Венера Петрова
Харах баайыыта
Куоста арыт Кирииһэтинээн, арыт бииргэ үөрэнэр уолаттарынаан суксуруһар. Үөрэх улам кытаатан иһэр. Биһиги киһибит син барсымалаһар. Куолуһута эрэ бэйэтин киэнэ. Ону баҕас манна сэргииллэр. Устудьуон үөрэнэр эрэ үһүө, атына эмиэ ааттаах буолуохтаах. Хаста да төхтүрүйэн билистилэр, кууруһунан көрсүһэбит диэн сылтахтанан аһаатылар. Киһи көрбөт сиригэр көрсө сатыыллар. Иһэн баран уулуссаҕа быктыҥ да быраһаай – саһан кэлэн саайааччы көстүө, тоһуйан туран тутааччы да баар буолуо. Күлүгээн күннүүрэ дуу, милииссийэ бэспэрэдиэллиирэ дуу – хайата да биир курдук. Куттана үөрэнэн хаалан кыһаллыбаппыт даҕаны. Куттана-куттана лыгыччы хатанан баран дьиэҕэр хам бааччы олор ээ. Эдэрдэри буоллаҕына уулусса угуйара бэрт.
Куоста дьукаахтара хайа эрэ хаатаҕа бардылар. Таах табаарыс кыыстаахтара дьиэһиттии хаалла. Кирииһэ кэлбитигэр үһүөн истилэр. Куоста кылааһынньыгын атаарабын диэн тылланна. Кыыс тэлэбииһэр көрө сытарга дылыта. Тимир аан сэгэйбитинэн хаалла. Атаарааччыбыт арай кэлбэт да кэлбэт. Анарааҥҥытыгар иэһин атаартараары барсан хааллаҕа дуу. Кыыс саҥа нуктаан эрэргэ дылыта. Үс уол хос ортотугар биирдэ баар буолан хааллылар. Түүл дуу, илэ дуу диэххэ айылаах.
– Эн кимҥиний? – уот ааныттан күргүйдээн киирэн бардылар.
– Кыыспын! Тугуй онно?! – үс уолу утары көрөн туран куттаммата да бэрт ээ.
– Аа?! Тоҕо куруубайдыыгын?!
– Туохтааҕый онно?!
Куруубайдаһа сатаан баран сутуругунан киирсэр дьон буоллулар. Кыыһа-уола ол дьыалаҕа оруолу оонньообот эбит. Кыыспыт да тэҥ-тэҥҥэ киирсэр. Бары-барыта барчаланна, үлтүрүйүөх айылаах үлтүрүйдэ. Тэлэбииһэри көҥү көтөн кэбистилэр, чымадаан көмпүүтэр көтөн иһэргэ дылыта. Түннүктэн түннүк ордубата. Кыыс муннун тоҕо охсон кэбиспиттэрэ – дьиэ бүтүннүүтэ хаан буолла. Уонна өстүөкүлэҕэ илиитин быспыт. Куоста атаһын атааран нэһиилэ айгыстан кэлбитэ – дьиэтэ бардаак, хаан-сиин. Кими эрэ мачыы гыммыттар диэн маҥнай салла санаата. Кыыһа хата баар эбит. Куоста маатыралаат таһырдьа ойдо. Өлөн эрэри өрүһүйүөх дууһа үһү дуо. Куттанан куотта диэбиппит, бэлэм сылтах бүрүкүлүчүөнньэ көрдүү сүүрбүт. Иэстэһиэм диэбитэ – оччону оҥорон баран ол дьонуҥ кэтэһэн турууһулар дуо, суоллара былыр сойдоҕо. Кыһыытыгар ону-маны кырбыы сатаан баран, таах турар массыынаҕа күүһүмсүйдэ – тааһын үлтү сынньан кэбистэ. Онно сөп буолбакка, хайа эрэ аппаала атыылаһан испит кэриэйин лапсатын охсон ылла. Бу үлүгэргэ да айаҕын айдаана. Дьэ ыраатыах ыччат дии. Ол эрэ кэнниттэн уоскуйан дьиэтигэр киирбитэ – ускуорай диэн, милииссийэ диэн. Ким да өлбөтөх, кыыһы көрө да барбатылар. Түүҥҥү түрүлүөнү тардыбыт ыччаттары көрдүү сүүрүөхтээҕэр Куостаҕа бэйэтигэр баайсыах курдуктар. Дьиэ аана тоҕо аһаҕас турбутай да дииллэр, туох эрэ «косяктааххыт» буолуо, ол иһин иэстэстэхтэрэ да диэн сабаҕалыыллар. Кыыс сүгүн быһаарар аат диэн суох – биирин үксүн кини бутуйан силиэстийэни атахтаата. Аны туран тугу да ылбатахтар.
– Дьиэҕэ уораары-талаары көтөн түһэллэр. Бэйэҕин балконунан быраҕан баран малгытын барытын илдьэ тахсыа этилэр. Эбэтэр күүһүлүө этилэр. Билэр дьонуҥ буолуо, ээ? – кыыһы ыгаллар-ыгаллар, туһа суох.
– Хайдах тугу да өйдөөбөккүн? Итирик этиҥ дуо? – онтон олуйан киирэн бараллар.
Кыыстара «билбэппин», «оннук быһыылаах этэ», «ким билэр» диэн эрэ хоруйдуур. Милииссийэлэр «амнезиялаабыт» кыыһы манаан баран олоруохтара дуо, элэс гынан хааллылар. Дьэ онно эрэ тиллэн улаханы абырыах Онтуоннарын ыҥыран ыллылар. Оросбуорканан эрэ олорооччубут хайа эрэ халдьаайылар тустарыттан «марайсы» буолуом дуо диэтэ быһыылаах, туох да хамсааһыны оҥорбото. Түүҥҥү түбэлтэ төрдө-төрүөтэ биллиминэ соннук хаалла. Илиитин эчэппит кыыс бэлэм сылтах иһити сууйартан босхолонно. Туох да туһата суох «телканы» таах аһата олоруохтара дуо, сотору онтубут холдьоҕулунна. Уолаттар бэлэм итии ууга иһити баҕас бэйэлэрэ да сууйар инилэр.
Милииссийэлэр кэлин эмиэ кэлэ сырыттылар. Сэсиэттэртэн ону-маны ыйыталаһан көрдүлэр. Ол дьонуҥ оҕолору бэйэлэрин үҥсэллэр.
– Куруук мусталлар. Кэлии-барыы, һуу-һаа, – Куосталааҕы кэтээбиттэрэ ырааппыт эбит буолбат дуо.
Түннүгү таастыахха, ол-бу малы өрөмүөннүөххэ наада. Кими харчыга ыйаан ороскуоту сабыахха? Барытын өтүүктүү охсуохха. Үс уол өйө үлэлиир. Өйдөөх буолар эмиэ да үчүгэй эрээри, өйүнэн харчыны бэчээттиэҥ дуо.
– Кысалҕа диэтэҕиҥ, – Куоста кыһыйар.
Кыһыйымына, кини ордук ночоотурдаҕа. Уонна түннүк.
– Нуу-наа! Түннүгэ-үөлэһэ суох богуон дьиэни куортамнаһыахха баара, – Үстүүн кыҥкыйдаан кыттыһар.
– Сити баар. Биллибэккэ-көстүбэккэ олоруохха баара, – убай киһи Уйбаан этэрэ-тыынара элбэх да, онто сирэйигэр суруллан испэт.
Кини биир кэм биир. Дьэ холку киһи. Холку буолумуна, кини ороскуота диэн кыра кини.
– Хайа дураактар буолуохтарай, ээ? Бэйэлэрин үчүгэй аҕайдык… – Куоста субу охсуһа барыахтыы сутуругун дуомун суураланар .
Мантан киэһэ ханна «косяктаахтарын», хас өстөөхтөөхтөрүн ааҕан байыахтара. Аах-ааҕыма, ороскуоту тугунан сабаллар, хайдах гынан балаһыанньаттан тахсаллар? Үбэ суох өтүүктэммэт дьыала ини. Дьонноро биллэхтэринэ отой өлөрөллөр.
Хас да күн таах сырыттылар. Үөрэхтэрин хата көтүппэттэр. Маҥнайгы куурустар манабылга сылдьар буоллахтара. Хойутаатахтарына кытта эрэпириэссийэлиэх курдуктар. Билиҥҥитэ куруустана иликтэр. Сураҕа, «первачтары» үөрэтиигэ моротуоруй биллэриллибит үһү. Ол иһин чуумпу. Ким да чокуллубута иһиллибэт. Мустуулар да тараахтыыллара уурайда. Саатар эрэ үөрэн, үүн-сайын диэбит курдук. Биһиги киһибит өр тулуйан-тэһийэн сылдьыыһы дуо, үөннүрбэтэҕинэ сатаммат. Кини көрүлүө, иһиэ-хайыа. Түннүгэ буоллаҕына бэйэтэ оҥоһуллан, атын тэрилэ өрөмүөннэнэн хаалыа үһү. Өйдөөх оҕо истэҕинэ да өйүн маалас хаалларынар эбит. Субу соторутааҕыта аҕай ылбыт устудьуонун билиэтин, паапкатын киһиэхэ туттарда. Уонна уол оҕото көҥүл көттө. Мууһунан көрө охсубут уулусса устун таах хаамыы. Халтарыйдар да охсубат. Бэнидиэнньиктэн бэйдиэлээбит милииссийэлэр харахтарын аалла аҕай быһыылаах – тараччы тутан ыллылар. Итиригэ суоҕун да иһин испит уонна эдэрэ көстө сылдьар. Охсуһуу буола турар сирин ырааҕынан тумнар уолаттар эдэрдэри сойуолаһалларыгар бэртэр. Мөлтөх таҥастаах, мөкү көрүҥнээх өттүн тоҕо эрэ тута сатаабаттар ээ. Ылаллара суох буоллаҕа.
Үтүөлээн-анньыалаан массыынаҕа симтилэр. Арааһыгар иккис ГОМ-Өа илтилэр. Дьуһуурунай чааска бэйэтин курдук биир уоллуун олор да олор. Уола билэр киһилээх буолан сотору таҕыста. Боротокуол толороору Куостаны ыга сатаатылар да, туһаламматылар.
– Сааһыҥ хаһый?
– Уон сэттэм.
– Сымыйалаама!
– Кырдьык, уон сэттэм ээ.
– Ханна үөрэнэҕин?
– Суох.
– Хайдах? Оччоҕо тугу гынаҕын?
– Суох.
– Ханна олороҕун?
– Хатыҥнаахтан сылдьабын. Дьоммор күүлэйдии кэлбитим.
Куоста биэрсийэтин итэҕэйбэтэллэр да, оҕолору кытары бодьуустаһар сулууспаҕа утаардылар. Онно үчүгэйэ диэн быардаабаттар. Дьахтар саарыстыбата буоллаҕа. Тылынан баҕас кыайаллар. Куостаны биир иэдэһигэр мэҥнээх саха дьахтарыгар туттардылар. Онто кинитэ да суох киҥэ-наара холлон олороро. Силбиэтэнэн дьикти.
– Туох күнэ үүннэҕэй. Бэнидиэнньиктэн бэһирбит бэдиктэрий. Бэйэм өйүм тахсаары олордоҕуна эҥин итириктэри аҕал да аҕал. Сорох эриттэн арахсан эрэр. Ол учуокка ылыллыыһы дуо. Ханнык оскуолаҕа үөрэнэҕин?
– Ханнык да буотах.
– Сүгүн кэпсэт!
– Кырдьык, мин Хатыҥнаахтан кэлбитим.
– Бүгүн хатыҥнаахтар күннэрэ үүммүт дуу, тугуй? Оччоҕо устудьуоҥҥун дуо?
– Һуох, мин таах күүлэйдии кэлбитим.
– Дьэ, бэркэ күүлэйдиир оҕо эбиккин. Кимнээххэ кэлбиккиний?
– Маамабар.
– Хайдах ол? Ийэҥ манна олорор, бэйэҥ Хатыҥнаахха дуо?
– Аһаа. Маамам манна олорор эрээри олорбот…
– Тугу-тугу туойаҕыный ээ? Киһи бэйэтэ нэһиилэ…
– Олорбот, ээ, олорор. Бырапыыската Хатыҥнаахха.
Киһибит өйө бааллан түҥ-таҥ бараары гынна. Өссө төлөпүөнүн нүөмэрин биэрдэҕэ үһү. Хата, кини дьолугар, ким да туруупканы ылбата. Кинитээҕэр кыһалҕалаах дьахтар түргэнник утаара эрэ охсоору бэбиэскэ суруйан биэрэн баран ыытан кэбистэ. Онто бэчээтэ да, илии баттааһына да суох.
– «Вызываетесь на допрос…». Тугу гыммыппар доппуруостууллар ол? «В мэрию…». Өссө мээрийэлээхтэр ээ, – Куоста уулуссаны булаат уларыйан хаалла.
Хараҥа. Хайа диэки хайысхаланар, хайдах дьиэтин булан тиийэр? Бэлиэ буолуох мэчиэт эрэ баар. Бу диэкини Куоста билээхтээбэт. Кини ыыра диэн устудьуоннар уокуруктара, Араҕас Агыраада, Хара Агыраада, куорат киинэ, паарка эҥин. Хайа эрэ кыргыттары баайсан син ыйдарда. Ыйбыттарын хоту уол оҕото сатыы түһүннэ. Ырааҕын ыраах да, дьиэҕэ, сылааска тиийэ охсор баҕа кымньыылаан түргэнэ дьикти. Ол иһэн хайаларын эрэ саннынан таарыйан ааста.
– Тугуй дыа?!
– Аа?!
Анарааҥҥыта өһүргэнэрэ сокуоннай курдук да, биһиги киһибит боотура бэрт. Милииссийэлэр кыыллаабыт өрүөллэрэ өһүргэтэрэ көҥүл, өһүргэнэрэ дөбөҥ. Ол иһин таарыллыбыт аахса-хайыы барбата, биир тылынан, баһыйтарда. Онтон эр ылан Куостабыт «Өссө ким баар?» диэбиттии ол-бу диэки көрүтэлээтэ. Киниэхэ тэҥнээх чугаһынан суох буолан абыраата. Дьиэтигэр тиийэн эрдэҕинэ эмиэ тохтоттулар.
– Кэл эрэ манна!
– Дьиэлээн иһэбин, дьиэлээн, – киһибит били боотура ханна да суох.
– Испитиҥ дуо? Бардыбыт массыынаҕа! – бааспыт байыаннай уонна араҕан бэрт.
Барсан истэ ээ, тук курдук. Онтон өй ылан:
– Ээ, мин торуой гуомтан иһэбин ээ, – дии оҕуста.
– Торуой даа?
– Кумааҕыбын да көрдөрүөхпүн сөп.
Онтун көрдөөһүнүгэр бириэмэ бөҕөтө барда. Сиэппит да элбэҕэ кыайда.
– Бу, – куһаҕан да кумааҕы ардыгар быыһаан ылааччы.
– Дьиэлээн иһэҕин дуо? Чэ, сөп, – баҕарбаталлар да ыыттылар.
Уол хараҥаны кытта хараҥа буолаат:
– Бөхтөөр! Захочу – замочу! – диэн саайда уонна дьиэтигэр дьылыс гынан хаалла.
Куостабыт дьоруой. Буолумуна – күҥҥэ иккилиитэ милииссийэҕэ тутуллар ыччат аҕыйах ини. Акаарылары албыннаталаата, бэйэни да түһэн биэрбэтэ, сибэтиис да гыммата уонна быардаммата. Уол оҕотугар уонна туох наада. Аан маҥнайгы бэбиэскэтин бүөбэйдээн байда.
– Бөхтөр диэн сүөһүлэр буоллаҕа дии. Бу кумааҕыбын уурунан кэбиһиэххэ наада. Кэллиэксийэлиэм дии-дии, һа-һа.
Ханна да уонна суох кэллиэксийэтин киһиҥ хаһан эрэ харчыга көрдөрөн сытыйа байыа. Былыр кыраамата мунньан куоталаһаллара. Билиҥҥилэрбит мунньуулара муода буолсу дии. Кэллэксийэньиэр киэптии түһэн баран син уоскуйда. Тэлэбииһэр эҥин суох. Өстүбэс, киһибит үөрэхтээх этэ дии. Сайдаары хаһыат ааҕан барда. Онтон улам умсугуйан умса түстэр түһэн истэ. Ботугуруур-ботугуруур.
– Сверхсекретности, которой окружена «Хезболла», могут позавидовать ЦРУ, ФБР и «Моссад» вместе взятые. Рты ее членов закрыты так же надежно, как цейфы ливанских банков, не выдающих тайну вкладов. Ноо, дьэ эрэ! Организация устроена гениально просто. Маленькие группы по три-пять человек. Никаких отношений с другими группами. Приказы отдаются по телефону неизвестным человеком, у которого есть только кличка. Люди могут жить в одной деревне, но не знать, что состоят в одной и той же организации. Все любят секреты, особенно мужчины. Это так естественно. «Хезболла» дает людям ощущение значимости и необычности в обыкновенной жизни. Опыт «Хезболлы» уникален, его будут изучать в военных академиях мира, – Куоста бу дойдуттан ырааттаҕа ити. – «Хезболла» – это первая профессиональная армия в мире, целиком использующая партизанскую тактику.
Хайа эрэ Ливан туһуттан киһибит хаана хамнаата. Ол-бу быракааһын умнан атынынан, манна суоҕунан иирээри гыннаҕа дуу. Бэйэтэ эрэ иириэ үһү, уолаттарын өйүн ытыйар. Бу үйэҕэ бэлиитикэнэн интэриэһиргээбэтэх оҕолор тылларын баһа «Насралла» да «Хезболла» буолла.
– Насралла диэн Ливан Че Геварата, – Куоста куолуһутун ааһан бэлиитик киэнэ бэрдэ эбит.
Бэйэ кыһалҕата кыйданан, саҕах сыҕаллан биэрэн онто да суох оһуобай олохторо дьиктитийэн истэ. Улахан оҕолор да арааһынан оонньууллар. Куоста өйүнэн оннооҕор буолуоҕу айан таһаарааччы… Урукку-хойукку бантааһыйатын барытын манна тистэххэ аҕыс айдаан тахсар ини.
Түүн буолла. Дьон тарҕаһан барда. Уон бииристэр төрөппүттэрэ эрэ хааллылар. Түүннэри уоттаах хонтуора түрүлүөн буолбутун туоһулуур. Туох да биллибэтэ таалалары аалар. Сорох-сорохторго биллибэтэ ордук курдук. Хонтуора бүтэй кимнээх эрэ истэ охсубуттар – саа уонна эбириэс былдьаммыт. Саа сураҕын истээт Аанча куһаҕан буола сыста. Оттон эбириэс? Хантан ол эбириэстэннилэр? Оҕоҥ туһунан тыынарын, муннуҥ анныгар туох буоларын сэрэйбэккин. Сэгэтэн көрө да сатаабаккын. Сэмээр, тугу да сэрэйиминэ олорбутуҥ ордук. Эргиччи эрэй эйигин эрэ тумнуо, төгүрүччү түрүлүөнтэн эн эрэ төлө көтүөм диэн эрэнэриҥ оччото дуу… Долгуҥҥа оҕустарбыт Аппанаас холобур буолан уолун ииппэтэх, онто саалаах охсуһа барабын диэн киһини… дэҥнээбит, ол киһитэ Биэрэтин убайа эбит. Барыта ситимнээх, төрдүттэн төрүөттээх. Биир сапка тиһиллэр буоллаҕа барыта. Мантан салгыы хай… Аанча саныан да саллан аралдьыйаары Аппанааһын тардыалаата.
– Доо, дьиэлиэххэ эрэ.
– Хайдах? Кэтэстэххэ табыллара буолуо ээ.
– Буолуох буолбутун кэннэ… Кэтэһэн да диэн. Туох аанньаны истээри.
Ботугураһан үөхсүбэккин, дьиэҕэ бара охсон бэйэлээх бэйэтин эрин баҕас кэһэттэҕинэ табыллар. Оччоҕо урукку хат уруһуйданан, күннээҕи түҥ-таҥ төттөрү таҥыллан хаалаарай?
Эйигин таптыыбын. Эйигин эрэ. Ол эрэ иһин олорорум буолаарай? Эмискэ тиксибит иэйиибин ылан кэбистэхтэринэ, таҥыллыбыт ыһыллан тарҕанан хаалаарай. Оҕо диэхтэрэ, ааһыа диэхтэрэ. Эрдэ иэйбитим, өссө да эдэрим буруйум үһүө. Мин таптыыбын, онон бүтэр.
Түөһүн иһэ минньийэн, хайдах эрэ сылаанньыйан кэллэҕэ үһү. Ол барыны сабардаан, түгэҥҥэ да уолу аан дойдуттан аралдьытта. Үлүгэргэ үктэтээри, балысхаҥҥа баттатаары гыннаххына туохтааҕар да күндүтэргэтэриҥ хараххар көстөн харысхал, өйгүн өһүлэн өрүһүлтэ буолуо. Туолугу быыһыах, ыктар ыгар ыарга быыс буолуох уобараһы туораттан кыйдаатылар.
– Ким ыппытай, ким? Саа эйиэнэ дуо?
Уол барытын өйдөөн кэллэ. Тапталын сыыһа ол тылларга таптаран сүрэҕэр төттөрү сөҥнө. Саа киниэнэ. Ону мэлдьэспэт. Эбириэс Айтаал киэнэ. Ону этиллибэт. Бэйи, тохтооҥ! Айтаал эбириэһин кимиэхэ эрэ эрэнэн туттарбыта ээ. Кимиэхэ этэй?..
Урукку хаһан да эргиллиэ суоҕа. Иккиэн айбыт аан дойдулара аны суох. Хайа эрэ түгэҥҥэ кинилэр адьас биир буолан ылаллара. Куруук баары Биэрэ хараҕынан көрдөҕүнэ араас өҥүнэн арылыйа түһэрэ. Туолук сүрэҕин нөҥүө кыыс бэйэтигэр саҥаттан саҥаны арыйыах курдуга. Ситинник уйан, ситинник сэмэй хайаан уһуой… Килбик кэрэни суох оҥорор туох уустуктаах үһү. Кими буруйдаан быыһаныахха?
– Эн дуо? Эн, эн, эн!!! – Туолугу тула өттүттэн ыххайан бардылар.
– Буруйдаахпын, мин бэйэбинэн… Эйигин…
Баарыҥҥы сарсыарданы аһаран, сарсыҥҥыга быһалаабыт буоллун. Халдьаайы Биэрэтин аанньал оҥостор ааттаах туох кыһалҕаттан халдьаайылары утары бардаҕай. Биэрэ туһугар бэйэтин да харыстыа суохтуу сананар эрээри. Саныы турар, саныы турар. Барытыгар кини. Кини эрэ. Бу Таалаҕа, хонтуораҕа, хос иһигэр, хаадьаҥалаабыт олоппоско олорооччу кини хаҕа эрэ. Хаҕы баҕас хайаатыннар даҕаны.
Нөҥүө күнүгэр таалалар турар кэмнэригэр турдулар. Олох салҕаныахтаах. Санааларын биир аалар – биллибэт биир. Экиспэртиисэ, эбириэс, силиэстийэ диэн тыа сиригэр олуонатык иһиллэр тылларга биир күнүнэн үөрэннилэр. Оттон уон бииристэр үөрэхтэрин дьыла саҕаланна. Барыны быһаарар, инникигэ олук уурар бүтэһик сыллара.
– Испиирэни билэҕин дии, били…
– Аа, билэн.
– Кини һаайката бэспэрэдиэллээбит үһү дии, ХатыӨнаахха.
– Үрүйэлээх уолун дьаабылаан өлөрбүттэр.
– Буолуо, буолуо. Онтуҥ дьиҥнээх отморозок.
Үстүүннээх Уйбаан сытан эрэ дойдуларыгар буолбут быһылааны ыас гыналлар. Куосталара кыттыспат.
– Дыа, Куоста!
– Насралла!
– Аа? – киһилэрэ атын ааттаннаҕа дуу, дьэ саҥа аллайар.
– Аа… – Куосталарын бантааһыйа иһиттэн кыайан оруо суохтар.
Онно арай биһиги өтөн киирэрбит дуу. Ээ, кэбис, амырыыны айан таһаарбыт диэн бэйэҕит айдаарыаххыт. Ол кэриэтин дьиҥ олоҕу батыһыаҕыҥ. Күннэтэ буолары тиспиппин баалаабат, ону баҕас мэлдьэспэт инигит…
Олохпут бакаа ортотунан. Уолаттар ыастыйалара эрэ мантан көстүбэт олоҕу хатылыыр.
– Аҕыйах хонук иһигэр хас да киһини мачыы гыммыттар.
– Бээ, ол Испиирэ, тохсус дуу, хаһыс дуу эрэ буолуохтаах этэ дии.
– Арааһа онус буолуо. Быһайын кинилэр миигин куруустаабыттара.
– Ээ, онтуларыҥ киһи аахсыбат дьоно.
– Уоттар! Шииттэр өс хоһооннорун билэҕит дуо? – Куосталара букатын атын тиэмэҕэ көһөөрү гынна.
– Аа?! Бу да киһи.
– Бырахтараары гыммыт… – Үстүүн күлэн сыһыгырыыр.
– Ээ чэ. Эһиэхэ өйдөтөн да диэн. Эһиги билэргит эрэ Халдьаайы да Хатыҥнаах, – киһилэрэ өһүргэниэхчэ.
– Өссө мамбыаттар диэриий, – Уйбаан аны өһүргэнээри хаайар.
– Эһиги глобально толкуйдааҥ ээ!
– Босуол! Соторутааҕыта бэйэҥ тылыҥ баһа мустуу да истириэлкэ этэ дии, – Үстүүнүҥ аахсан баран төннөөччү.
– Ханнык эрэ кыра ыстыычыкалар, иҥэ-бата сатаан охсуһуулар, солуута суох солоһуулар туохха наадаларый? Мэнээк, таах сибиэ буоллаҕа, – Куоста Куостанан буолан барар.
– Улахан кыраттан саҕаланар. Оннооҕор өрөбөлүүссүйэлэр… – кинилэр улаханнара Уйбаан куолуһута киирэр.
– Кыраны күөртүөххэ, быстаҕынан далаһаланан, бэйэ туһатыгар эргитэн улаханы оҥоруохха сөп, – эмискэ өрөбөлүссүйүөннэй тыыннаммыт уол этэн-тыынан бардаҕын көрүҥ. – Барыта хайысхалаах, сыаллаах-соруктаах буолуохтаах.
– Дьэ, туохтан сылтаан, туох туһугар сэриилэһэ бараары гынныҥ, дураак? – Үстүүн өрөбөлүссүйүөннэй өйө уһукта илигэ өтө көстөр.
– Өрөбөлүүссүйэ өйтөн саҕаланар. Өй тугу тобулбатаҕа баарай… Уонна утара соруннахха тугу баҕарар утарыахха сөп.
– Чэ, холобур?
– Хайа да кэм, былаас, тутул итэҕэстээх. Онон киириэххэ сөп. Үчүгэйдээҕэ умнуллан, куһаҕана эрэ хостонон бардаҕына, ким баҕарар өрө тураары өргөстөнүө. Сумотуоха саҕаланнаҕа ол. Сумотуоха кэнниттэн сумуута кэлиэ. Саҥа дьонтон саҥа дьоруойдар күөрэс гына түһүөхтэрэ.
–Бу да киһи. Эн бантааһыйаҥ бараммат. Били, хаһан эрэ Халдьаайыга…
– Ээ, ол диэн. Бантааһыйа буолан баран баламат, балысхан бааллаах буоллаҕына астык.
– Дьэ эрэ, дьэ эрэ! Хата, кэпсээ, – тэлэбииһэрэ суох тэһийбэт Үстүүн үөрүүкэтэ дьикти.
– Наака… Киэһэ буолла.
– Чэ, чэ, доҕоор, аччыыһырыма, – убай Уйбаан эмиэ кыттыһар.
– Ислам бартыһааннарын ким да кыайбат дииллэр. Ону ис-иһиттэн үөрэтээри Кирьят Шмонаҕа…
Ыы, киһибит ыыра ыраатан ситиэхпит суох дии. Кини бантааһыйатын баарыһа тыал үрдэр эрэ тиириллэр. Ханна-ханна тиксиэ, киһини батыһыннаран туохха-туохха тиэрдиэ биллибэт. Аны байабыыктары арбаабыт, тэрэриисими сэҥээрбит диэн уорганнар уорбалыахтара, ааҕааччылар айманыахтара. Кэһэйбит киһи суруйаары гыммыппын суох гына охсорбор тиийэбин. Эбэтэр туспа лоскуйга тиһэ-тиһэ кистэлэҥ архыыппар уурарым дуу?
Оттон Куоста тылынан оонньоотун ээ. Олоҕунан эрэ оонньооботун, көстүбэт сэриинэн эрэ үлүһүйбэтин. Киэһэрдэ. Түннүк сабыытын сэгэтэн таһырдьаны одууластахха оннук айылаах туох да суоҕун курдук. Түннүк диэн – таһырдьа тахсан кыратык хааман көр ээ.
Араҕас Агыраадаҕа аралдьытар дьиэ арааһа баар. Харчылаах эрэ онно тоҕуоруһар. Көннөрү көлөөктөрү эмиэ ол сирдэр угуйаллар. Итиннэ бөлөхтөһөн, манна мустан турар ахан буолааччылар. Тула тоһуур. Түүннэри килиэп ыла тахсабыт диэн уолаттар чуут былдьана сыстылар. Аралдьытар киин таһыгар араллаан бөҕөтө. Иннигэр икки киһи далбаатаһа сылдьар, ойоҕоһугар охсуһаллар, кэннигэр кэһэтиһэллэр. Онно хабыллымаары утары дьиэнэн сөрөнөн ааһаары гыммыттара – ол дьиэ анныгар эмиэ айдаан.
– Ойоҕоһунан сытыар, ойоҕоһунан! – өссө оннун булларан баран кырбыыр дьон эбит.
Соҕотоҕу сойуолаһан соһон киллэрбиттэр быһыылаах. Ааһан иһээччини атаакалыыллар эрэ, туох эрэ «косяктаах» сордооҕу буулаатылар эрэ – тохтоло суох тэбиэлээн тиҥиргэтэллэр. Инчэҕэй эттээҕи иэдэтииһилэр. Килиэп сиир баҕаттан киирэн биэрэ сыстылар, кыл мүччү дьиэлэрин буллулар. Өйдөөх сылдьан быкпыттара – куораттара куттала бэрт эбит. Саллыбычча түүннэри аны кэриимниэ суох буолан андаҕайаллар. Холоон хороонноругар сытыахтара, күн сарсын күүлэйдиир дьон ини. Ол иннинэ киһини бары сиилиэх курдуктар.
– Онтуон сабыс-саҥа массыынатын ханнык эрэ отморозоктар үлтү сынньан кэбиспиттэр. Прикинь – КИНИ киэнин! Сойуолаһан барыларын булаттаабыт, – Үстүүн бу түүн аан дойду сэкириэтин барытын аһыыһы.
– Бэйэлэрин уонна үлтү сынньыталаабыыт? – убай атын убай сырыытын сэрэйдим дии саныыр.
– Сынньыбыта буоллар өссө ылаадына этэ, – Үстүүн кэпсиэ буолуо кэпсээминэ уһатар-кэҥэтэр идэлээх.
– Мачыы гынаттаабыт дуо? – Уйбаан чап гыннарар.
– Ыыһых.
– Хайдах ол?
– Хайдах-хайдах, боростуойдук.
– ?
– Биир-биир, эбириэһинэн.
– Уонна?
– Хайдах уонна? Оттон барыларын өлөртөлөөбүт, – Үстүүммүт кэпсээнэ киинэтиҥи.
– Соннук хаалбыыт?
– Хаалымына. Киинэҕэ эрэ өлөрүөхсүттэр тутуллаллар. Саҕатыттан харбаппатах күлүгэр имнэнэ-имнэнэ сылдьар буоллаҕа.
– Ноо! Убайыҥ отмор… Ээ, чэ, ити хааллын, – Уйбаан атын убайы үөҕүөн туттунна.
Үстүүнүҥ аны үҥсэбин диэн туруо. Төһө да быраат буоллар, итинтиҥ саарбах киһи. Бааһынайтан тугу булан ылыаҥый.
– Ноутбугу оҥорторуохха наада. Онто суох хайдах да… – Куостаны арыый атын хартыыҥкалар аралдьыталлар быһыылаах.
– Харчы наада, харчы.
– Даа… Харчыта суох туох хамныай.
Сити сытан уолаттар утуйбуттаахха бардылар. Онно да харчы сиимбэл буолан ситтэрбэт ини.
– Араайа барахсан сүрэҕинэн… Ыалдьарын ыалдьар этэ да, эдэр буоллаҕа… Өлүөчүк… Дьэ, иэдээн…
Ыаллара дьахтар киирбит. «Өлүөчүк» диэни истээт Туолук дьэ бүтэһиктээхтик уһугунна. Араайа диэн Өлүөчүк ийэтэ дии. Били быһылаантан ыла сытар сурахтааҕа. Биир иэдээн иккиһи сиэтэн аҕаллаҕа. Кини уола Айтаал эбириэһинэн Халдьаайы Һылаабатын ыппытын истээт букатын буорайбыт диэбиттэрэ. Өлүөчүк – Саабынаптар саамай кыралара, атаахтара. Икки улаханнара аармыйаттан кэлээт ойохтонон, чугас нэһилиэктэринэн олохсуйбуттара. Өлүөчүкпүтүн баҕас үөрэттэриэхпит диэн өссө куоракка көһүөх курдук саҥараллара. Барытын былааннаа, баҕараргын хараххар көр. Өйгө баары олох хатылыа дииллэр дии. Былааннаа-былааннаама, баҕар-баҕарыма – биир үтүө күн барыта тиэрэ эргийиэ.
– Уолуҥ хайдаҕый?
– Үөрэннэҕэ буола сылдьар. Хатыҥнаахтан ордубат. Субу-субу ыҥыртараллар. Туоһу быһыытынан бакаа. Охсуспуттарын иһин эмиэ эриллиэх курдуктар. Суукка диэри итинник дьаабы буолуо, бука.
– Оттон алҕас диэн буолбут дииллэр дии.
– Алҕаска киһини өлөрдөхтөрө. Алҕаһаары эбириэстэнэн барбыттар үһү дуо? Ким билэр, – Аанча айаҕа аһыллан аһаралаары гынна.
Туолук истибэккэ буола сатыыр да, син биир иһиллэр.
– Били үөрэхпит эрэ, туохпут эрэ. Сиртэн быга иликтэриттэн холуобунай дьыалаҕа эриллибиттэри ким эппиэтинэскэ ылан үөрэтиэй. Улахан уол да… – Аанча аны муҥатыйара итээбит.
– Оннооҕор буолуохтары үөрэтэллэр дии, – таһаара дьахтар уҕарыттаҕа буолар.
Атын ыалга уонна тугу туойуо биллибэт. Уон биирис уолаттарын онто да суох дьон кырыы харахтарынан көрөллөр. Учууталлара кытта тоҥуй буолбут курдуктар. Толлорго да дылылар. Санаатыгар эбитэ дуу?
Аппанаас уолун кэһэтииһи дуо – эр киһи эр киһини өйдүүр аатыран, бэл, мөхпөтөҕө даҕаны. Субу ойохтонуохча уолун Аанча хайыай – тылынан эрэ кыайар. Дөйөн хаалбыт Туолугар тылын чиэппэрэ да тиийбэт быһыылаах. Суоҕар мөҕүттэр, киирбит киһи аайы дакылааттыыр. Уол ийэтиттэн куота көтө сылдьар. Көһүннэ да биирэ сулуйбутунан барар.
– Көстөкүүнэптэргэ күтүөттүүрүҥ баҕас уурайда ини, – аны онон киирдэҕэ үһү.
Хата, били дьахтар тахсыбытын кэннэ айдаарар. Туох да диэбит иһин Аанча айдааннаах дьахтар. Уол көрүҥүн уот айаҕа боруостуур.
– Өссө да турбакка сытар дуу? Тур түргэнник! Аһаан эбэриҥ дуу, – кини аһа да биллэр, баар эрэ буоллун диэн.
Уоллуҥуттан хантан үчүгэй хаһаайка тахсыай. Түргэнин түргэн. Сыыһа-халты, үрдүнэн-аннынан. Ол да богдо. Үс эр киһи кэнниттэн хомуйа сылдьыахха наада. Кини кыһаллыбата буоллар, баларыҥ таах най барыа этилэр. Ыһарга-тоҕорго эрэ аналлаах дьон.
– Өлүөчүгүҥ ийэтэ бараахтаабыт. Эһиги содулгут! Быһа аччаҥалаан охсуһа оонньооҥҥут алдьархай бөҕөнү оҥордугут дии. Ону өйдүүгүн дуу, суох дуу? – аһыах да оҕону аһатыа суох.
Оҕобутун сарсыарда эрэ таба тутабыт. Тото мөҕөн, сарсыардаттан санаатын алдьатабыт. Уонна ирээппитин ииппит саҕа сананан элэс гынан хаалабыт. Истэн эрэ кэбиһэр курдуктар – истэригэр тугу иитэ сылдьаллара биллибэт. Тылыҥ сүлүһүннээх ээ. Ол үлүгэргэ таптарбыт оҕо кыһыытын киминэн эрэ таһаарыан наада. Охсон көрүө, тэбэн ааһыа. Охсуллубут эмиэ кими эрэ охсор уочарата кэлиэ. Дьиэ иһинээҕи айдаан, бэйэбит дьыалабыт дии-дии ардыгар аһаралыыбыт. Онтубут соторунан содуллааҕын, эрэй буолан эргийэн кэлиэҕин сэрэйээхтээбэппит.
– Быччайа сытыйан, сыыҥын соһо сылдьан өссө… – оҕотун хайдах үөҕүөн билиминэ мух-мах буолар.
Быччаҕарынан баҕас киириэ суох этэ. Бэйэтин үөхпүтүн тэҥэ. Уола Аанча куоппуйата ээ.
– Чэ, сөп, бүттэ! Айака дыа, хара сарсыардаттан. Хайа муҥун… – Туолук тулуйарын ааһан хаһыытыах да курдук. – Буруйдаахпын бэйэм бэркэ билэбин. Хайыыбын оччоҕо, ыйанабын дуо?!
– Көр эрэ маны! Аны миигин кырбаа! – соччо кырбаппат Аанча ини.
– Бүт диибин дии!
– Ыйанабын диэннээх өссө. Оннук гынан үөрдэриҥ эрэ хааллаҕа.
– Үөрүөххүт буо! – Туолук инньэ гынан аһаабата, хоһугар дьылыс гынан хаалла.
– Үөрүмүнэ! Биир айах көҕүрүө… – Аанча бэйэтин айаҕа хонтуруолтан таҕыста. – Бары да дьүгэлийиҥ! Айакка!
Үөхсүүнэн саҕаламмыт күн туох аанньа үһү. Туолук умса түһэн баран сытар. Үөрэнэн да диэн, туох наада. Олорон да диэн… Эмиэ! Санаабат буола сатыыр. Күндү көстүүнү күүһүнэн кыйдыы сатыыр. Саныы турар, саныы турар. Биэрэтин көрбөтөх хас күнэ дьабыҥҥа тимирэр. Ону кытары бэйэтиттэн биир-биир туох эрэ көҕүрүүр. Сотору хаҕа эрэ хаалар ини.
Харчы тиэмэтэ харааччы иирдэрэ буолла. Таас буларын буллулар. Улахан эрэйинэн, уон сиринэн абырахтаан түннүктэрин таастаатылар. Тыал тыалынан киирэрэ баҕас уурайда. Тэлэбииһэрэ суох олорорго үөрэнэн да бардылар.
– Биһиги дьоммут кыраларыгар араадьыйа эрэ баар үһү дии. Хайдах олорбуттарын өйүм хоппот, – Үстүүн баһын быһа илгистэр. – Прикинь, дэриэбинэҕэ, күн ахсын биир кэм биир.
– Күн аайы кулуупка киинэҕэ бараллар үһү дии, – убай киһи аҕа көлүөнэҕэ айбакааттыыр. – Билигин эн киинэҕэ күн аайы сылдьаҕын дуо? Ый баһыгар-атаҕар киинэлээтэххинэ баһыыба.
– Һа, киинэ! Аата эрэ киинэ ини. Барыта сэбиэскэй, былыргы.
– Ол саҕана былыргы өссө былыргы буола илигэ ээ. Уонна үҥкүүлэрэ, оонньуулара баһаам үһү дии.
– Байаанынан диэ.
– Байаанынан да буоллун. Зато бэһиэлэй. Эс, аһара байаанынан эрэ да буолбатар. Уонна ол саҕана эҥин субуотунньуктара диэн – ускучаайдаабат үһүлэр. Күлүгээннэртэн куттанан дьиэттэн быкпакка олорор үһүө, атын олох ини.
– Чэ, туох да диэҥ, тэлэбииһэрэ суох таскаа! – Үстүүн иннин биэрбэт.
– Көмпүүтэрэ суох диэ. – Куоста баарын биллэрэр.
– Таскаа диигин. Былыр тоҕо эрэ таскаатыйан, иҥэ-бата сатаан охсуспаттар эбит ээ, – Уйбааныҥ син мээнэ айбакаат эбит.
– Ону эн хантан билэҕин? Көрөн турбутуҥ дуо? Кимнээҕэр арыгылыыллар үһү дии, – биирэ иннин биэрэн бэрт.
– Киһилии арыгылыыллар буоллаҕа дии.
– Туох айылаах ааспыты арбаан бардыҥ? Бэйэҥ кэмҥин сирэриҥ оччо дуу?
– Сирбэтэрбин да… Хайа да кэм харалаах-үрүҥнээх. Кэлин биһигини эмиэ хайдах тэһийэн олорбуттарай диэн туруохтара. Охсуһуу да оросбуорка, киирсии да кириминээл, уулуссаны тараахтааһын, иҥэ-бата сатааһын – туох интэриэстээх олоҕуй диэхтэрэ. Оччоҕо Үстүүн оҕонньор туох диэн үһүйээнниэҥ этэй дьэ?
– Үчүгэйин эрэ үһүйээнниэм буоллаҕа. Киһи өйүнэн, кыаҕынан олорор көҥүл үйэ этэ диэҕим. Эдэригэр эрэйинэн эллэнэн ким хайдах буолара быһаарыллар кэмэ этэ диэҕим. Уонна… – саҥа кэм айбакаата харан хаалар.
– Харчылаах халлааҥҥа диэри арбанар, үптээх эрэ үтүөтэ ааҕыллар иннэ-кэннэ биллибэт быыс кэмҥэ кыл мүччү олорбуппут диэр, – бантааһыйаттан ордон оннооҕор Куоста кыттыһар. – Урут эдэрдэри ордугургууллара. Билигин аһыналлар эрэ.
– Эрэй-муҥ бөҕөтүн эдэрбэр көрбүтүм, – Үстүүн оруолугар киирэн оҕонньор буолан ылар.
– Урут эрэйи көрбөтөхтөрө диэтэххит дуу. Сэрии, аччыктааһын, эҥин эрэпириэссийэ диэни билбэтэх дьоллоох инибит, – ааспыт айбакаата бастыах курдук.
– Билигин токкун дуо? Билигин сэрии суох дуо? Быардаммыккын бэлиэр умуннуҥ дуо? – саҥа кэм айбакаата да хаалсыбат.
– Чэ, ити хааллын. Бэйэбит кэммититтэн ханна куотуохпутуй? Үчүгэйэ-куһаҕана барыта биһиэнэ. Сирэр буоллаххына охсус, уларыт, эйэлэһэн сылдьыма ээ, – Куостабыт ыккардынан буолары ордорор.
– Устудьуон урааҥхай уулуссаҕа ураҕастаныаҥ дуу, болуоссакка баран айбардыаҥ дуу? – Үстүүн иһин үөнүгэр киһитин күөртүү сатыыр.
– Соҕотоҕун таҕыстаххына сойуталлар буо.
– Бэрт киһи биһигини соһоору гынаҕын дуо?
– Ким да эйигин аһаҕастык атааннаһа таҕыс диэбэт ээ. Сыыла сылдьан сыарҕа быатын быһыахха наада. Баһыйар күүһү өйүнэн өһүлүөххэ наада.
– Өйдөөх уол хайыаххыный. Сорох өйө үөрэх иннин ылымаары ыксатар. Үөрэнэҕин да, ол-бу үөҥҥэ тиллэҕин да, онтон ордон өссө бантааһыйалаан балыыҥкалыыгын.
– Бантааһыйа да баарга тирэнэр.
– Эн төбөҥ иһигэр туох баарын аһан көрбүт киһи баар ини.
– Кэмсинэ сылдьаайаҕын.
– Хата инньэ диэ.
Бантааһыйаһыт Куоста быыһыгар барыны-бары гынар. Ноутбугун экиспэртиисэҕэ биэрдэ. Туга алдьаммытын быһаарыахтаахтар. Тэбэр сүрэҕэ, ис эйгэтэ ыһыллыбыт буоллаҕына, сапчааһын сыаната уон алта-уон аҕыс тыһыынча буолуон сөп үһү.
– Уу! Лучше саҥаны ылбаппын дуо, – Үстүүн туораттан сөҕөр.
– Саҥаны да, эргэни да – быккынан ылаары гынаҕын дуо?
– Мин буруйум үһү дуо? – бааһынайдара кыралаан өһүргэс.
Эмиэ харчы тиэмэтэ хаарыан олоҕу харгыстаары, эдэрдэр эйэлэрин эһээри гынна. Кириминээлгэ киириминэ, охсумуна-хайаамына босхо харчыны хантан баһан ылыахха сөбүй? Элбэҕэ бэрт ээ – сороххо биир тыһыынча баҕалаах. Уон аҕыстаах уолаттар уон аҕыс тыһыынча туһуттан туохха-туохха тиксэллэр.
Онтуларын быыһыгар дьонноруҥ үөрэннэҕэ буолаллар. Эчи, маӨнайгы кууруска соруйан гыммыт курдук бороробуотка, эрэпэрээт, дакылаат элбэҕэ. Саллыбыттар маҥнайгы сэмиэстиртэн сыыйылынныннар диэн бэлиитикэ ини. Куоста билибитиэкэттэн ордубат. Сорҕотун интэриниэттэн сомсор. Бэлэми. Онон, киһибит үөрэҕэр түөрэҥнээбэт орто. Үчүгэйдэр да диэки үнүөхтүөх курдук. Тэлэбииһэр суоҕа туһалаата – уолаттар аралдьыйбакка уруок ааҕаллар, солото суох суруксуттууллар. Быыс булан таскаатыйбаттар даҕаны. Ону баара диэххэ. Көтөр көмпүүтэрдэрэ улахан алдьаныылаах үһү. Сэрэйбит сэрэх – уон аҕыс тыһыынча наада.
– Аа! Хайыыбыт? – Куоста уолаттарын ыххайар.
Ол дьоно ыгдах эрэ гыналлар. Өр эрэйдэтэлээн баран Үстүүн оһуобай убайын ыҥырда. Сүбэлээтэҕинэ кини сүбэлиэ, абыраатаҕына кини абырыа. Холтуура, бодуробуотка дэһэллэр. Үөрэхтэриттэн, күүлэйтэн быыс булан үлэлиэхтэрэ үһү. Төһө бэйэлээҕи сомсон ылаары. Албыннаан дуу, аптаан дуу эрэ эмискэ байар инигин. Курутуойдара сүбэни баҕас биэрдэ. Хата, кими да охсор, уорар-талыыр наадата суох эбит. Тутуллубатыҥ эрэ тойоҥҥун. Тутулуннаххына, уорбуккунааҕар ордук буруйга тиксэҕин. Таайыҥ эрэ, ол туох буолуой?.. Уолаттар сөбүлэстилэр. Атахтара аны аһатыа, өйдөрө өлөртөн быыһыа.
Инньэ үс-түөрт диэки үөрэнэн бүтэллэр. Онтон иккис олохторо саҕаланар. Оскуолалары буулаатылар, болуоссаттары боруобалаатылар. Эпэрэтиибинэй эргиэҥҥэ түргэнник үөрэннилэр. Илэ өйүнэн эрэ оннукка табыллаҕын. Дьоммут чөл олохтоннулар. Бэйэлэрэ бэртэр атыттары алдьатабыт диэн кэмсинэ сылдьыыһылар дуо – ымсыылара дьикти. Албынынан муспут үптэрэ туһаҕа турар эрэ, суох эрэ – тыалынан киирбит холоругунан тахсар ини. Били миинньиктиир аҕай милииссийэлэрбит, уоран кэтиир аҕай харахтаах устуукаларбыт дьиҥнээх кириминээли өйдөөн көрбөт буолаллар эбит. Харахтара итириктэргэ эрэ иҥнэр, күлүгээттэри эрэ көрдүүр. Дьай арааһа да элбэҕэ. Биирин суох гынаары сойуолаһар кэмнэригэр атына айбардыа.
