыыс бэйэтинэн кэлэн эриллэрэ диэни…
– Чэ-чэ, бүт, Аанча, уоскуй. Эмээхсиннээх оҕонньор оттон хайыахпытый, – Аппанаас Аанчатын бу үйэҕэ ааттаһан кэллэҕэ.
– Оҕо ньээҥкэлиирбит эрэ хааллаҕа… – Аанча эрдэттэн эрэйин булан этэр ити идэтэ этэ.
– Аргыый, чэ, бүт, доҕоор, хата…
– Аны эн үөмэриҥ итээтэҕэ. Сааппат даҕаны. Күтүр көҕүйсээри гынна дуу… – Аанча кыыһырдар да кэбис диэбэт быһыылааҕа.
Көрдөххө көннөрү, уруккуттан уоллуҥу, билиҥҥитэ эр киһитиҥи Аанча бэртээҕэр бэрт буолан баччааҥҥа диэри эн-мин дэһэн олордохторо. Иҥиир дьахтар оттон имиллэҥнээн дьикти буолуо диэххэ.
Хайа муҥун хайҕаһыахтарай, Биэрэ Халдьаайылаабыта. Туола сол Таалатыгар хаалаахтаабыта. Итиччэ чугаһаспыт дьоҥҥо биир-икки көс диэн мэһэй үһү дуо – таптал тугу да билиммэт. Эдэр буолуу бэйэтинэн эрэ да дьол ээ. Баар эбэтэр суох – ыккардынан диэни ыччат билиммэт. Олоҕуҥ сарсыардата саманнык үчүгэй буоллаҕына, олох диэн дьол эрэ эбит. Субу оскуоланы бүтэрэн талбыт үөрэххэр бараары сылдьаҕын, таптыыгын, эйигин эмиэ таптыыллар – барыта табыллан иһэр, тиһиликкэ дьол эрэ тиһиллэр. Олус үчүгэй охсуулаах, бэртэн бэрт бүтэр уһуктаах диэн ким эрдэ сэрэтэн эрэйгэ тэбиэй.
Үчүгэй эрэ үктэллээх үтүөкэн көстүү үлүгэр тыастан үргэн үрэлиннэҕэ ити. Хас бытархайы хат хомуйан, үтүмэн үлтүркэйи төттөрү силимнээн уруккуну ким таҥан биэриэ баарай. Бүтүн бүттэҕэ, кэлимсэ кэһилиннэҕэ.
Тыас үстэ төхтүрүйэн долгуннаммыта тыаттан тыаҕа тарҕанна. Ол кэннэ олоҕунан оонньообуттары күһүҥҥү чуумпу иилээтэ. Туох буолла? Ким ытта? Хаһыытыах айылаах харса суох көстүбэтэ. Тыас таҕыста да тырагыадьыйа үһүө – мэнээк ини. Уолуйбут уолаттар охсуһа сылдьыбыттарын да умуннулар. Таалалартан ким эрэ уолаттары уоскутаары салгыҥҥа ытта ини.
– Һылаабык! Һылааба!!! – халдьаайылар хаһыылара били тыаһы батыһа тыа быыһынан тарҕанна.
Бу алдьархайы!
– Хайа дураак… – таалалартан ким эрэ үөхсэн эрдэҕинэ саба саҥардылар.
– Айдаарыма!
Халдьаайылар хайаларын эрэ төгүрүйэн кэбистилэр. Таалалар саба сүүрэн тиийиэхтэрин хайдах эрэ. Ол да буоллар, атамаанымсыйа сатыыр Айтаал ол дьоҥҥо чугаһаата.
– Хайыыбыт дыа? – анарааҥҥылар киниэхэ эрэ кыһаллыбатылар.
Бу ыксалга оросбуоркалаһа оонньуу сылдьыаҥ дуо.
– Хатыҥнаахха илдьиэххэ, массыына баар дии.
– Бэнсиинэ тиийиэ суоҕа.
– Халдьаайыга…
– Бу да киһи, хайдах төттөрү… Лучше чугастыы Таалаҕа.
– Оннук-оннук, наада буоллаҕына салгыы Хатыҥнаахтатыахтара, – Айтаал дьэ кыттыһар.
Хааны көрбөккө буола сатыыр да, син биир ынырык. Уол тыынар-тыыммат барбах бырдыргыыр. Төбөтө бүтүҥҥэ дылы. Уоннааҕыта бүтүннүү хаан.
– Ыксыахха, уолаттар, хайдах эрэ гынан массыынаҕа туохтуохха…
– Сэрэнэн хайааҥ.
Айтаал мэһэй-таһай эрэ буолуох курдук. Хаан. Барыта хаан. Билиҥҥитэ кинилэртэн ким эрэ ыппыта, алдьархай аанын аспыта өйүгэр өтөн киирэ илик. Һылааба… Хайа Һылааба баҕайыный? Сурах хоту өстүйбэккин, өстөөххүн сирэй билиэхтээххин. Ол сиэринэн, икки нэһилиэктэр син бэйэ-бэйэлэрин көрөн билэллэрэ. Уолу массыынаҕа угар мучумааныгар уоран көрдө – Көстөкүүнэп Һылааба! Бу тухары ол-бу оросбуоркаҕа орооспотох, кыргыһыыга кыттыспатах уол этэ. Биирдэ сылдьыбыта ити баар… Туох иһин? Хайа эрэ Айтаал аччаҥалаан истириэлкэнэн иирдибитин иһин дуо?
– Кимий? Хайдаҕый? – таалалар саллыбыттара ааһан эрэр быһыылаах, киһилэрин ыххайа тоһуйдулар.
– Ээ, били Һылааба, били ким… – Айтаал этиэ буолуо эппэккэ эрэйдэтэлээтэ. – Көстөкүүнэп. Буо-буо, Көстөкүүнэп Һылааба.
– Аа?! Көстөкүүнэп… – Туолук сүрэҕэ «бар» гыннаҕа үһү.
Биэрэ убайа! Бу иэдээни… Хайалара да буоллун – хайдах да эргит иэдээн. Туолукка үс бүк иэдээн. Үчүгэйбит үлтүрүйдэҕэ, ынан кэлбит ыарга үтүрүйтэрдэҕэ ити. Алҕаска дуу, акаарытыгар дуу ким эрэ тарбаҕынан таарыйбытыгар үлүгэр күүс төлө биэрдэҕэ. Кыраттан сылтаан аҕыс айдаан, ааспат араллаан саҕаланнаҕа. Ол диэн, ким эрэ олоҕо сарсыардалаах эрэ буолаары гыннаҕа… Биэрээ! Туолук итэҕэйиминэ дуу, итэҕэйиэн баҕарымына дуу биир сиргэ тэпсэҥнии турда. Таалалар тарҕаһан хаалыахтара дуо – түрүлүөн бөҕөнү тэрийэн баран. Хайаларыгар да иэдээн – халдьаайылар киһилэрэ эчэйдэ, таалалартан ким эрэ холуобунай буруйу оҥордо. Ситинник кыл мүччү түгэҥҥэ барыта тиэрэ эргийэр, түҥнэстэр. Уонна тапталыҥ табыллыыһы дуу, олоҕуҥ олох буолууһу дуу – баар буоллаххына баһыыба.
– Ким да тарҕаспат! – тарҕаһар да санаата суох таалаларга хаһыытыыллар.
Маннык түгэҥҥэ хайаан да милииссийэ наада. Тааланы, Халдьаайыны тутан олоруохтаах учоскуобайдарын хантан куйуурдаан булаллар, дьэ? Биэрээ! Туолугу быыһыах күндү уобарас ол эрэ. Биэрэлэнэн бүттэҕэ… Суох! Кини өссө да итэҕэйбэт, ытарчалыы ылан эрэр ыар кэриҥҥэ бас бэриниэн баҕарбат. Баара-суоҕа охсуһуу этэ. Бу тухары охсуһан-охсуһан кэллэхтэрэ. Ол сэрии үһү дуо, мээнэ, көннөрү. Таах сылдьыахтааҕар, биир кэм биири эрэ утараары. Оттон ити?.. Төттөрү оҕотугар түспүт Туолук өйүгэр баппат быһыы. Оҕо оҕо курдук оонньуу сылдьыбыта баара. Уол оҕо оонньуута барыта охсуһуу. Сэрии, ытыалаһыы, куоталаһыы. Таалаҕа кытары өтөн киирбит «Контр-страйк» курдук. Ким илэ илиитэ-атаҕа барбат өйүнэн айыллыбыт эйгэҕэ дьиикэйдиир. Хааныгар ханан эрэ баар хаанымсах майгы батарбат. Оттон ол кистэммит майгы барыбытыгар баар үһү ээ. Кимиэнэ эрэ ыраах, дьапталҕа анныгар саһан биллэрбэт. Кимиэнэ эрэ үүт-хайаҕас булан үлэҕэ-хамнаска, эҥин үлүһүйүүгэ туһаайыллан туһаҕа тахсар. Кимиэнэ эрэ үлүбүөй үүтүнэн таска тарҕанар, дьаллыкка мэҥэстэн уодаһыннаах күүскэ кубулуйар. Ити кистэлэҥ эньиэргийэни кэмигэр саба тута-тута, үүннээн-тэһииннээн бэйэбитин кытта илдьэ сылдьабыт. Мөлтүү түһэр, сыппаан биэрэр түгэммитигэр онтубут арааска тиэрдиэн, эҥиҥҥэ тэбиэн сөп үһү. Өлөрүөхсүттэр уһулуччу, тосту-туора, оһуобай дьон үһүлэр дуо – биһигинниин биир олоҕунан олорор эмиэ көннөрү дьоннор эбээт. Уһулуччулар суох буолбатахтар – барыга-бары кинилэр бааллар, кинилэр эрэ бастыыллар, онно-манна тарбачыһаллар. Ортотунан олохтоох дьонунан хайдах баҕарар оонньууллар. Кистэлэҥ күүс биһиги хааммытыгар суураллан хааппыла тэҥэ буоллаҕына, кинилэр хааннарын хас хааппылата оннук күүһү илдьэ сылдьар. Киэнийдэр диэн кинилэр. Киэний да араастаах. Арай, ол күүһү түктэригэ туһаайдын, алдьатыыга анаатын? Таҥара быыһаатын талааннаах талабырдьыттартан, оһуобай ороспуойдартан.
Куорат төрөөбүт түүнүгэр Куоста дьукаахтара тиийэн кэллилэр. Эмиэ устудьуоннуохтаах уолаттар. Үһүөн үс аҥыы үөрэниэхтээхтэр. Биһиги киһибит хараҥаҕа суураллан хаалбыттыы атастарыттан араҕан дьиэтигэр сөпкө кэлбитэ. Ол иннигэр быардаммыта да сөп гынар. Онуоха-маныаха диэри быгыалаабакка быар куустан олоро түһүөн наада. Олорон да буолан, сарсыҥҥыттан үөрэнэн көрүө этэ. Хата, Халдьаайыттан кэһии бөҕө кэлбит. Дьоно өссө харчы кыбытан ыыппыттар.
– Ол диэки туох саҥа баар? – дьэ киһилии аһыы олорон Куоста дойдутун сураһар.
– Туох кэлиэй, барыта уруккутунан. Киһи бары куораттаан Халдьаайыга хайдах эрэ. Арай, Дьааскалаах эрэ дьаллаҥалыыллар.
– Ноо, ол дьэппиэк куоракка буолбатах этэ дуо?
– Үөрэҕиттэн үүрүллүбүтэ дии. Быйыл кыайан киирбэтэх.
– Салаага сааһыран да эрдэҕэ.
– Уонна Һылаабалаах бырыыгайдаан дьиктилэр.
– Көстөкүүнэп Һылаабалаах дуо? Һылаабай Һылаабаҥ сытыырхайар уочарата кэллэҕэ.
Ким ханна, хаһан, кимниин охсуспутун эрэ ыатарар дьон буоллулар. Онно даҕаны, манна даҕаны ол айдаана. Эр киһи буолар диэн эмиэ эрэй ээ?
Куостабыт Халдьаайы сахтааҕын курдук үһүө, таҥнардыын-саптардыын, туттардыын-хаптардыын, саҥалыын-иҥэлиин уларыйа охсубут. Куорат олоҕун куоһура диэн итиннэ. Урут көннөрү кэлэ сылдьарыгар Хара Агыраадаттан арахпатаҕа. Киһиҥ билигин Араҕас Агыраада аҕай иһигэр олорор. Быстах кэмҥэ да буоллар. Үөрэҕин бүтэриэр диэри хас агырааданы уларытар? Сарсыарда ким-хайа иннинэ туран суунна-тараанна. Муннугу булбут сэмэй сиэркилэни хал гынна ини – итинтин көрүнэр, мантын көннөрүнэр. Таҥаһын барытын да кэтэн көрдө быһыылаах. Маҥнайгы күн быһаарар оруоллаах. Маҥнай хайдах көстөҕүн да, оннук ылыныахтара. Кэлин баҕар хайдах да кэбилэн. Куостабыт муру-муодунай – көстүүмэ саҥа, куурката саҥа. Туга барыта. Бэйэтин-бэйэтэ атыҥырыах курдук. Үөрэнэрбит да эрдэтэ бэрт ээ – аҕыстан буола-буола. Нэһиилэ айгыстан күн ортото күөрэйэр бэйэтэ дьэ хайыыр. Туох бэйэлээх кымньыылаан сарсыарда аайы туруоруох муҥай. Бэлэмҥэ сылдьыбыт бэдик эмискэ устудьуон буолбута хайдах эрэ. Атыттара туруохтарыгар диэри киһибит ох курдук оҥостон бүттэ. Дьиҥнээх курдук. Ол «дьиҥнээх» устудьуоммут иһин арыйан көрбөттөр ини. Оччоҕо син барсымалаһыыһы.
Тиийэн курууппатын булумуна син өр булумахтанна. Үөрэнэр дьиэлэрэ да улахана. Устудьуон аччык аҥаардаах олоҕо саҕаланнаҕа ити. Биэс сыл үөрэниэххэ диэтэххэ уһун суруок. Хайалара биэтэккэ тиийэр, төһөлөрө чыыскаланан үөрэҕэ суохтар үөрдэрин хаҥатар?
Биһиги киһибит ол туһунан оройдотууһу дуо – үйэтин тухары манна уйаламмыт курдук чолохочуҥнуур. Курууппатын чуо булан ылла диэтэҕиҥ. Торуой суортаахтар түһүлгэлэрэ үһү. Тоҕо диэҥ – босхо үөрэнээччилэр бөрүөт сылдьаллар, төлөөн киирбиттэр туоратыллаллар эбит. Оннооҕор учуобунньук уларсарыҥ уустуктардаах үһү. Кэм биһи буолан иһиэхпит. Истипиэндьийэ туһунан этэ да барыллыбат. Ороскуоттаах оҕо буолсу. Биир күн үөрэннэ. Иккис күнэ үүннэ. Ол тухары үөрэх эрэ айдаана. Бэйэ-бэйэлэрин кытта син билсэн, ким кими кытары ыксалаһара быһаарыллан, улам судургутуйан истэ. Киһибит өссө үлүгэр үөрэхтэн быыс булан харчыны баһан ылаары үлэ көрдөнөр. Биллэрии биэрдэ эҥин. Устудьуонун, бэҕэһээҥҥи бэдигин биллилэр да куруусчутунан да ылыахтарын баҕарбаттар. Оннооҕор буолуохтары бырапыыскалара суох диэн чыыскалаан иһэллэр. Бырапыыската суох куоракка дьаакырданара дьэ кытаанах. Бырапыыскаланыаҥ иһин дьиэҥ суох, дьиэлэниэҥ иһин үлэҥ суох, үлэлиэҥ иһин бырапыыскаҥ суох – ити эргиир иһигэр хаайтарбыт эрэ илэ мэнээк. Ол эрээри биһиги киһибитигэр биир бэрт үлэ көһүннэ. Ахыраанньык, бэрээдэги көрөөччү, оҕо дьон оройдорун алларааччы миэстэтэ. Бэйэтэ үөрэнэр сиригэр оннук кэбилэннэҕинэ:
– Косякка киирдэҕим ол дии, – дии охсор Куоста.
Биллэрии сыһыарааччы миэстэтиттэн эмиэ матта. Бииргэ олорооччулара бэйэтин курдук бэдиктэр. Халдьаайы курдук ыраахтан соһон аҕалбыт астарын да кыайан астанымына иэдэйдилэр.
– Кыыс наада, кыыс, – дэһэллэр аччыктыы түһэн баран.
Кинилэргэ таах хамныах көстөрө дөбөҥө бэрт ээ. Таах да бэлэм хааталаах ыччаттары кэбис диэхтэрэ суоҕа, баҕар. Биһиги дьоммут бакаа кэнспирээссийэлэнэ сылдьаллар. Атын сиргэ аарыыллар, атын дьиэни буулууллар. Иччитэх даача эрэ буолунай. Ол аайы харчы хаҥаан иһииһи дуо – мэлийэллэрэ бу кэллэ.
Убай киһи Уйбаан өйүн үлэлэтиэ эбит да, аҕыйах ыйынан аҕата аахсыллар үһүө – тэҥҥэ тэлээрэллэр, бииргэ тэлбистииллэр. Оттон үһүстэрэ Үстүүн отойун да күлүҥкээр. Аймахтыылар эрээри ханан да маарын суох дьоно. Уйбааммыт сап-саха, Үстүүммүт куп-кугас, бааһынай киэнэ бэрдэ. Куоста диэн Куоста. Үһүөн да син мээнэ уолаттар. Тыалырбабыт эрэ атахтыыр, аһара үчүгэй буолуох дьону буортулуур.
Үөрэнэр сирдэрэ Араҕас Агыраадаттан бу турар. Кыһаллыбыт киһи биэс мүнүүтэнэн элэстэнэн тиийэр ини. Быһалыы барар суолу булан абыраныахтарын, орохторугар тоһуйааччылар көстөннөр моһуоктаатылар. Кэм да харчыга наадыйбыт аармыйатыттан харса суохтар халыы сатыыллар. Охсон ылыахтарын биһиги дьоммутугар суоҕа бэрт буоллаҕа. Харчыга ыйыахтарын биһиэттэрэ халбархайдара диэн бэйэлэрин киэнэ. Ол мучумааннана туран бэйэ-бэйэлэрин үөрэтиһэ түспүттэрэ – охсооччулартан биирдэстэрэ хатыҥнаах эбит.
– Ха доо! Миигин билбэккин дуо? – Үстүүн чаҕаарара кэмнээх буолуо дуо.
– Ноо, халдьаайылар!
Биир хатыҥнаахтар бэйэ-бэйэлэрин халаһа сырыттахтарына сүрэ бэрт. Куосталаах харчылара суоҕа биирдэ туһалаатаҕа. Онтон атын хатыҥнаах хатыҥнааҕы өйүөхтээх диэн бырахсалларыгар тиийиэ этилэр. Суох аата суох. Онно туох суота наада.
Хатыҥнаахтар хартыыҥкаттан түспэттэр. Ханна барытыгар кинилэр бааллар, балаһыанньаны кинилэр оҥороллор. Куосталаах үөрэнэр сирдэринэн тараахтаан дьону хомуйар идэлээхтэр эбит. Мустууга киирбэт буоллаххына моһуогуҥ элбиир. Өйөбүлэ суох хаалаҕын, хара испииһэккэ киирэҕин, харчыга да ыйаныаххын сөп. Билиҥҥитэ биһиэттэрэ куотуна сатыыллар. Мустуута да суох сылдьыллыа эрээри, хатыҥнаахтартан ханна куотаахтыахтарай. Туох да диэбит иһин өйөбүл наада. Һааска баар ахан. Кини обургу онтон матыа дуо. Оросбуорка, охсуһуу, охсуу – кини истихиийэтэ буоллаҕа. Үөрэнэринээҕэр ол кистэлэҥ олоҕу ордорор быһыылаах.
– Если чуо – Һааска баар, – дэһэллэр биһиги дьоммут.
– Атыттар да көстүөхтэрэ, – Үстүүн да санаатын түһэрбэт.
Сураҕа кини туох эрэ оһуобай убайдаах үһү. Сир аннынан кэпсииллэринэн сылыктаатахха, онто букатын курутуой, бэйэтэ хаама сылдьар маапыйа үһү. Дьэ, абыраммыт абааһы. Ол курутуойдуун хаамаайы аҕалара биир. Оттон Үстүүннээх Куоста ийэлэринэн аймахтыылар.
– Хаан-уруу да буолбатар, син ханан эмэ… – бэйи, Куостаҥ суоттуур-суоттуур. – Өлөр-хаалар күҥҥэ өрүһүлтэ наада.
Бу оҕолорбут туох айылаах өйөбүлгэ-өрүһүлтэҕэ наадыйалларый, ээ? «Олоҕуҥ оннук – соҕотоҕу сойуолаһыахтара, мөлтөҕү мөрөйдүөхтэрэ», – диэн бэйэм-бэйэбэр хап-сабар хардарарбар тиийэбин. Олоҕуҥ охсуулаах, күннээҕиҥ кутталлаах – билэн этэбин…
Оһуобай убайбыт өр күүттэрбэтэ. Үстүүн сирэйэ нарына, сырдыга – киһибит хайдах эрэ кыыстыҥы. Убайа Онтуон олох атын киһи. Хаачыктыҥы диэҕи сахата баһыйбыкка дылы. Күлтэччи көрөн дьэ «һаллыы» киһи эбит. Күлэр диэни билиммэт күтүр – кэнкириэтинэйэ биллэр. Уҥуоҕунан орто, эбиитин хачаайы соҕус. Харса суоҕунан, бардамынан баһыйан балаһыанньас аатырдаҕа. Көннөрү күлүгээн диэххэ айылаах. Итинтиҥ бэйэтэ курутуойун ааһан, аҕата өссө курутуой үһү. Эмиэ да милииссийэ, эмиэ да арыый атын аптарытыат. Онтуону сокуоннай уола, төһө да билигин саҥа ойохтоннор. Үстүүнү ойоҕос оҕото. Көссүү оҕото көрбүтүнэн төрүүр дииллэр да, биһиги киһибитигэр аҕатын «бэрдэ» бэриллибитэ кэмчи быһыылаах. Халдьаайыга эрдэҕинэ отой көрсүө оҕо этэ. Куоратымсыйан дьэ хайыыр. Бу иннинэ убайын туһунан «чып кистэлэҥинэн» быһыта-орута кэпсээмэхтээбитэ:
– Ол-бу оросбуоркаларга уолуҥ таах «калаһын» сүгэ сылдьар үһү, – уоргаҥҥа тойон аҕалаах «Калашниковы» ама булуо суоҕа дуо.
Убайын букатын сололооботтор. Ыҥырыктан ыҥырыкка сылдьар. Хайысхатын булла да бэрэгиис. Ыар ыалдьыт буолан тиийиэ – салгыытын кириминээлинэй хуруоньукаттан ааҕаар. Аныгы үйэҕэ итинник ааттаахтары утары көрбөттөр, эгэ, үҥсэн иэдэйиэхтэрэ дуо. Хаһан эрэ син оҕо курдук оҕо эбитэ буолуо. Маҥнай бэргэһэ охсон усулуобунайдаммыт. Киһи тыыныгар туруоҕуттан букатын да туормаһа суох буолбукка дылы. Үстүүн ириэйтинэ тута үрдээтэ. Итинник убайдаах киһинэн оонньоммот. Уолуҥ хата киэптээбэтинэн уратылаах. Сэмэйбит дьэ хаһааҥҥа диэри атахтыыр?
– Кириискэттэн суотабайын суйдаабыттар. Мустууга киир диэн ыххайаллар үһү. Киһим куттана бөҕө сылдьар, – Куоста кылааһынньыктарын кэпсээн ыас гынара итээбит.
Ол Кирииһэтэ Халдьаайыга эрдэҕинэ атын аҕайдык туттара. Бөдөҥө да бэрт ээ. Киһи куттуо суох ыччата. Ол аата мустуу диэн улахан күүс буоллаҕа. Харахтарыгар дьэ дьиҥнээх бааһынай, күп-күөҕүнэн күлтэччи көрбүт Кирииһэ киппэ көрүҥэ ойуулана оҕуста.
– Блондиммыт хара маҥнайгыттан сатанымаары гыммыт ээ, – Уйбаан унаарытар.
– Бөдөҥүн бөдөҥ да көссүөтэ бэрт, – Үстүүн бэйэтин билиниминэ тыллаһар.
Убайын курутуойугар номнуо умньанан эрдэҕэ.
– Көссүө, һа-һа, атын көссүө ини, – Куоста кылааһынньыгын көмүскэһэр.
– Эс, ыал оҕото буо онтуҥ, – Уйбаан сэнээри гынар.
– Мин билэбин дуу, эн дуу? Аллар атаспын үөрэтэн-үөрэтэн баччаҕа кэллэҕим, – Куоста иннин биэрбэт. – Хата, Онтуоҥҥа…
– Ол аайы үҥсэ сылдьаары гынаҕын дуо? – дии охсор Үстүүн убайыттан көҥөммүттүү.
– Мустуу диэн туох да саба туппат күүһэ буоллаҕа. Оттон Онтуонуҥ куорат уола, көннөрү бандьыыт ини, – Уйбаан билээҕимсийэр.
– Инньэ диэмэ, киһиҥ онно эмиэ кыттыгастаах үһү ээ, – убайдаах уол билэрэ буолуо. – Ол эрээри чуолкай билбэппин, хатыҥнаахтар дуу, ханныктар дуу киэннэригэр баарын.
– Таах да… Бэт дии, – Куоста сөбүлэһэ охсор.
Уолаттарыҥ сылдьан эрэ кырыыһаланан хааллылар. Бэйэлэрин ыккардыларыгар ол эрэ туһунан кэпсэтэр буоллулар. Оннооҕор төрүү нигилиис, бэртээхэй бэссимиис, аныгыта анархыыс Куоста Онтуону оһуобай, куруубайы курутуой диэн билиннэ. Иннилэрэ-кэннилэрэ биллэ илик уолаттарбыт итинник үҥэр таҥараланан ханнах-ханна тиксээхтииллэр. Тылларын баһа биир кэм кириминээл, биригээдэ, мустуу. Халдьаайыга эрдэхтэринэ, наай гыннар, охсуһуунан-оросбуорканан иирэллэрэ.
Таалаҕа түүннэри түрүлүөн. Хатыҥнаахтан милииссийэ бөҕөтө сарсыардааҥҥы дьыаланы силиэстийэлии кэллэ. Халдьаайылартан хапсыһыыга кыттыспыт оҕолор дьонноро Таалаҕа биирдэ баар буолан хааллылар. Көстөкүүнэптэр бары көһөн кэлбиттэр. Ол ыккардыгар буолбуту эҥин араастык ханалытан букатын сэриини кэпсээн ырааттылар. Сэрии диэҕи олуоната бэрт, охсуһуу диэҕи олуһа бэрт. Халдьаайылар туспа, таалалар туспа бөлөхтөспүттэр. Сол туран Туолук сүрэҕэр ыттарда. Биэрэ кэлбит. Кэлиминэ – убайын саанан ыппыттарын кэннэ. Көстөкүүнэптэр сибилигин да сууттуур кыахтаахтар ини. Уоллара хайдах туруктааҕа буолла. Хатыҥнаахтан ускуорай кэлэрин кэлбитэ. Илдьэ барбатылар… Сонно аҕа Көстөкүүнэп таҕыста. Дьоно киниэхэ саба сүүрэн тиийдилэр. Туолук Биэрэтин эрэ манаһар. Биэрэ ытаан барда. Ийэлээх аҕата балыыһаҕа киирдилэр. Һылааба быйыл эрэ оскуоланы бүтэрбитэ. Туох туһугар? Тоҕо? Таах, мэнээк. Мэник буулдьа түбэһиэх охторор. Сэрии эбитэ буоллар өссө син этэ. Оттон бу көннөрү күн хайаан буулдьа мэнээктиир. Һылааба… Биэрэ убайа. Дьонугар көмөлөһөн эбээри үөрэххэ бара да сорумматах үһү. Бааһынайдаан да аһыа, куоракка оҕобут уччуйан хаалыа, онно-манна тиксиэ диэтэхтэрэ. Санааларыгар, бэйэлэрин кытары илдьэ сылдьаллара ордук курдук буолуо. Онтулара ити курдук эргийэн таҕыстаҕа. Сүтүктээхтэр, халдьаайылар бары да дойдулаатылар. Буруйдаах дьон, таалалар, тарҕаһан хаалыахтара дуо – балыыһа, хонтуора ыккардыгар аалыҥнаһа сырыттылар. Охсуһуу буолбут. Быһылаан тахсыбыт. Уолаттар буруйдаахтар. Уонтан биирдэрэ киһи тыыныгар турдаҕа. Ким? Ити ыйытык салгыҥҥа ыйанна. Хонтуораҕа кими да килэрбэттэр. Уолаттары милииссийэлэр доппуруостуу олороллор. Онто да суох ыарга иннэ-кэннэ биллибэт ыйааһын буолан эбилиннэ. Төрөппүттэр букатын иэдэйдилэр. Субу оскуоланы бүтэриэхтээх оҕоҥ холуобунай буруйга тиксиитэ диэн тустаахха ынырык. Аанча соҕотох. Аппайа сытыйбыта ханна дьөлө түспүтэ буолла. Куһаҕан сураҕы истээт били былдьаһыктаах сааны көрдүү сатаабыта – хантан кэлиэй. Киһитэ кини буолан тулуйан тураахтыыр. Өлүөчүк ийэтэ, сүрэх ыарыһах эрэйдээх, тута балыыһаламмыта. Атыттар да айманан дьиктилэр. Оо дьэ, Туолук, Туолук. Оҕо туһугар олоробут диэхтиибит. Аһыыр аһа баар, таҥастаах, син этэҥҥэ үөрэнэр. Онон уоскуйан сылдьаахтыыбыт. Уол оҕону уонна маныаҥ дуу, дьиэҕэ хаайан олоруоҥ дуу. Аанчалаах оҕо эрдэхтэринэ олоруу атына. Уонна ас-таҥас эрэ туһугар мөхсүллүбэтэ. Ол саҕана оҕо оҕо курдуга, барыта бэйэтэ оҥоһуллан, суола солонон иһэрэ. Оробуочай дьоно Аанчалааҕы анаан-минээн ииппиттэр үһү дуо, үлэттэн ордубат этилэр буоллаҕа. Оҕо дьонун холобуругар үөрэнэрэ, оскуолаҕа такайыллара. Хата уонна биэнньиэр, хомсомуол баара дии. Оҕону сырдыкка-кэрэҕэ олох бэйэтэ уһуйара. Билигин иит-иитимэ, оҕоҥ хайдах буолуон ким да билбэт. Оннооҕор хараҕыҥ далыгар сылдьан ити айылаахха тиксэллэр. Оҕо эрэ туһугар мөхсөр, олох олордоҕо буолар курдуккун – түмүгэ ити баар.
Сити курдук ийэ киһи оҕотун туһунан санаа саныы турда. Оҕотун эмиэ да аһынар, эмэ да өйгө баппат быһыыны кини оҥордоҕо диэн дьиксинэр. Уолга аҕата ордук чугас буолуохтаах этэ. Онтубут хайа баар. Ханна наадата суохха киһи хараҕын аалыаҕа. Аҕа холобуругар олох олоро үөрэниэхтээхтэрэ. Аанча эрин үөхтэҕинэ хайдах эрэ чэпчээн хаалар. Аппанаас ол эрэ өттүгэр туһалаах курдук.
Оппуонньа Һааскатын сааһыгар сылдьан хайа эрэ Аанчаҕа үөхтэрэн бэрт. Халдьаайы бастыҥ ыччата этэ буоллаҕа. Уочараттаах бачыымы өйөөн оскуола кэнниттэн бороон көрүүтүгэр үлэлээмэхтээн баран, атыттары батыһан куораттаабыта. Ирээтин үлэлээбит уолу баҕарбыт үөрэҕэр ылар буоллахтара. Соннук киирэн хаалбыта. Син этэҥҥэ үөрэнэн испитэ. Уопсайга симиллэн олорбута. Бэһиэлэй олох диэн онно этэ. Аһыыртан атын кыһалҕа суоҕа. Кимнээҕэр тэһийэрэ. Барыта оннук сатанан испитэ буоллар, баҕар, куоракка букатын хаалыа этэ. Кыыстыыр эҥин кэлиэ дуо – ол туһунан өйгө да суоҕа. Үҥкүүгэ сылдьарын сылдьара да, эркини эрэ өйөөн тахсара. Син кимиэхэ эмит хараҕа хатанара эбитэ буолуо. Ыччат киһи ыксаабата, ырай олоҕо, эрэйэ суох эдэр саас хаһан да бүтүө суох курдуга.
Билиҥҥи устудьуоннары манаан, куттаан туран үөрэтэллэр. Уопсай буоллун, үөрэнэр сирдэрэ буоллун – ахыраана, милииссийэ. Ол да үрдүнэн баппаттар дииллэр. Онно холоотоххо, урукку устудьуон быдан көҥүл эбит. Комсомуол, баартыйа, бүтүн систиэмэ ханна да бычыгыраппата – уонна көҥүл аатырдахтарай. Ол-бу охсуһуу, кыра ыстыычыка ол да сахха баара. Барыта тута өтүүктэнэн иһэрэ. Мэнээк айдаан, быстах быһылаан күннээҕиттэн тахсара, көннөрүттэн күөртэнэрэ. Былааһы үөҕэр, систиэмэни сирэр диэн өйгө да суоҕа. Олохтонон бүппүтү туох да бэйэлээҕэ оннуттан хамнатыа суоҕун курдуга. Утарыаҥ иһин – үөрэнэн хаалбыккыттан дьиэги булбаккын. Олох туох да айдаана, араллаана суох аа-дьуо устара.
Оппуонньа туохха да умньана илик муҥкук муҥутаан, бэйэтэ-бэйэтигэр сылдьара. Онтон кэллэктииптэн тэйиэм диэн барары кытта барсар, кэлэри кытта кэлсэр идэлэммитэ. Кэллэктиип туораппыт киһитин кырыы харахтарынан көрөллөрө, «көммүтүн» да иһин атыҥырыыллара. Арай билигин оннук киһи сороҕор илиичинэс, ураты аатырар. Оппуонньа охсуһар эӨин буолбута. Уолаттар хаһан да айдааннаахтар. Ол саҕана «охсубат», ол-бу кириминээлгэ киирбэт этилэр. Көннөрү ааһар айдаан, төлөрүйэр түрүлүөн эрэ баара. Интэринэлиисим дии-дии сахалар син биир сахалары тутуһаллара. Нууччаларга орооспот, нууччалары баайсыбат этилэр. Тыыттахтарына туран биэриэхтэрэ дуо – тутуһан кэбиһэллэрэ. Ол оннук ааһан иһэрэ.
Улахан аймалҕан, долгуйуу төрүөтүнэн буолбут хатыыскалыыр сиргэ быһылаан эдэр саас эйэлээх биһигин ыҥырыа уйатыгар кубулуппута. Сахаҕа аһара кыраһыабайгын диэн баайсан кыыһы кыыллыы кырбаабыттарын истэн баран хайа саха сөп диэҕэй. Урут-хойут тахсыталаабыт быһылааннар онно эбилик буолан омугу омукка утары туруордаҕа. Улуу нуучча норуотугар махтаныах эрэ кэриҥнээххит диэҥҥэ үөрэнэн хаалбыт көлүөнэ уларыйа охсоро түргэн эбит этэ. Төһө да ханнык эрэ Халдьаайыга олордор, Оппуонньа нууччалары кыратыттан көрөр буолан кыһаллыбат этэ. Тутуу нууччалара туох да иҥэ-дьаҥа суохтара. Наай гыннар, иһэллэрэ эрэ. Кинилэри кытта биир сыл икки нуучча оҕото үөрэммитэ. Дьэ олору «уруус» дии-дии ыыстаан байар буолаллара. Көннөрү тылынан оонньууллара, тыыппат этилэр. Атыны атыҥыраамына. Норуоттар улуу доҕордоһуулара диэни истэн-истэн кэлбиттэрэ. Суруллубуту эрэ батыһа олох устар үһүө. Норуоттар доҕордоһор ааттаахтара – сахаҕын эрэ диэн сирэй-харах анньаллара, аһаҕастык сэнииллэрэ, үөҕэллэрэ даҕаны. Сатыыр-сатаабат нууччалаан муҥнанара, тойон өттө нуучча ойохтонорго кыһаллара. Нууччалыы саҥардыҥ да, күөх харахтаах ойохтоннуҥ да нуучча буолан хаалар үһүгүн дуо. Ыккардынан көрүҥнээх «бааһынайдар» арай элбииллэрэ, ыккардынан олохтонон муналлара-тэнэллэрэ. Ол барыта биллэрэ. Көннөрү кэпсэтии туох содуллаах үһү. Бу сырыыга кэпсэтииттэн кэпсэтии хамнатар күүскэ кубулуйбута. Санаа уһуктуута саҕаланнаҕа ол. Аҕа көлүөнэ анаарар толкуйунан айан таһаарбыт куолутунан утарылаһыа. Эдэриҥ санаат саҥарыа, саҥараат тэбиниэ. Оппуонньалаах кыттыспыт хамсааһыннара хайысхалаах, төрдүттэн төрүөттээх этэ. Төһөтүн да иһин омуктарын, баҕар, дойдуларын туһугар халҕаһанан тахсыбыттара, кэккэнэн барбыттара. Хайа да кэмҥэ, ханна даҕаны эдэрдэр инникилииллэр. Эдэр ыччат диэн туох да тохтоппот сүҥкэн күүһэ. Өрөбөлүүссүйэлэри кинилэр оҥороллор, сэриигэ да кинилэр урут охтоллор. Халыан күүһү кимнээх эрэ хайысхалаан биэрэллэр, кимнээх эрэ «тук» дии-дии туһаналлар. Оттон ол түгэҥҥэ туораттан кигиитэ суох бараары барбыттара. Онно Оппуонньа баара ахан. Тиһэҕэр диэри баара. Алдьатыылаах айдаан, түгэхтээх түрүлүөн киниэхэ улахан охсууламмыта. Чыыскаҕа түбэһэн үөрэҕиттэн көппүтэ. Хаайыллыбатаҕар баһыыба. Бастаан испиттэр бастара барбыта, батыһааччылар да хаарыллыбыттара. Ол да кинини сөп гыммыта. Дьоно тута ыҥыртаран ылбыттара. Сорохтор кэлин үөрэхтэригэр хат киирбиттэр үһү. Кини оробуочайдыырын ордорон дуу, куорат дьалхааныттан саллан хаалан дуу төннүбэтэҕэ. Устудьуон умсулҕаннаах олоҕо Оппуонньа туһугар күлүм гынан ааспыт биир түгэн этэ. Ол да күндү. Бииргэ үөрэммиттэриттэн саханы саха дэтэр бастыҥ дьон тахсыбыттара. Эдэрдэригэр эллэнэн этэҥҥэ киһи буолан, оннуларын булбуттара. Дьиҥэр, барыта бэйэтиттэн тутулуктааҕа. Үлэнэн да үүнэн бастыҥнар кэккэлэригэр кыбыллар кыахтааҕа. Ону бэйэтэ түһэн биэрэн иһэрэ. Бэйэни сууттаан тугу булан ылыаҥый – буолуох буолбутун, барыта оҥоһуллубутун кэннэ. Эмиэ да дьон тэҥинэн олорор курдуктар. Аанчата үлэһитэ диэн бэйэтин киэнэ. Эргэтик да буоллар син дьиэлээхтэр, сүөһүлээхтэр-астаахтар, оҕолордоохтор. Оҕолор… Кинилэр хаһан эдэр сылдьыы эрэйин ааһан киһи-хара буолуохтара остуоруйа. Кыраларыгар мэниктээн сылаталлара. Ол аайы хаһан улаатан сынньаталлар дэһэллэрэ. Сынньата сылдьыыһылар дуо, ити баар. Оҕолорун ииппит аҕай курдук сананар аҕабыт субу кэлээт суланан бардаҕа. Аппанаас саҥа таһааран мөҕүттэр үһүө, санаата эрэ ити. Кини киһи икки оҕотун санаатынан иитэн кэллэҕэ. Холобур буолуон олоҕо хобдох, барыта быстах. Кэлин-кэлин дии-дии тугу эрэ кэтэһэрэ, бэйэтэ оҥоһуллан хааларыгар эрэнэрэ. Кини буруйа суох – олох бэйэтэ оннук. Субу туран өйдөөтөҕүнэ – олоҕун улахан аҥаара, олоҕун үчүгэйэ ааһа охсубут, ханна да суох. Ол тухары тугу гына сылдьыбытын ыт билэр. «Ээ…» – идэтинэн бэйэлээх бэйэтиттэн күрэниэн, өйө-төйө суох арыгылыы барыан баҕаран кэллэ.
