Папан Эргешович Дүйшөнбаев
Тарыхыбыздын көмүскөдөгү барактарынан. Илимий-популярдуу публицистикалык эмгек
Редактор Жылдыз Бакашова
Корректор Назым Дүйшөнбаев
© Папан Эргешович Дүйшөнбаев, 2025
ISBN 978-5-0065-8174-6
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
1-Бөлүк.
Мамлекеттигибизди кайра жараткандар
Күтүлбөгөн улуу шанс
Ретрореспективалык саресеп
Мында темага киришүүдөн мурда элибиздин көөнө тарыхына бир аз чегинүү жасап, Кара-Кыргыз Автономдуу облусунун түзүлүүсүнүн алдындагы аймактагы геосаясый, социалдык жана демографиялык жагдайларга саресеп сала кетүү керек деп ойлойбуз. Андан кабардар болмоюнча 1921-1925-жылдардагы саясый абалды, моралдык, психологиялык кырдаалды түшүнүү кыйын.
Кыргыздар өзүнүн 30 кылымга жакын көөнө тарыхында бир нече ирет өз алдынча мамлекет түзүп, толук көз карандысыздыкка ээ болушса, көбүнчө башка мамлекеттик түзүмдөрдүн курамында болуп келишкен. Акыркы убактарда Кытайдын архивдеринен кыргыздар жөнүндө Сыма Сяндын жазмаларынан 7—8 кылым мурдагы материалдар табылганы жөнүндө маалымдалууда, бирок алар жарыяланып, элдин энчисине айланып, коомдук аң сезимибизге кире элек. Мында колдогуларга гана таянып айтсак, кыргыздар байыркы мезгилдерден Улуу Октябрь революциясына чейин төрт жолу мамлекеттигин, анын ичинде 840-924-жылдарда Улуу кыргыз державасын түзүшкөн. Көкүм бий менен Эшим хан (ХV11 кылымдын башында), Сибирдеги кыргыздардан Көчүбей бек (ХV11 кылымдын 30-жылдарынын аягы), Эренек Ишей уулу (ХV11 кылымдын 60-80-жылдары), Ала-Тоолук кыргыздардан Акбото бий, Кубат бий, Ажы бий, Атаке баатыр, Тайлак баатыр, Ормон хан, Алымбек датка, Курманжан датка (1:46—64 бб.) ж. б. дагы бир катар бийлер, баатырлар, даткалар башкарган аймактарда да мамлекеттиктин айрым белгилери болгон менен аларды классикалык формадагы мамлекет катары эсептегенге болбойт. Калган мезгилдерде кыргыздар Даван, Усун, Жужань, Караханид, Монгол, Чагатай, Хайду, Моголистан, Кокон ж. б. мамлекеттеринин курамында болушкан.
Гунндар, усундар түрк тилдүүлөрдөн болгону тарыхта такталган. Чынгыз хандын жоокерлеринин басымдуу көпчүлүгүн түрк тилдүүлөр түзгөн, демек, алардын арасында кыргыздар да болгон. Караханид, Чагатай, Хайду, Моголистан мамлекеттеринин калктарынын сезилерлик бөлүгүн кыргыздар түзгөн. Захреддин Бабурдун жекече турмушунда, аскердик иштеринде кыргыздар чоң роль ойногонун ал өзүнүн негизги китебинде бир нече жолу белгилеген (2:86, 91, 131 ж. б.). Ал Ош, Аксыкенти шаарларын, алардын айланасындагы жаратылыш байлыктарын, өзүнө чоң жардам берген Ибраим Саруу, Акмат Кушчу, азыркы Кербендеги Кадырберди, Камбаралы, Сейит Жусуп улакчы деген кыргыздарды, комузду жылуу маанайда эскерген.
Бирок, саясый, укуктук жана территориялык, мурастык түз байланыш болбогондуктан алардын баары биз үчүн практикалык маанисин жоготуп, абстракцияланган түшүнүккө айланып, үзүлмө-кесилме тарыхтын энчисинде калды. Биздин азыркы мамлекеттигибиздин башаты, идеялары биздин заманга чейинки мезгилдерде башталган менен анын жаңыча тарыхый шарттарда жаңы формага ээ болуп, жаңы мазмунда өнүгө баштоосуна Улуу Октябрь социалисттик революциясы жол ачты. Советтик мезгилде Улуу Октябрь революциясы, анын жол башчысы Ленин аткан таңга, күнгө, нурга ж. б. теңелип айтылып, ырдалып, жазылып, тартылып, сыпатталып келди. Бул жагынан бири-биринен озуп, баркталып даңкталуу үчүн акындар, жазуучулар, жалпы эле жазмакерлер, тартмакерлер, айтмакерлер, саясатчылар, илимпоздор ж. б. кандай гана жарышпады! Биз үчүн азыр алар тарыхка айланган менен андай сыпаттап сүрөттөөлөр кеңири алкактан жана тарыхый ретрореспективадан, ошол мезгилдин тутумунан алганда көп жагынан чындыкка жакын болгонун моюнга алуу керек.
Биринчиден, кыргыздар 1916-жылдагы геноцидден кийин 25—30 пайызга азайса, экинчи жагынан алганда, ал убакта падышалык Россиянын ассимиляциялык саясатынан улам этнос катары жок болуп кетүү стадиясына жакындап бараткан. Кыргыздар аймактык-административдик, маданий, тилдик жактан бирикпей, бири-бирине баш ийбеген, башка этностордун өкүлдөрү сандык, маданий жактан үстөмдүк кылган облустарда кала берсе, сөзсүз кыпчак, төөлөс, коңурат, найман сыяктуу ж. б. элдерге окшоп, ассимиляцияланып жок болмок.
Тарыхый булактардан кыргыздардын Х1Х кылымдын аягынан тартып (ага чейин статмаалыматтар болгон эмес) азая баштаганы байкалат. Алсак, ХХ кылымдын башталышындагы айрым булактарда кыргыздардын саны 1, 4 миллионго жакын деп айтылса, 1913-жылы 900 миңдей деп көрсөтүлөт. Ал эми Октябрь революциясынын алгачкы жылдарында Түркстан АССРинде 809524 кара кыргыз жашаганы, ал аймактын жалпы калкынын 13, 5 пайызын түзгөнү келтирилет. Бирок, жогоруда айтылгандай, алардын мамлекеттиги түгүл бирдиктүү вертикалдык саясый административдик жана маданий түзүмү болгон эмес. Кыргыздар компактуу жашаган Кожент уездине кирген айыл-кыштактар- Самарканд облусуна, Ташкент уездиндегилер – Сыр-Дарыя облусуна, Ош, Анжиан, Кокон, Наманган, Фергана уезддериндеги жана Памир районундагы кыргыздар- Фергана облусуна, Пишпек, Каракол, Нарын уездиндегилер – Жети-Суу облусуна караган (3:119). Ар кандай аймактарда жашаган кыргыздардын ортосунда туруктуу горизонталдык да байланыш болбогондуктан тилдеринде, маданиятында, каада-салттарында жана ырым жырымдарында ажырымдар тереңдеп, башка этностордон киргендер, оошкондор, ошол эле мезгилде кошуна өзбектерге, тажиктерге, казактарга сиңишкендер барган сайын көбөйүп, кыргыз этносундагылар бири-биринен алыстап, азайып баратышкан. Ал тилдик жактан кыргыз этносуна сезилерлик терс таасирин тийгизбеген менен (диалектилер баардык этностордун тилдеринде бар) менталитеттик, каада салттык жактан жиктенүүлөрдү жаратып, ал барган сайын тереңдей берген. Тарыхчы Ж. Жунушалиев туура белгилегендей, ошондон улам Кыргызстандын түштүгүнүн айрым аймактарындагы кыргыздар «чала сарт», түндүгүнүн айрым айылдарындагылар «чала казак» деп атала баштаган (24:350). Ага бир мисал, советтик мезгилде Наманган облусунун Жаңы-Коргон районунун Аксы району менен чектешкен Нанай айылдык кеңешинде Чала-Сарт деген айыл бар болчу. Ал жердеги кыргыздардын баары өзбекче чалып сүйлөшкөндуктөн ошентип атала турган.
Кайра куруу башталганга чейин Ош, Баткен облустарынын чектеш айылдарында жашагандардын айрым эркектери өзбек топу, чепкен кийишсе, аялдарынын кийимдери Анжиан менен Ферганада жашагандардан айрымаланбай тургандыгын көрүп эле жүрдүк. Азыр Өзбекстанда жашаган кыргыздардын менталитети жана каада-салттары Кыргызстанда жашагандарга салыштырганда кескин өзгөчөлөнүп турат. Бир республикада жашап жатканыбызга бир кылым болгон менен андай менталдык айрымачылыктар республикабыздын түштүгү менен түндүгүнүн ортосунда гана эмес, Баткен, Ош облустарында жашагандар менен Жалал-Абад облусунун тоолуу райондорунун, Таластыктар менен Ысык-Көлдүктөрдүн ортолорунда азыр деле бар. Ал республикабыздын ар аймактарында жашагандардын өз ара түшүнүшүнө, куда-сөөктүк, жоро-жолдоштук мамилелерине, карым катнаштарына белгилүү деңгээлде азыр деле терс тийгизип, психологиялык, саясый, маданий жана каада-салттык жактардан дискомфорттук кырдаалдарды жарата коюп жатканы эч кимге жашыруун эмес.
Жаңы түзүлгөн же көп кылымдардан кийин мамлекеттиги кайра калыбына келтирилген элдердин баардыгында эле алгач андай көрүнүштөр болот, адатта аны узакка созулган ички миграциялык, интеграциялык процесстер, мамлекеттин маданий, тилдик күчтүү саясаты гана биротоло бир калыпка салат. Биз үчүн андай бириндеп, ар элге сиңип бараткан кыргыздарды бир административдик-аймактык түзүмгө бириктирип, иденттүүлүгүн ошол мезгилдеги шартка жараша бекемдеп, жаңы саясый, маданий реалийлердин тутумунда өнүгүүсүнө жол ачкан Улуу Октябрь революциясы, андан кийин Кара-Кыргыз автономдуу облусунун түзүлүшү болгону талашсыз. Падышалык Россиянын жетекчилеринде Түркстанды экономикалык, социалдык жана маданий жактан өнүктүрүп, элине заманбап билим берүү планы болгон эмес. Аны Түркстандын акыркы генерал-губернатору А. Н. Куропаткин: «50 лет мы держали туземцев в стороне от развития, в стороне от школы и русской жизни» (13:162) деп мойнуна алган.
В. И. Ленин падышалык Россиянын аймагында, анын ичинде Борбордук Азияда кандай элдер жашаганын толук билгенин ырастаган ынанымдуу фактылар жок. Бирок, ал Улуу Октябрь Революциясы ишке ашары менен падышалык Россиянын аймагында жашаган этностордун баарын великоросстук шовинизмдин чеңгелинен чыгарып, өз алдынчалыкка ээ кылып, өз тилдерин, маданияттарын өнүктүрүүгө мүмкүнчүлүк берүүнү максат кылганын фактылар ырастайт. Анын максаты: чоң этносторго-республикаларды, андан чакандарына-автономияларды, сандык жактан өтө эле аздарына- коммуналарды түзүүгө мүмкүндүк берүү болгон. Ал географиялык шарттары бар республикаларга, автономияларга Союздан өз алдынча мамлекет болуп бөлүнүп чыгып кетүү укугуна чейин берүүнү чын дилинен жактаса, анын айрым шакирттери (Каменев) бөлүнүп чыгып кетүү укугу формалдуу түрдө гана болушу керек, республика, автономия деген түшүнүктөрдү саясый жактан эмес, маданий, тилдик өңүттөрдөн гана кароо керек деген позицияны тутунушкан. Убагында РКП (б) БКнын Генералдык катчысы, совет Өкмөтүнүн улуттардын иштери боюнча эл комиссары И. Сталин майда этностордун өз алдынчалыктары боюнча «маданий-улуттук автономия» деген түшүнүктү сунуш кылган, бирок В. И. Лениндин каршылыгынан улам андан баш тартууга аргасыз болгон. Буларга төмөнүрөөктө токтолобуз, мында В. И. Лениндин СССРди түзүү алдындагы улуттук маселелер боюнча принциптерине көңүлүңүздөрдү бургубуз келет. Анын биринчи принциби: жаңыдан түзүлгөн республикалардын Союздан биротоло бөлүнүп чыгып кетүүгө чейин реалдуу укугу болушу керек. Экинчиси, башка элдерди великоросстук шовинизмден коргоо зарыл. «При таких условиях очень естественно, что „свобода выхода из союза“, которой мы оправдываем себя, окажется пустою бумажкой, неспособной защитить российских инородцев от нашествия того истинно русского человека, великоросского-шовиниста, в сущности, подлеца и насильника, каким является типичный русский бюрократ-деген ал СССРди түзүүнүн алдындагы запискасында. … приняли ли мы с достаточной заботливостью меры, чтобы действительно защитит инородцев от истинно русского держиморды? Я думаю, что мы этих мер не приняли, хотя могли и должны были принять» (4:374). Ал эми экинчи запискасында улутчулдукка келгенде: башкаларды эзген чоң улуттардын улутчулдугу менен эзилген майда элдердин улутчулдугун ажырата билүүнү, экинчисине караганда биринчиси зыяндуу экенин белгилеп, майда элдердин улутчулдугуна этияттыкта түшүнүү менен мамиле жасоону талап кылган. «… в данном случае лучше пересолить в сторону уступчивости и мягкости к национальным меньшинствам, чем недосолить» (4:376—377). Майда элдердин тилдерин өз аймактарында колдонуусун камсыз кылууга келгенде анын талабы жогорудагыдан да катуу категориялуу түрдө болгон. «Надо ввести строжайшие правила относительно употребления национального языка в инонациональных республиках, входящих в наш союз, и проверить эти правила особенно тщательно. Нет сомнения, что под предлогом единства железнодорожной службы, под предлогом фискального и и. т. п. у нас, при современном нашем аппарате, будет масса злоупотреблений истинно русского свойства» (4:378).
И. Сталин да улуттук маселелер боюнча сөздөрүндө, макалаларында эгерде этностун өз тилинде мектептери, соту, мамлекеттик органдары ж. б. институттары болбосо, советтик автономия жөнүндө сөз кылуунун да кажети жогун, анда ал эч кимге керексиз таштанды экенин белгилеген (5:117). Ал эми «Россиядагы элдердин укуктарынын Декларациясында» ага тоскоол болуп жаткан велиросстук шовинизм экенин көрсөткөн (5:47). Анын РКП (б) нын ХII сьездине даярдап, БК жактырган тезистеринде армян, осетин, аджарларга карата- грузин шовинизми, түркмөндөргө, кыргыздарга карата өзбек- шовинизми, армяндарга багытталган- азербайжан шовинизми бар экени айтылат (5:178).Аны азайтуу үчүн мамлекеттик жана партиялык органдардын аппараттарында, мекеме, ишканалардын административдик курамдарында жергиликтүү калктын өкүлдөрүн көбөйтүү керек деген жыйынтыкка келген. Кадрларды «жергиликтештирүү» (коренизация) саясаты ошондон келип чыккан. Советтик мезгилдин алгачкы жылдарында андай талаптар жетекчиликке алынган менен, тилекке каршы, кийин ал эстен чыга баштаган.
Буларга басым жасаганыбыздын себеби, Түркстанда гана эмес, жалпы Союздун аймагында этносторду сандарына, географиялык шарттарына жараша автономияларга, республикаларга, эң аздарын округдарга (алгачкы план коммуналарга) бөлүү саясаты мына ушундай жакшы максаттарды көздөгөн. «Политика царизма, политика помещиков и буржуазии по отношению к этим народам состояла в том, чтобы убить среди них зачатки всякой государственности, калечить их культуру, стеснять язык, держать их в невежестве и, наконец, по возможности руссифировать их, -деп айтылат РКП (б) нын Х сьездинин партиянын улуттук маселелердеги кезектеги милдеттери жөнүндө резолюциясында, …остается около 6 миллионов киргизов, башкир, чеченцев, южная часть Туркестана, осетин, ингушей, земли которых служили до последного времени обьектом колонизации со стороны русских переселенцев, успевших уже перехватить у них лучшие пахотные участки и систематически вытеснящих их в бесплодные пустыни» (19:33, 35).
Советтер менен большевиктердиин тирешүүсү
Бизде негедир, Октябрь десек-Ленинди, Ленин десек-Октябрды түшүнөбүз дегендей, большевиктер менен советтер дайыма максаттары бир болуп, эгиздей ээрчишип жүрүшкөн дегендей түшүнүк калыптанган. Чындыгында андай болгон эмес. Улуу Октябрь Социалисттик революциясынын негизги ураандары: жерлер- дыйкандарга, завод, фабрикалар- жумушчуларга, баардык бийлик- советтерге болгонун жакшы билебиз. Эсерлердин максаттары, ураандары деле мындан айрымаланган эмес. Бирок, 1917-жылдын февраль революциясынан кийин жаандан кийинки козу карындардай түзүлө баштаган советтер бир кылдуу, бир максаттуу болбогон, алардын көпчүлүгү эсерлерди (социал революционерлер) жакташкан, кадеттерге (конституциялык демократтар) ыктагандары да жетишерлик болгон. Ошондуктан советтердин сезилерлик бөлүгү Октябрь Революциясын тааныган да эмес, мыйзамсыз төңкөрүш катары эсептеген.
Ошол убакта Казакстандын түндүгүндөгү окуяларга аралашып жүргөн революционер, жарандык согуштун автивдүү катышуучусу, акын жана жазуучу, драматург Сакен Сайфуллин ал мезгилди төмөндөгүдөй сүрөттөгөн: «Характерной чертой этого периода было множество разных собраний и митингов. Словопрения вспыхивали ежедневно, чуть ли не через день переизбирались какие-нибудь комитеты и бюро.
Появились доморощенные ораторы, вожди-краснобаи, вылезающие на трибуну по любому поводу. Прежде ничем не отличающиеся незаметные люди яростно бросались в ораторские сражения, старались сказать свое слово кстати и некстати.
Бывшие приказчики, бакалейшики, спекулянты, учителя, технические работники, писаря, переводчики, мелкие чиновники, ветеринарные фельдшеры, врачи и прочие-все включились в борьбу, все спешили выступить в роли вождей от имени народа. Горожане Акмолинска разделились на группы. Русское казачество, мещане, мусульмане (татары и казахи), учителя, солдаты гарнизона и трудовой люд-каждая группа устраивала свои собрания обособленно. Выступавшие говорили много, сбивчиво, неопределенно, все плавали вокруг да около. Политического опыта не было, каждый толковал по-своему, поэтому спорили до бесконечности… ” (23:90—91).
Андай ар максаттарды, багыттарды карманган партиялардан, топтордон түзүлгөн советтердин жыйындарынын көпчүлүгү тирешүүлөр, жаңжалдар менен аяктоосу көндүм көрүнүштөргө айланган. Советтерде реалдуу бийлик болгон эмес, күч кимде болсо, чындык ошол тарапта дегендей, реалдуу бийлик солдаттарда, куралдуу жумушчуларда болгон. Алар өздөрүнө жакпаган советтерди курал жарактар менен опузалап, өз кызыкчылыктарына ылайык келген чечимдерди кабыл алдыртып, ага көнбөгөндөрүн күч менен кууп таркатып, алардын ордуна өздөрүн колдогон советтерди түзүп турушкан. Алсак, 1917-жылы 3-декабрда Ош горнизонунун солдаттары эсерлердин Оштогу советин күч менен таркатышып, бирок кайра эле ошолор шайланышкандыктан 1918-жылы январда дагы таркатышып, акыры большевиктердин советине айландырышкан (6:65).
Советтер Россияда 1917-жылы ноябрдын башталышында бийликке келген менен анын эң алыскы бурчтарынын бири болгон азыркы Кыргызстандын аймагында бир нече айга чейин реалдуу сезилген деле эмес. Бизде совет бийлиги 1918-1919-жылдарда киргизилген.1918-жылы Пишпек советинин жыйыны өткөрүлүп, анда биринчи жолу большевик Г. И. Швец-Базарный төрага болуп шайланат. Ага чейин Пишпектеги Советти эсерлердин өкүлү жетектеген. Ошол эле жылы февраль-мартта Пишпекте советтердин уезддик курултайы өткөрүлүп, анда башкаруу толугу менен жаңы бийликке өткөнү жарыяланган. Ага удаалаш апрель-сентябрда Нарында, Пржевальскийде, Токмокто советтерге жаңы шайлоолор өткөрүлгөн. 1918-жылдын күзүнө карата Кыргызстандын түндүгүндөгү уезддерде болуштук (волостный) 41, станицалык 4, кыштактык 119, айылдык 59 совет түзүлгөн. Ал мезгилди- түндүк Кыргызстандын социалисттик өзгөрүүлөргө багыт алган мезгили десе болот (16:8—9).
Ал эми большевиктик партиялык уюмдарды түзүү Кыргызстандын түштүгүнөн башталган. Алгач Сүлүктүдө 20 мүчөсү, 30 жактоочусу бар большевиктик уюм түзүлгөн. Андан кийин Кызыл-Кыяда, 1918-жылы февралда Пишпекте, мартта Ошто, июлда Токмокто, Пржевальскийде большевиктик уюмдар пайда болгон. Жыл аягына карата Пржевальскийдеги большевиктердин саны-560ка, Кызыл-Кыяда-456га, Ошто 100гө, ал эми Кыргызстандын түндүгүндөгү болуштук жана айылдык партуюмдардын саны 130га жеткен. 1920-жылдын аягына карата Кыргызстандын аймагындагы большевиктик партиялык уюмдардагы коммунисттердин саны 7662ни түзгөн (16:14).
Ревкомдук башкаруунун киргизилүүсү
Ошол эле мезгилде контрреволюциялык күчтөргө, басмачыларга каршы күрөшүп, Октябрь төңкөрүшүн коргоо, совет бийлигин чыңдап, чарбалык, маданий агартуу иштерин колго алуу үчүн оперативдүү чукул иштерди жүргүзө турган органды түзүү зарылчылыгы жаралган. Ал максатта жер жерлерде абсолюттук бийлик ээлери болгон ревкомдор түзүлгөн. Алсак, 1919-жылдын мартында- Ош уезддик ревкому, июнда-Фергана облревкому, декабрда-Жети-Суу облревкому, Пишпек, Пржевальский, Токмок уезддик ревкомдору түзүлүп, ал иштер жылдын акырына карата Кыргызстандын аймагындагы баардык уезддерде, болуштуктарда, көпчүлүк кыштактарда жана айылдарда аяктаган. Алсак,1920-жылы Пржевальский уездинде- болуштук 8, айылдык 71, Нарын уездинде-айылдык 17,Ошто-болуштук 15, айылдык 70 ревком болгон. Ошол жылдын аягында ревкомдордун функциялары аткаруу комитеттерине өткөрүлүп бериле баштаган. Ал максатта 1921-жылдын февралында Кыргызстандын аймагында советтерге шайлоолор башталган (16:12).
Түркстан аймагынын советтеринин 1918-жылы 30-апрелдеги сьездинде «Түркстан Советтик Социалисттик республикасы жөнүндө Жобо» кабыл алынып, анын аймагына жалпы Түркстан, Хива менен Бухара кирери, эң жогорку башкаруучу орган- советтердин сьезди, мыйзам чыгаруучу орган катары ал шайлаган- БАК (Борбордук Аткаруу Комитети), ал эми аткаруу бийлиги- Эл Комиссарлар Кеңеши болору аныкталган (7:49). Ал жободо автономия жөнүндө айтылбайт. Мындан совет бийлигинин башында тургандар алгач ТССРди түзүүнү гана көздөшкөнү, бирок кийинки саясый, этникалык процесстерден, өзгөчө географиялык, адам ресурстары жагынан өтө эле чоң болуп кетсе, ал кошумча маселелерди жаратпайбы деген кооптонуудан улам автономия деген түшүнүккө кайрылышканы көрүнүп турат. Ал И. Сталиндин 1919-жылы 12-февралдагы Түркстандагы партиялык уюмдарга жана совдептерге жөнөткөн циркулярдык катында «Освобождение народов Средней Азии и образование Түркстанской автономной советской социалистической республики» (7:129) деп биринчи ирет айтылат.
Негизинен Түркстандын аймагында жашаган элдер совет бийлигин расмий түрдө 1917-жылы ноябрда тааныган десе болот. Ташкентте 15-22-ноябрда советтердин Бүткүлтүркстандык 3-сьезди өткөрүлүп, анда көптөгөн талкуулардан кийин жаңы бийликти таануу боюнча чечим кабыл алынып, курамына 8 солчул эсер, 7 большевик кирген Түркстандын биринчи советтик өкмөтү түзүлгөн. Бирок, ага бир да мусулман кирбегендиктен эл арасында аябагандай чоң нааразылыкты жаратып, ага жооп катары бир айдан кийин мусулмандардын кезексиз IV курултайы өткөрүлүп, анда башында татар улутундагы Мустафа Чокаев турган Кокон Республикасы түзүлгөн. Алар өз алдынча бөлүнүп чыгып кетүүнү максат кылышкан эмес, жаңы мамлекеттердин конфедерациясынын бир мүчөсү болууну гана көздөшкөн. Бирок, аны кийинки жылы февралдын аягында кызыл аскерлер, Ташкент, Кызыл-Кыядан, Скобелевден (Фергана) барган жумушчулардын отряддары, армяндар талкалап жок кылышкан (6:119).
Андан кийинки эки жыл Түркстан аймагы үчүн саясый баш аламандыктардын, жарандык согуштун мезгили болгон. Басмачылык кыймыл күчөгөн, аны азыр айрымдар элдик көз карандысыздык кыймылына теңеп жүрүшөт, анда да чындыктын үлүшү бар, бирок аны жарандык согуштун бир формасы катары сыпаттаган туура болот деп ойлойбуз. Анткени, алардын иш аракеттеринде басып алып тартып алуулар, алгачкы мугалимдерди, паранжысын ыргыткан, мектепке барган кыз-келиндерди, коммунисттерди жана комсомолдорду өлтүрүү, ишканаларды кыйратып, элди талап тоноо сыяктуу ж. б. азыркы эмес, ошол убактагы да адеп-ахлактык сын-ченемдерге сыйышпаган көрүнүштөр көп болгон.
Басмачылардын борборлоштурулган жетекчилиги, саясый максаты, идеологиясы түгүл жөнөкөй эле тартип да болбогондуктан аймактык бирдиктүү күчкө айлана албаган, айрым корбашылар утурумдук локалдык колдоолорго ээ болуп, аскерлеринин сандары 3—3, 5 миңге чейин жеткен учурларда (Көр Шермат, Эргеш, Калкожо) бийлик, байлык талашуулардан улам ички тирешүүлөр, жаңжалдар көбөйүп, кайра бөлүнүп жарылып, а түгүл бири-бири менен касташып согушуп турушкан. Түркстан фронтунун командачысы М. В. Фрунзе, анын чалгындоо кызматтары, жергиликтүү жаңы бийликти колдогондор, партиялык жана комсомолдук активисттер да аларды бири-бирине кайраштырып, бириндетип талкалоо, алдоо саясатын жүргүзүшкөн.
ВЦИКтин Түркстан комиссиясынын ролу
В. Лениндин түздөн көрсөтмөсү, ВЦИКтин чечими менен 1919-жылы 8-октябрда совет бийлигинин улуттук саясатын жүргүзүү жана федералдык байланышты камсыз кылуу, аймактагы чарбалык иштерди жөнгө салуу үчүн Түркстан иштери боюнча өзгөчө ыйгарымдары бар убактылуу комиссия түзүлгөн (7:138—139). Курамына М. Фрунзе, В. Куйбышев, Я. Рудзутак, Ф. Голощекин, Г. И. Бокия кирген ал комиссияны В. И. Ленин менен И. Сталиндин жакын шакирттеринин бири, грузин Шалва Элиава жетектеген. Түркстан аймагынан бир да адам анын курамына кирген эмес. Буга ал убакта Орто Азияда толук саясый анархия өкүм сүрүп турганы себеп болгонбу же аймактан төбөсү көрүнгөн ылайыктуу саясый же мамлекеттик ишмер табылбаганбы, ал өзүнчө маселе. Биздин оюбузча, коммунисттердин формалдуулукту бекер карманышканын эске алганда, эгерде алар аз да болсо татыктуу деп эсептеген бирөө болсо, «тойдун генералындай» кылып да болсо комиссияга кошушмак.
Ошол убакта Орто Азияда 18 саясый партия иш жүргүзгөн, алар конструктивдүү идеяларды коомчулукка сунуштап, аларды аткарууга аракеттенге караганда убактыларынын көбү бири-бири менен кармашып, жаатташып тирешүүдө өткөн. Мында биз аздыр-көптүр кат-сабаты жоюлгандыгына байланыштуу саясый, башкаруу иштерине аралашкандар жөнүндө гана айтып жатабыз. Элдин басымдуу көпчүлүгүнүн саясый партиялар жөнүндө түшүнүктөрү деле болгон эмес. Ошондон улам бир адамдын эки партияга катар мүчө болуп жүргөнү же бир партияга киргенине ай айлана электе андан чыгып, башка партияга өтүп кеткени адаттагы көрүнүштөрдөн болгон. Ал убактагы андай көрүнүштөрдү элдин 90 пайыздан ашыгынын сабатсыздыгы, жалаң хандыктарда букара болуп келгендердин саясатка кызыгышпагандыгы менен түшүндүрөлү дейли. Бирок, ыгы келгенде айтпаса сөздүн атасы өлөт дегендей, элибиздин 99, 9 пайызы газета, китеп окуп, ар көчөдө бирден университет болуп турганда, ошол саясий анархиялык көрүнүштөр көз карандысыздыктан кийин андан бир нече эсе чоң масштабда толугу менен кайталанбадыбы! Каттоодон өткөн саясый партиялардын саны 200дөн ашты. Элдин бир бөлүгү үчүн партияларга кирип-чыгуу кафеге барып, андан ары ажатканага кайрыла кеткендей эле иш болуп калды. Тарых үйрөтөт, сабак берет дешет, бирок тарых деле аны жетиштүү билип, өздөштүрүп үйрөнүп, аны жаңы шарттарга жараша колдонууга аракеттендерге гана сабак берет, билбегенденби же менталитетибиз ошондойбу, айтор, кыргыздарга тарыхтын сабагы деле жукпайт окшойт.
Бул маселеге кийинки макалаларыбыздын биринде кеңирирээк токтолобуз, кайрадан өз темабызды улантсак, Өзгөчө Комиссиянын мамлекеттик жана партиялык уюмдардын иштерин текшерип-тескеп, жогорку органдардын токтомдорун, чечимдерин көзөмөлдөөгө, чукул конференцияларды жана сьезддерди чакырууга, зарыл учурларда аларды таркатып жиберүүгө укугу болгон (13:158). Анын эң таасирдүү мүчөсү, Түркстан фронтунун кол башчысы, жердешибиз М. В. Фрунзе болгон. Анын актарга, басмачыларга каршы күрөштө гана эмес, Түркстандагы элдерди ажырымдаштырып, өздөрүнүн мамлекеттигинин алгачкы формаларына ээ кылуудагы эмгеги да чоң. Андагыдай чукул кырдаалдарда кайсыл аймакта болбосун фронттун командачысынын позициясы чечүүчү аргумент болгону талашсыз. Мында кошумчалай кетчү нерсе, аны биз ушул эмгегибиздеги М. Фрунзеге арналган макалада ачып бергенге аракеттенебиз.
«С приездом Түркстанской комиссии ВЦИК совершенно по-новому пошла работа, -деп жазат ошол убактагы партиялык жана мамлекеттик ишмер, Өзбек ССРинин Эл Комиссарлар Кеңешин 13 жыл жетектеген (1924—1937) Файзулла Ходжаев, -Түрккомиссия уделила специальное внимание исправлению тех ошибок, которые были допущены в национальном вопросе. Борьба за правильное осуществление ленинской национальной политики, усиленное внимание к вопросам хозяйственного строительства сразу же дали прекрасные результаты; широкие массы трудящихся Туркестана сразу почувствовали всю разницу старого и нового руководства. Можно сказать прямо, что именно приезду Турккомиссии, результатом её деятельности мы обязаны тем, что все больше и больше трудящиеся массы коренных национальностей Средней Азии начали вовлекаться в советское государственное строительство. Было положено начало широкой коренизации всего советского и хозяйственного аппарата Советского Туркестана» (12:160). Андай жергиликтүү кадрлардын көпчүлүгү билимдери, даярдыктары жетишпегенден улам «тойдогу генералдардын» милдеттерин аткарышканы да чындык.
Орто Азияда коммунисттик идеологиянын классикалык вариантындагыдай күчтүү жумушчулар табы, аларды ырайымсыз эксплуатациялаган капиталисттер табы болгон эмес. Отурукташкандар социалдык абалдарына карабастан патриархалдык бирикме, маалелер формасында, ал эми көчмөндөр уруулук жана уруктук системада жашап, саясаттан, идея идеологиялардан топтук, уруулук-уруктук байланыштарын жогору койгондуктан жаңы идеяларды киргизүү аябагандай чоң кыйынчылыктарды жараткан. Башка партияларга, бирикмелерге кайрылбай эле, большевиктердин өздөрүнүн ичиндеги башаламандыктарды эле алсак, ошол убакта Түркстанда бири-бирине баш ийбеген, өздөрүн толук кандуу саясий субьект катары эсептеген: 1.РКП (б) нын Крайлык комитети, 2.Мусулман коммунисттердин уюмдарынын Крайлык бюросу, 3.Мурдагы аскер туткундарынын коммунисттеринин Крайлык комитети деген үч коммунисттик партия болгон (13:163). Мына ушундан эле элдин гана эмес, аны башкарып, жол көрсөткүлөрү келгендердин саясий деңгээлдери кандай болгону ачык көрүнүп турат.
Лениндин тапшырмасына ылайык, Өзгөчө комиссиянын биринчи милдети- жергиликтүү калктан аскердик отряддарды, жер-жерлерде милициялардын топторун түзүп, аларды басмачыларга каршы күрөшкө мобилизациялоо, тартиптин сакталышын камсыз кылуу, экинчиси, коммунисттик партияларды бириктирип, көз караштары жакын эсерлерди, кадеттерди өздөрүнө тартуу болгон. Аймакта нефти-газ кендерин чалгындап, табуу иштери үчүн барган атайын экспедицияга жардамдашуу, пахта, дан эгиндери сыяктуу стратегиялык мааниси бар продукцияларды өндүрүү, аскерлерди зарыл нерселер менен камсыз кылуу да комиссияга жүктөлгөн. Ал убакта большевиктерге караганда эл арасында кадеттердин, эсерлердин таасирлери күчтүү болгонун дагы бир жолу эске сала кеткибиз келет.
Бул милдеттерди Өзгөчө комиссия ийгиликтүү аткарган. М. Фрунзе Орто Азияга үч дивизия менен гана келсе, ал аны тез эле чоң армияга айландырган. Анын демилгеси менен ыктыярдуулардын А. Осмонбеков, К. Камчыбеков, Т. Эгембердиев, Ж. Саадаев, М. Масанчин, С. Күчүков, И. Токбаев жетектеген отряддары, дивизиондору түзүлүп, жергиликтүү элдерден кызыл армияга тартылгандардын саны 30 миңге жеткен. Басмачылыкка каршы күрөшкөндөрдүн мыктылары кийин Врангелдин аскерлерин талкалоого да катышкан. М. Фрунзенин кол башчылык, уюштургуч таланты гана эмес, дипломаттык жөндөмү да аябагандай чоң болгону ак аскерлер ээлеп алган жерлерде партизандардын отряддарын түзүп, Жети-Суудагы совет бийлигине каршы чыккан орус казактарды, Фергана өрөөнүндөгү басмачылардын башкы командачысы Мадамин бекти, Анжиандык корбашы Ахунжанды тынчтык жолу менен эпке келтиргенинен көрүнүп турат.
Комиссиянын жетекчилиги менен 1920-жылы 12-18-январда Ташкентте коммунисттердин интернационалдык конференциясы өткөрүлүп, анда комиссиянын мүчөлөрү аткарган иштери, аймактагы жалпы абал, жаңы бийликтин экономикалык, аскердик саясаттары жөнүндө баяндамаларды жасашкан. Конференцияда үч партияны бириктирип, бир коммунисттик партия түзүү жөнүндө чечим кабыл алынган (13:173—174).
Комиссия Орто Азиядагы элдерди сандарына, географиялык шарттарына жараша ажырымдатып, бөлүү боюнча алгачкы документтерди даярдоону да жетектеген. Алардын канчасы ишке ашкан, канчасы кийин саясый процесстерге жараша өзгөрүүлөргө учураган, алар түгүл алиге чейин ал Комиссиянын ишинин позитивдүү иштери жана кемчиликтери изилденип, иликтенип талдана элек. Биздин оюбузча, жалпысынан Комиссиянын ишине оң баа берсе болот. Ал жергиликтүү айрым жетекчилердин Орто Азиядагы элдердин баарын бириктирип биротоло бирдиктүү Түрк Республикасын түзүү жөнүндө демилгесин токтоткон (14:406). Эгерде Т. Рыскулов, Ф. Ходжаев, Бех-Иванов сыяктуулардын сунуштары өтүп, туруктуу Түрк Республикасы түзүлсө кыргыз, тажик, кара калпак сыяктуу майда элдер өз алдыларынча тилин, маданиятын сактап калат беле же кыпчак, найман, коңурат сыяктуу этностордой чоң элдерге сиңишип жок болуп кетет беле, ал тууралуу азыр так айтуу кыйын. Сакталып калган күндө деле элибиз, аймагыбыз азыркыдай болмок эмес.
ВЦИКтин Түркстан боюнча Өзгөчө комиссиясы РКП (б) БКнын Түркстан боюнча боюнча Бюросу түзүлгөнгө чейин же 1920-жылдын августуна чейин иштеп, анан ыйгарымдарын легитимдүү партиялык, мамлекеттик органдарга өткөрүп берген. Бюро түзүлгөндөн кийин РКП (б) БКнын анын ишин координациялоочу туруктуу орган түзүү зарылдыгы жаралган. Бул тууралуу В. Ленин борбордук органдардын директиваларынын, декреттеринин, токтомдорунун аткарылышын көзөмөлдөчү туруктуу комиссия түзүүнү сунуш кылган. «Небходимо наличие в Түркстане постоянного органа- представительство ВЦИК, Совнаркома и ЦК РКП, на которых должно быть возложено… ” (7:124).