Серік Асылбекұлы
Рәбиғаның махаббаты
Уәтай. Жібермеймін. Бетімнен бір рет сүйсең, жіберейін.
Рәбиға. Жіберші деймін. Қазір апай көріп қояды, ұялмайсың ба?
Уәтай. Көрсе, көре берсін. Айттым ғой бетімнен бір сүй деп.
Рәбиға Уәтайдың бетінен бір сүйіп алады.
Рәбиға. /Алқына сыбырлап./ Ал енді жібер!… Уәтай Рәбиғаның қолын босатып жібереді. Интернат жақтан тағы да : «Рәбиға!… Мына қыз қайда кеткен, шырағым-ау» деген жаңағы әйел үні қайта естіледі. Рәбиға көйлегінің етегі делеңдеп, дауыс шыққан жаққа қарай жүгіре жөнеледі.
Сахнада Уәтай жалғыз. Рәбиғаның соңынан көз алмаған күйі қала береді.
/Шымылдық./
Екінші акт
Төртінші сурет
Кешқұрым. Тағы да сол мұғалімдер бөлмесі. «Т» әрпі секілденген үстелдердің төріндегі екі орындық бос тұр, қалған орындарға осы драмаға қатысушы мұғалімдердің бәрі қатар-қатар жайғасқан. Үстелдің есік жақтағы ең шеткі орындықтарында – Жамал, Айжан. Кілең мұғалімдердің арасында, бөтен ортада, олар өздерін артық сезінетін тәрізді, басқалар екеуара, үшеуара күбірлесіп әңгіме-дүкен құрып жатса, бұл екеуі оларға кірікпей, үн-түнсіз отыр.
Ортадағы әйнекті шкафтардың бірінің үстінде – Рәбиғаның қызыл лентамен жиектелген үлкейтілген фотосы. Жанында бес-алты тал қалампыр гүлі сұлап жатыр. Фотодан мөлдіреген қап-қара шашына қос ақ бантик қадаған уылжыған қара торы қыз бала – Рәбиға – мына өмірді, адамдарды шексіз сүйген, сенген жүзбен мөлдіреп қарап тұр. «Егер мен осыдан өле ектсем, бұған ешкім де кінәлі емес» дейтін сияқты ол.
Президумда – алдындағы қобырап жатқан қағаздарға үңіліп қалған Қалаубай.
Қалаубай /қағаздан басын көтеріп/. Ал, жолдастар, бастаймыз ба? Педсовет мүшелері түгел шығар?
1-мұғалима. Бастайық. Негізінен түгел ғой.
2-мұғалима.Иә, келетіндер келіп болды емес пе?
Қамқа /Қалдыбайға/. Ауылдың басшыларын да шақырамыз деп келіспеп пе едік?
Қалаубай. Шақырғанбыз. Таңертең кеңселеріне барып, өзім арнайы кіріп шықтым. Совхоз директоры мал аралауға жүргелі жатыр екен, «өздерің өткізе беріңдер, менің қолым тимейді», деді. Ал сельсоветтің председателі ауданға жиналысқа кетіпті.
Қамқа /кекетіп/ Е, бәсе, олардың қолы тиюші ме еді. Адамды қайтсін, малдары түгел болса , болды да оларға.
Қалаубай / тамағын кенеп алып/ Жолдастар, сонымен «Қайрақты орта мектебінің кезектен тыс педсоветін ашық деп жариялаймын. Күн тәртібіндегі мәселе біреу, ол – 10 «А» класс оқушысы, марқұм Рәбиға Жанұзақованың қайғылы қазасының себептері мен одан шығатын қорытындылар және … /Әрі қарай ұмытып қалып, алдындағы қағазына қарайды./ Иә-иә… және алдағы уақытта мұндай өрескелдікті болдырмау жөніндегі мектеп педагогикалық коллективінің алдында тұрған міндеттер… Жолдастар, күн тәртібі –осы, қосып аларларыңыз бар ма? /Қағаздан басын көтеріп, педсовет мүшелеріне қарайды./
1-мұғалима. Жалпы , былай… «формулировкасы» бұлдырлау, шұбалаңқылау екен біртүрлі.
Қалаубай. Оны протоколға түсірерде жөндейміз. /Ұлықпанға бұрылып/. Ұлықпан, педсоветтің хатшысы екібастан өзіңсің ғой. Жаңағы «формулировка» жағын жөндеп жіберерсің. Оның үстіне бұл айрықша педсовет, протоколдың бір данасын аудандық оқу бөлімі сұратып отыр.Так што, ұят болып қалып жүрмесін. Мұқият қарарсың.
Ұлықпан /селқос/. Жарайт…
Қалаубай. Ал онда жиналысты әрі қарай жүргізу үшін жұмысшы президиумын сайлап аламыз ба? /Мұғалімдерге жағалай көз салып./ Қәне, кімде қандай ұсыныс?
Қамқа /қабағын шытып/ Сондай «формальностың» не қажеті бар? Бірден сол күн тәртібіне көше берейік те.
2-мұғалима. Иә, соның керегі не…
Пауза
Қалаубай. Онда осы мәселе бойынша баяндауға рұқсат етіңіздер. /Жөткірініп алып/. Иә, біздің мектеп коллективіне қатты соққы болған осы бір қайғылы оқиғадан кейін де, міне, бір айдай уақыт өтіпті. Бұл аз уақыт емес. Бастан талай қиыншылықтар өтті. Бұл істі аудандық Заң орындары мен оқу бөлімінің жауапты қызметкерлері әлі тексеру үстінде. Қорытындысы қалай болары әлі белгісіз. Жолдастар, біздің педагогикалық коллективтің жіберген үлкен-үлкен принципті қателіктері бар екенін мойындауымыз керек. Біз мойындамағанмен, жоғары жақтағылар бәрібір мойындатады. Осына әбден түсінуіміз керек. Так што…
Қазір қайта құру, демократия, жариялылық заманы. Жауырды жаба тоқудың күні өтті, келмеске кетті. Сондықтан да барлық қатемізді ашып салып, мәселені принципті тұрғыдан шешуіміз керек. Аудандық оқу бөлімі де бізден осыны талап етіп отыр. Сондықтан қайталап айтам, жауырды жаба тоқымай, мәселеге принципті тұрғыдан баға берейік. Ал, қысқаша айтқанда, осы. Маған қоятын сауалдарыңыз болса, пожалыста.
Қалаубай педсовет мүшелерін жағалай бір сүзіп шығады. Мұғалімдер үнсіз.
Қалаубай. Онда жиылысты әрі қарай жүргіземіз. Жолдастар, осында марқұм Жанұзақованың қайтыс болар алдында көріп, тілдескен екі куәгер отыр. /Көзінің қиығымен Жамал мен Айжанға қарап алып./ Мәселе бәріңізге әбден түсінікті болу үшін әуелі осы кісілерді бір тыңдап алсақ. Қарсылық жоқ па? Айжан, қәне , орныңнан тұршы.
Айжан тұрады.
Сол күні не көрдің, не білдің, қәне, бәрін жасырмай баяндап берші бізге.
Айжан /қысылып/ . Ағай, оның бәрін бұрын өзіңізге жазып беріп едім ғой.
Қалаубай. Оның рас, Бірақ ол жайды мына ағайларың мен апайларың бүге-шегесіне дейін біле бермейді. Түсіндің бе енді?..
Айжан үнсіз.
Қалаубай /алдындағы қағаздарына бір қарап алып/ . Міне, бізге берген жазбаша куәлігің. Алайда , мұнда көп нәрсе қамтылмаған. Мысалы, сен Рәбиғамен неше жылдан бері бір партада отырып келдің?
Айжан. Соңғы үш жылда…
Қалаубай. Сонда сол үш жылдың ішінде ол саған өзінің мұғалімі Мадридті жақсы көретінін бір рет те болса айтты ма?
Айжан. Айтқан жоқ. /Ернін тістелеп, көзінің қиығымен Мадридке ұрлана қарайды./ Бірақ, біз, қыздар, сезетінбіз.
Қалаубай. Рәбиғаның мінезі қалай еді осы өзі? Тұйық па? Сенгіш пе? Мысалы, шынымды айтсам, сабақ бермегендікі болар, мен өзім сол Жанұзақованы онша көп білмейді екем.
Айжан. Тым әсершіл болатын. Әдеби кітаптарды көп оқитын. Расында, ол Мадрид ағайды жақсы көретін. Қасында отырам ғой, бұрыннан байқап жүретінмін…
Пауза.
Жұрттың ынтасы Айжанға ауған.
Бірде біз совхоз клубында Бейімбет Майлиннің «Майдан» пьесасын сахнаға қоюға дайындалып жаттық. Мадрид ағай көркемөнерпаздар үйірмесінің жетекшісі ғой, шынын айту керек, бұл пьесаны дайындауға ол бар ынтасын салды. Неге екенін есімде жоқ, сол күні Рабиға репетицияға кешігіп келді.Мадрид ағай оны есіктің алдына тұрғызып қойып, жұрттың көзінше біраз кейіді…
Қалаубай. Иә, айта бер . Ештеңені жасырма.
Айжан. Рәбиға не істерін білмей, жәутеңдеп төмен қарай берді. Бірақ, меніңше, ол сонда да ағайда кінәлаған жоқ, іштей дайындыққа кешігіп келген өзін кінәлады. Біз, қыздар, Рәбиғаның ағайды ұнататынын бұрыннан да байқайтынбыз. Мадрид ағай класта, не интернатқа келгенде «Жанұзақова!» деп, оның фамилиясын атай қалса, Рәбиға себепсізден себепсіз қызарып қоя беретін. Әлгі оқиғадан кейін Рәбиға екі-үш күн ешкімге қосылмай, үн-түнсіз томсырайып жүрді. Менің ойымша, хатты содан кейін жазған болу керек. Біреудің біреуді жақсы көруі айып па? Ендеше оның да жұрт қатарлы жақсы көруге хақысы жоқ па? Мадрид ағайдың соны не себептен түсінбегенін білмеймін.
Мадрид /орнынан қызбалана атып тұрып/. Құдайбергенова, сен не деп тұрғаныңды білемісің өзің? Мен педагогпын, ұстазбын! Сонда мен немене, енді өзімнің оқушыммен жүруім керек пе енді? Жоқ, менің ондайға арым бармайды.
Айжан. Ағай, мен сізге міндетті түрде жүруіңіз керек еді деп тұрған жоқпын ғой.
Мадрид. «Мадрид ағайдың соны не себепті түсінбегенін білмеймін» деп тұрсың ғой. Ал мен білем.
Ұлықпан. Мадрид, сен кісінің сөзін бөлмесеңші.
Мадрид /Ұлықпанға жалт қарап/. Сен кім едің сонша әмір беретіндей?
Ұлықпан /басын шайқап/. Мадрид, ең болмаса өзіміздің оқушымыздың алдында кісілігімізді сақтап қалайық та. Мен сенен жұрттың сөзін тек жар жолдан бөлмеуіңізді ғана сұрағанмын.
Мадрид /кекете мырс етіп/. Осындай жалған интеллигенттіктің не қажеті бар?! Мен не айтсам да, бетке айтқанды жақсы көрем. Біреулер секілді жұрттың сыртынан сыпайылап ор қазбаймын. Мүмкін сізге сондықтан да ұнамай отырған болармын.
Ұлықпан. Солай де. Егер бетке айтатының рас болса, бәлкім, сол сыпайылап ор қазатындарды атай кететін шығарсың.
Мадрид. Әрине. Білгіңіз келсе, ол мына тап сіздің өзіңіз! Жанұзақованың класс жетекшісі бола тұра, кластағы бүткіл тәрбие жұмыстарын бетімен жібере тұра мына сіз осы уақытқа дейін не тергеушінің, не инспектордың алдында дұрыстап жауап беріп көрген жоқсыз, оларды тек қана басқаларға айдап салып, өзіңіз болса, есебін тауып, сырт айналумен келесіз. Осыным өтірік пе?
Ұлықпан. Дұрыс-дұрыс, көкейің енді белгілі болды. Сонда, Рәбиға марқұмның қазасы менің кластағы тәрбие жұмыстарын дұрыс жүргізбегенімнен болған екен ғой.
Мадрид.Иә, дәл солай. Енді қалай деп едіңіз, тәрбие жұмысына жауап бермегенде, кім жауап беруге тиіс? Үкімет сол үшін сізге ақша төлеп отыр!
Қалаубай /қаламсабымен үстелді тоқылдатып/. Жолдастар, жолдастар!.. Жаяу ұрысты доғарайық. Мадрид шырағым, жасың кіші ғой, сен қоя тұршы , шамалы. Ау, мені сыйламасаңдар да, мына үкіметтің кеңсесін сыйласаңдаршы!..
Роза /кенеттен орнынан атып тұрып/. Сонда немене – жасы кіші адам аузына су ұрттап алуы керек пе?! Айтсын шындықты! Жоға-ау, Жанұзақованың жаласын бір-екі адамға аудара салып, қалғаны сүттен ақ, судан таза болып шыға келмекші.
Қамқа /Розаға бұрылып/. Роза , сен не деп тұрсың өзі? Ең алдымен со балаға тіл тигізген кім екен?
Роза.Тұспалдамай-ақ қой! Менің оған тілім тиген жоқ.
Қамқа.Жоқ, өйтіп жалтарма. Сен Рәбиғаны тексертпекші болыпсың ғой? Нені тексертпекші едің сонда?
Роза /өңі құп-қу болып/. Оны кім айттй саған?! Ойпырмай, мына жұрт суға кетіп бара жатсаң, одан сайын әрі қарай итеретін шығар. Қол ұшын берудің орнына…
