Серік Асылбекұлы
Қазақша ашылып сайрау
«Оның есесіне біз телевизор көреміз» деймісіңдер? Рас, таласпаймын, көресіңдер, бірақ одан сендердің тамашалайтындарың ана үйлеріңдегі бала-шағаларың қызықтайтын мультфильмдер мен үндінің жылауық кинолары ғой. Кешке қарай диванның үстінде соларға көз қиықтарыңды салып жатып, бір кезде қор ете түсесіңдер. Бітті. Одан соң таңертеңге дейін сендермен қоштаса берсе де болады: немісше айтқанда – «Ауф видер зейн!»
Неменеге көздерің бақырая қалды? «Мына Көмекбай немісшені қайдан үйреніп алған?» деп тұрмысыңдар? Үйренбей ше, мына көкелерің баяғыда Совет әскерінің қатарында Германия Демократиялық Республикасында аттай бір жарым жыл «служить» етті емес пе? Ал сендер болсаңдар біреуің бар болғаны мынау тұрған өзіміздің Сарышағанда, қалған екеуің Түрікменстанның Ташауызында «служить» еттіңдер. Сондықтан Германия, Европа дегендер сендердің өңдерің түгіл түстеріңе де кіріп шыққан жоқ. Жалпы, атам қазақ ондайларды «көргенсіздер» дейді. Мен сендерді олай демей-ақ қояйын. Дегенмен, бар ғой, әркімнің өмірде өз орындарын біліп жүргені артықтық етпейді.
(Көмекбай екі алақанын бір-біріне ысқылап, көздері жайнаңдап). Сонымен енді «ашылып сайрауды» бастаймыз. Айтпақшы, мұның мәнісін сен мәгәстерге аздап түсіндіре кетейін. Мао Цзе Дунның кезінде коммунистік Қытайда осындай саяси науқан болған. «Ашылып сайрау» деген. Оны Маоның жергілікті жерлердегі қолшоқпарлары хунбэйвиндер, яғни әсіре саяси белсенділер жүзеге асырған. Олар немен айналысқан дейсіңдер ғой?! Олар Қытайдың әлгі қып-қызыл коммунистік билігіне жақпаған жандардың бәрін кінәларының бар-жоқтығына қарамастан жаппай түрмеге жауып, олардан күндіз-түні жауап алған. Сол кезде әлгі байғұс тырнақшаның ішіндегі халық жаулары бұл өмірдегі істегендері бар, істемегені бар – барлық қылмыстарын мойындарына алып, және соларды дүйім жұрттың алдында жайып салып, жақсылап тұрып ашылып сайрайтын болған. Әлгі хунбэйвиндер осындайда кім де кім басқалардан гөрі көбірек ашылып сайраса, соларға аздап жібіген, сүйтіп олардың алатын жазасын ептеп жеңілдеткен.
Әрине, мен хунбэйвин емеспін. Сондықтан маған сендердің мына өмірде нақты жасаған қылмыстарыңды мойындарыңа алып, сайрағандарың да жеткілікті. Өйткені мен әділетті, шындықты сүйетін жанмын, сол себепті де сендер маған қытайларша ашылып сайрамай-ақ, кәдімгі қазақша ашылып сайрасаңдар да мархабат. Әрі мен оның үстіне мейірбан, қайырымды адам емеспін бе, сондықтан егер істеген күнәларыңды шын көңілден мойындап, кешірім сұрасаңдар, сендерді жазадан мүлде босатып жіберуім де ғажап емес. Түсінікті болды ма енді бәрі?..
Көмекбай. (Ниетәліге бұрылып). Әй, ит, қане, алдымен сен ашылып сайра! Өйткені осылардың ішіндегі ең арамы, ең жемқоры, қулығына сырық байламайтын ең сұңғыласы мына сенсің! Жалған деші осынымды?! Кәне, өтірік мүләйімсімей, басыңды көтер! Өй, түрің құрсын сенің түрің құрғыр, мыршай түлкі секілденген. Ал, сөйле, сайра!.. «Ұяттан өртеніп, аузыма сөз түспей тұр» деймісің? Аузыңа сөз түсетіндей сенде қай бір бет бар?! Сендегі анау екеуі бет емес, өліп қалған түйенің терісінен жасалған екі жапырақ көн ғой, көн!..
Егер шынымен де бет моншағың үзіліп тұрса, сенің бар иттігіңді өзім-ақ баяндап берейін онда. Мұқият тыңда! Мен ғой сен құрған серіктестікте ала жаздай тыным таппай еңбек еттім. Рас қой?! Рас. Өзімнің жаман тракторыммен жер жырттым, қауын ектім, картоп түптедім, шөп шаптым. Жарты гектарға отырғызған асқабағым тағы бар. Ал осылардың өтеуіне жиын-терін аяқталған кезде сенің маған төлемекші еңбекақың қанша болып отыр? Бар болғаны 120 мың!.. Доллар емес, теңге. Бес айғы мігірсіз еткен еңбектің құны бұл!..
Ал, қане, есептеп көрейікші. Картоптың келісі аудандағы базарда да, облыс орталығында да орта есеппен алғанда ең құрығында 50 теңге. Мен саған 5 тонна картопия өткізгенмін. Демек, бұл дегеніңіз бақандай 250 мың теңге.
Қауын-қарбыздың бағасы қай жерде де 40 теңгеден кем емес. Одан мен саған санап тұрып 12 тонна өткізіп бердім. Екі төртім – cегіз, бір төртім – төрт, барлығы – қырық сегіз. Оған төрт нөлді қос. Қанша болды? 480 мың болды.
Енді асқабаққа келейік. Оның келісі алпыстан. Мен саған оның 6 тоннасын өткізген болатынмын. Бұнымның бағасы 360 мың болады. Ал енді осылардың бәрін қосып есептейік. Мен оны баяғыда-ақ есептеп қойғам. Барлығы бір миллион тоқсан мың теңге болады.
Жарайт, артығымен-ақ санайықшы, осының тең жартысы салыққа, транспорт шығынына, алыпсатарларға, сенің ана тойымсыз құлқыныңа-ақ кетсін делік, соның өзінде маған кем дегенде бір бес жүз мыңы қалуы керек қой. Ал сенің маған бермекші болып отырғаның – бар болғаны 120 мың! Мұнымен мен келесі жазға дейін үйдегі шиеттей бес бала мен ана аюдай ақырып отырған қатынды қалай асыраймын? Өзім қалай жан бағам? Күнделікті ішетін тамақ бар, киім бар, темекінің пұлы бар, анда-санда осындай шер тарқатуға керек бөтелкең тағы бар. Мен де сен секілді адамын ғой. Сен ойладың ба осының бәрін?!.
Әрине, ойлаған жоқсың. Өйткені өз ұпайыңды бірнеше есе артығымен түгендеп алғансың. Одан өзгенің саған керегі қанша. Әй, нағыз қулығына құрық бойламайтын арамның өзісің ғой!.. Қайтем енді, қайтем?! Уһ!..
Көмекбай газеттің үстінде мөлдіреп тұрған стаканды қолына алып, баппен қылқылдатып жұта бастайды. Сонан кейін құрттың біреуін аузына салып, өткір тістерімен тағы да кірш еткізеді.
Енді саған келейік. (Көмекбай енді «Ермекті» тергеуге кіріседі). Сөйле, кәне! Сен де неғып бір ұртыңа су толтырып алғандай үнсіз қалғансың, әшейінде ауыздыға сөз бермейтін шешен едің ғой. Әлде сенің де ар-ұятың оянып, мысың құрып отыр ма? Әй, бірақ қайдам, сендерде қазір қайбір ар-ұят қалды дейсің. Достық, адамгершілік атаулыны мүлде ұмыттыңдар ғой, ертең соларды өздеріңмен бірге о дүниеге әкететіндей күні-түні ойлайтындарың дүние, ақша.
Әрі көршім, әрі туысқаным деп сені ішімнен әлдеқандай көруші едім. Сүйткен сен менімен бір шер тарқатысуға жарамадың ғой. Шерді шер, ойды ой қозғайды демекші, өзің білесің, осыдан аттай сегіз жыл бұрын мен «Екпіндіні» тастап, «ағайынның ортасы», «туып-өскен жер» деп, туыссырап, осы «Кеңтүпке» қайтып көшіп келдім. Онда сен осы ауылдағы май сасыған көп шопырдың бірі едің. Осыны өтірік деші! Дей алмайсың. Міне, енді даладағы темір-терсектерді жинап, ақша тауып, біраз қоңданып алдың. Осы ауылдың метал сынықтарын қабылдайтын агенті болдың. Соған мейманаң тасиын деген екен, ә?! «Кампанеоным» , «кампанеоным» деп қалыпты ғой айдаладағы біреулерді әлдеқандай қылып. Сол қаланың қулары сені ұшпаққа шығарса, көрермін. Жарайды, сенімен әңгіме қысқа, осымен доғарамын, сен секілді тоймойынға әңгіме айттың не, айтпадың не – бәрібір.
Көмекбай қалтасынан темекінің қорабын алып, асықпай, баппен бір тал шылым алып, тұтатады да, әлдебір ойлардың жетегіне еріп, сәл-пәл үнсіз қалады. Темекінің түтінінен сақина жасап, аздап фокус та жасап көреді.
Көмекбай. Баяғыда, мектеп бітірген жылы, кемпір-шалды жалғыз тастап кете алмай, журналист болам деген арманым әдіра болып, «сапқоздың» бір көкжөтел «Беларусь» тракторына өмірбақи таңылып, ауылда қалып қойдым мінекей. Әйтпегенде мен де ҚазГу-дың журфагын бітіріп алып, Алматыда ма, әлде Астанада ма курстас достарыммен шалқып жүрер едім-ау, шіркін! Басым істемейді ғой менің, істемейді. Сол кемпір-шал, әке-шешемді айтам, бәрібір мен мектеп бітіргеннен кейін біреуі он бес, екіншісі он жеті жыл өткен соң қайтыс болды марқұмдар. Оған дейін бір оқу емес, үш оқу бітіруге болатын. Бас істемесе, қайтесің! Енді жүр осылай әркімге бір жем болып. Не айтатыны бар, менен жап-жақсы журналист шығатыны сөзсіз еді. Оныншы класс оқып жүргенде менің аудандық газетте жарияланған очеркім жылдың ең үздік публицистикалық туындысы ретінде танылды емес пе?!
Жарайды, бұл әңгімені осымен доғарып, өзіміздің «қазақша ашылып сайрауымызға» қайта оралайық. (Көмекбай енді «Әлайдарға» шүйіледі). Әй, арамсары, ендігі кезек сенікі. Кәне, айт бәрін, ішіңдегінің түгін қалдырмай ақтар осы араға бұлбұлша сайрап. Тек шыныңды айт, сен мені алдай алмайсың, өтйкені он жыл бойы бір мектепте, бір класта оқыдық, сондықтан аттың сыры иесіне мәлім болса, сенің сырың маған мәлім. Так что, я тебя насквозь вижу! Давай-давай, докладывай! Я тебя очень внимательно слушаю.
Көмекбай манағы тістелген құрттың жартысын аузына салып, малжаңдайды.
Көмекбай. (Әлайдарға оқты көзін қадап). Немене-немене?! Аузыма сөз түспей отыр деймісің? Әй, сенде қайбір ауыз бар, ауыз деп отырғаның тістерінің жартысы парадонтоздан түсіп қалған опырайған апан секілді тесігің бе анау?! Сол ма ауыз-ауыз деп әлдеқандай қылып отырғаның?! Жарайт, сен үшін де мен сөйлейтін болдым ғой тағы. Жазған құлда жату жоқ деген емес пе, сөйлесем, сөйлейін енді.
Екеуміз бір класта бақандай он жыл бірге оқыдық. Басқаны былай қойғанда, бозбала кезімізде қыздарға бірге бардық. Қыздарға бірге бардық дегенім ол бер жағы ғой, сенің ана қазіргі үйіңдегі бес биенің сабасындай болған сарқарын қатыныңды да өзім алып беріп едім ғой кезінде. Ол кезде, әрине, ол белі қылдырықтай үлпілдеген сары қыз болатын. Есіңде шығар, соны саған алып қашқанымыз. Сол операцияны басымды бәйгеге тігіп, мына мен, Көмекбай көкең, басқарған болатын. Егер қыздың әке-шешесі, немесе туыстары «мілитсаға» арыз түсіргенде, бас кететін алмағайып шаруа еді ғой ол. Сенің әйеліңнің әке-шешесі мен туысқандарына рахмет, ақыры қайырлы болды ол істің әйтеуір. Соның бәрін ұмыта қоймаған шығарсың?! Әрине, ұмытқан жоқсың, өйткені мен әзірше Әлайдар арам склероз аурумен ауырып жүр дегенді естіген емеспін.
Ал сүйткен мені бүгін қайттің? Қайткені сол, әбден жерге қараттың. Сен менің ата жауым Ниетәлінің жағына шығып кеттің. Енді бұдан артық сен маған не істейін деп едің а-а?! Ладно-ладно, когда нибудь я тебе припомню это твое предательство! Ты знаешь, я свое слово на ветер не бросаю!
Сені де әлдеқандай қылып досым деп жүрдім-ау. Менің шер тарқатысуымды бір рет бірігіп атқаруға жарамаған. Бәрі осындай еске түседі екен, былтыр қыста анау ит өлген жер – «Сарыбұлақтан» бір тележка шөбіңді ақ қар, көк мұзда жаман тракторыммен үйіңе сүйреп әкеп бердім-ау мен сезбес. Сонда, ұмытпасам, қырық градус аяз болатын, бір құлағымның ұшын үсітіп алғаным есімде әйтеуір.
Ал бұрнағы жылы сенің әлгі өзіңнен аумайтын былпық сары інің Жидебай үйленгенде ше? Онда да қыстың көзі қырау болатын. Сен арам сонда да: «Қаладағы жаңа құдаларымды шақырып жатыр едім, мендегі бар мал шетінен көтерем боп тұр, бір семіз қойыңды қарызға бере тұршы» деп, маған келгенсің. Мен сөзге келмей, қорамдағы жемге байлап отырған қоңыр ісегімді саған жетектетіп жібердім, сенің мұндай сатқын екеніңді қайдан білейін. Ақымақпын ғой, басымда ми жоқ қой менің, ми жоқ.
Енді ғана түсініп отырмын, асылы, сенімен дос болғанша мына менің құдайы көршім Қалдыбек шалдың көк есегімен жолдас болған әлдеқайда жақсы екен ғой. Қалдыекеңнің сол есегінің арқасында біздің балалар ауылдың шетіндегі бұлақтан, міне, екі жылдың жүзі болды суды еш проблемасыз тасып ішіп отыр. Сол есек тартатын арбаға Қалекеңнің үйінің де, біздің үйдің де бүткіл флягасы сыйып кетеді. Рахат, Ырысты да, біздің үйдің балалары да бұрынғыдай суды ит өлген жерден иінағашпен тасудан құтылды. Сонда деймін ғой, осы біздің үйдің шын досы менің кластас арамсарым Әлайдар ма, әлде әлгі көк есек пе? Әрине, көк есек. Бірақ біз, пенделер, мына өмірде шын досымыз қайсы, өтірік досымыз қайсы ажырата алмаймыз ғой. Соқырмыз ғой, соқырмыз!.. Тек осындай басымызға іс түскен кезде ғана көзіміз ашылады. Бірақ кейінірек бәрібір соның бәрін ұмытып, пенделігімізге қайта түсеміз. Негізі өзімізге де сол керек. Уһ, бүгін шерімді армансыз тарқатып, біраз жеңілдеп қалдым ғой.
Менің бұл өмірде нағыз бір шынайы досым болған. Оның аты Тұрсын болатын. Егер ол тірі болғанда бүгін менің қасымнан табылатыны сөзсіз еді. Етек-жеңі мол пішілген, палуан денелі, жайсаң жігіт-тін, шіркін! Менің сорыма қарай, осыдан аттай он жыл бұрын жол апатынан қапияда қаза болып кетті емес пе. Айтпақшы, мен осы сол Тұрсынжанымды тауып алып сырласпай, қайдағы бір қуларға қайран сөзімді қор қылып, бағанадан бері неменеге бос былшылдап отырмын өзі?! Қазір, қазір мен оны қалайда осы жерге тауып әкелем!..
Көмекбай орнынан тәлтіректей тұрып, қараңғыда «Тұрсынды» қармалап іздей бастайды. Біраздан соң сарайдың төбесінің екінші басынан бір ағаш күбіні көтеріп, «дастарханның» жанына оралады. Күбіні жерге түсіріп, жан қалтасындағы бетормалымен оның шаңын мұқият жақсылап сүртіп шығады. Сонан соң оны өте бір аяулы жанша өбектей құшақтап, өзінің ұзақ монологын одан әрі қарай жалғастырады.
Көмекбай. Тұрсынжан, сені қатты сағындым. Өзің білесің, бұ дүниеде мені тап сендей түсінетін ешкім жоқ қой. Сондықтан мен қазір, білесің бе, сұмдық жалғызсырап тұрмын. Сен де жалғызсырап жүрген жоқсың ба ана жақта? Бірақ сен жайсаң, жайдары жансың ғой, ол жақтан да мен секілді біраз дос жинап алған шығарсың, сондықтан сенің мен секілді жалғызсырамауың да мүмкін.
Негізі айтайын дегенім бұл емес. Айтайын дегенім қазір бұл ауылда мені Зибаштан өзге түсінетін бір адам қалмады.Жұрттың көпшілігі мені қияли, оқу өтіп кеткен деп есептейді. Солардың бірі өз әйелім Рысты. Өзіңнің туған әйелің солай деп ойлаған соң, басқаларға не жорық десеңші. Сонан соң, міне, баяғының бақсыларынша өз өзіммен сырласып, сөйлесіп отырмын. Зибашпен сырласуға да болар еді, бірақ өкінішке қарай, ол еркек емес қой. Онымен осылай бір оңаша отырып сырласайын десең, жұрттың өсегіне қаласың. Оның үстіне біздің қатын отыр тепсініп: «Егер сол сайқал екеуіңнің үстеріңнен түссем бар ғой, екеуіңнің де шаштарыңды жұлып, қолдарыңа берем» деп. Оның солай етуі де ғажап емес, ашуы қатты неме ғой, шет жағын өзің де білесің.
