Սուսաննա Հարությունյան
Արամաշոտ Պապայանի դրամատուրգիայի խոսքարվեստը
ԳԼՈՒԽ 2 ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ԿԱՏԱԿԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՏԿԵՐԱՎՈՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ
Պատկերավորությունը գեղարվեստական գրականության բնորոշ, տարբերակիչ հատկությունն է, քանի որ գրողն իր ասելիքն արտահայտում է պատկերների միջոցով:
Պատկերներ են բոլոր կերպարները, բնության, առարկաների, գործողությունների նկարագրությունները:
Լեզուն ունի պատկեր ստեղծելու բազմաթիվ միջոցներ, հնարներ: Պատկերների ստեղծման հիմքում ընկած է առարկայի, գործողության, հատկության անմիջական, ուղղակի անվանման փոխարեն կողմնակի, ոչ անմիջական միջոցների, անվանումների օգտագործումը:
Յուրաքանչյուր գրող մտածում է պատկերներով: Կատարյալ պատկերներ ստեղծելու համար անհրաժեշտ է ստեղծագործական վառ երևակայություն: Այն հարցին, թե «ի՞նչն է խթանում ձեր գրելու ցանկությունը՜ պատկե՞րը, թե՞ ռիթմը»: Նշանավոր գրող Գ. Մարկեսը պատասխանում է. «Պատկերը: Հիմքում միշտ կա մի պատկեր… Պետք է ասեմ, որ պատկերների մի իսկական շտեմարան ունեմ, որոնք սկսել են, այսպես ասած, իմաստավորվել ու թանձրանալ…»[6, էջ 83]:
Գեղարվեստական խոսքի պատկերավորման միջոցմեր են մակդիրը, համեմատությունը, փոխաբերությունը, շրջասությունը, անձնավորումը, չափազանցությունը, նվազաբերությունը, այլաբանությունը, հեգնանքը:
Պատկերավորման միջոցների շնորհիվ հեղինակը խոսքը դարձնում է տպավորիչ:
Հարուստ և բազմազան է Ա. Պապայանի պիեսների լեզվական պատկերավորման և արտահայտչական միջոցների համակարգը: Բացի բնորոշ արտահայտչական միջոցներից, որոնք իմաստավորում են նրա պիեսները, թատերագիրն իր պիեսներում օգտվել է խոսքի պատկերավորման բոլոր միջոցներից՝ համեմատություններ, մակդիրներ, փոխաբերություններ, չափազանցություն, շրջասություն և այլն, որոնց միջոցով անհատականացրել է իր հերոսներին:
2. 1. ՄԱԿԴԻՐԸ ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ՊԻԵՍՆԵՐՈՒՄ
Մակդիրներն այն որոշիչ բառերն են, որոնք սովորականներից տարբերվում են արտահայտչականությամբ, հուզական կամ պատկերավոր բնույթ ունեն: «Մակդիրը ոճական այնպիսի հնարանք է, – գրում է Լ. Եզեկյանը,– որի միջոցով տրվում է առարկայի, երևույթի, երբեմն նաև գործողության ոչ թե հիմնական ու բնորոշ, տրամաբանական ու տարբերակիչ հատկանիշը, այլև նրա գեղարվեստական, պատկերավոր գեղագիտական բնութագրությունը»[9, էջ 334]:
Ա. Մարությանը գրում է. «Մակդիր հասկացությունը, անկախ նրա լայն ու նեղ ըմբռնումից, մեր քերականագիտության մեջ միշտ էլ կապվել է գոյականի հետ և բնութագրվել որպես գոյականի վրա դրվող բառ» [12, էջ 193]:
Մակդիրը քերականության մեջ կոչվում է որոշիչ, որ սովորաբար արտահայտվում է ածականով: Բայց բոլոր որոշիչները մակդիրներ չեն: Մակդիրների առաջին և հիմնական հատկանիշն այն է, որ նրանք ունեն փոխաբերական իմաստ, և մակդիրը դրանով է տարբերվում քերականական որոշիչից:
Մակդիրները կարող են արտահայտվել նաև գոյականով, դերբայով, մակբայով, բայով և բառակապակցությամբ:
Ածականով արտահայտված մակդիրի ոճական կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ դառնա մակդիր և խոսքի համար ծառայի որպես զարդ: Գեղարվեստական խոսքը, երբ աղքատ է լինում ածականով արտահայտված մակդիրներով, դառնում է անզարդ, ոչ պատկերավոր:
Ընդհանրապես մակդիր լինում են ածականները, բայց ավելի ուժեղ բնութագրող մակդիր դառնում են գոյականները: Պատճառն այն է, որ ածականը մեկ հատկանիշով է բնութագրում առարկան, իսկ գոյականը՝ մի քանի հատկանիշներով:
Տեսնենք, թե ինչպիսի կիրառություն ունեն մակդիրները Ա. Պապայանի պիեսներում: Նա իր պիեսներում օգտագործում է նյութական իմաստ ունեցող բոլոր խոսքի մասերով կազմված մակդիրներ: Բերենք բնագրային օրինակներ.
1. Ածականով կազմված մակդիրներ.
Ցոլակ. Խնդրեմ, կարդացեք, թող բոլորը ծանոթանան կնոջս պայծառ կենսագրության հետ: (ԽՊ, 187):
Տաճատ. Կուզենայի մի քանի խոսք ասեիք ձեր հայրենակարոտ, հայրենածարավ զգացմունքների մասին (ԵՎ, 107):
Լուսինյան. Անուշ երազներ իրեն (ԵՎ, 102):
Անուշ մակդիրն արտահայտում է երազների ցանկալիությունը:
Դավիթ. Տարոն հայրիկ, հիշու՞մ ես, որքան ես ինձ գուրգուրել ու ջերմացրել իմ ցուրտ մանկությունը (ԳՄԱՍ, 563):
Արփիկ. Որքան լավն ես, հայրիկ: Շնորհակալ եմ… Շնորհակալ եմ այդ մեծ հավատիդ համար (ԽՊ, 186):
Իմաստային խորություն է ստեղծվում մեծ բառով մեծ հավատ կապակցության մեջ:
Տարոն. Բայց նայում եմ լուսաշող դեմքով այս հասարակ երիտասարդին ու հավատքով լցվում, որ մեր կյանքում նման դավիթներ շատ կան (ԳՄԱԱ, 575):
Լուսաշող դեմքով կապակցության մեջ լուսաշող բառն ունի հուզական երանգ, իսկ հասարակ երիտասարդ կապակցության մեջ հասարակ բառը բնութագրական մակդիր է:
2. Գոյականով կազմված մակդիրներ.
Սողոմոն. Հա, հենց նրանք, քո ոսկի հարևանները (ԽՊ, 184):
Հովհաննես. Գարուն տարիներիս ձմեռ եմ ապրել (ՄԽ, 17):
3. Դերբայով կազմված մակդիրներ.
Պատվական. Չէ, իսկապես, ապրի Գոհարը, նրա շնորհիվ ոչ միայն կոլտնտեսությունը փոխվեց, այլև կանանց մասին իմ փտած կարծիքը փոխեցի (ՄՀ, 9):
Նազիկ. Դու հանկարծակի կհայտնվես և կշնորհավորես բոլորին: Ցնցող տեսարան կլինի (ՄՀ, 21):
Հովհաննես. Ախր, ա բալա ջան, էդ հողը անիծած հող է (ՄՀ, 35):
Արփիկ. Այո, պարտական եմ ձեզ, երկու ամիս չկա, ինչ ընտրել են ձեզ, երկու տարվա բորբոսնած գյուտիս հարություն տվեցիք (ԽՊ, 133):
4. Մակբայով կազմված մակդիրներ.
Ցոլակ. Իսկ այդ պահին մի ինչ-ոչ տականք նենգաբար սողում է օջախդ (ԽՊ, 153):
Ցոլակ. Ախ, դուք դեռ անպատկառորեն համարձակվում եք ծաղրել իմ դեպի ձեզ ունեցած հավատը (ԽՊ, 153):
5. Բառակապակցություններով կազմված մակդիրներ
Սոֆիկ. Կարծում էի երեխա ես, բայց դու աշխարհը մարսած գիտուն ես (ԳՄԱԱ, 536):
Սուրեն. Նա էլ, քեզ նման քրտնքի մեջ կորած, որքան հաշվում է, վեց էշ է ստացվում և ոչ մի կերպ յոթերորդ էշը չի գտնում (ՄՀ, 5):
Գոհար. Որքա՛ն կուզենայի, որ բոլորը քեզ նման լինեն, կամքով ուժեղ մարդ…(ՄՀ, 65):
Ա. Պապայանը մակդիրներով բնորոշում է ոչ միայն առարկաներն ու երևույթները, այլև գործողությունները: Բերենք գործողության մակդիրների բնագրային օրինակներ.
Սուրեն. Բոլորովին: Դուք չարաչար սխալվել եք, տիկին քույրիկ (ՄՀ, 47):
Ռոմիկ. Ես ձեզ ոչ միայն տեսել եմ, այլև ամեն օր լուռումունջ ուղեկցել եմ մինչև գրադարան (ԱԻՉԱԵԱՔԷ, 265):
Մորոզով. Գուցե և իրոք ազնիվ, տուժած ծերուկ է, բայց սատանան տանի, ինչո՞ւ այդպես սուսուփուս գնաց (ՀՄՇ, 585)։
2. 2. ՀԱՄԵՄԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ՊԻԵՍՆԵՐՈՒՄ
Համեմատությունը մի առարկայի կամ երևույթի նմանեցումն է մի ուրիշին՝ նրանց ընդհանուր հատկության հիման վրա:
«Համեմատությունը,– նշում է Պ. Պեղոսյանը,– տարբեր առարկաների կամ երևույթների միջև եղած ընդհանուր հատկանիշի հիման վրա մի առարկան կամ երևույթը տվյալ պահի ու հանգամանքների պահանջով մյուսին նմանեցնելու, հավասարեցնելու կամ նույնացնելու երևույթն է, որին դիմում ենք առարկային կարևորություն տալու, նրա գեղագիտական արժեքը բարձրացնելու նպատակով: Միմյանցից հեռու և անհամատեղելի առարկաների և երևույթների միջև ընդհանրություն գտնելը և դրանք զուգակշռելի դարձնելը ոչ միայն նուրբ ճաշակի, սրամտության և բանաստեղծական շնորհքի, այլև իմացության արտահայտությունն է» [15, էջ 10]: Համեմատությունները ոչ միայն ներկայացնում, վեր են հանում առարկայի այս կամ այն հատկանիշը, այլև միաժամանակ արտահայտում են խոսողի, հեղինակի վերաբերմունքը, նրա տրամադրությունը այս կամ այն անձի, որևէ երևույթի, իրողության նկատմամբ:
Հայերենն ունի համեմատության արտահայտման բազմաթիվ միջոցներ: Դրանցից են՝ ածականի համեմատության աստիճանները (ածանցումով, սպասարկու բառերով, նման, պես, չափ, հավասար կապերը, այնքան…որքան, այնպես…ինչպես, այնչափ…որչափ բաղդատական կառույցները և այլն): Սովորաբար համեմատվում են առարկաները և գործողությունները իրենց հատկանիշներով: Ա. Պապայանը զգալի չափով օգտվել է ժողովրդական լեզվամտածողության տարրերից:
Ժողովրդական խոսքում իբրև համեմատության երկրորդ եզր հաճախ հանդես են գալիս բնության երևույթները, կենդանիները, բույսերի անունները:
Ա. Պապայանի պիեսներում գտնում ենք բազմաթիվ համեմատություններ, որոնք կա՛մ ժողովրդական են, կա՛մ կազմված են դրանց նմանությամբ: Բերենք տարբեր կառուցվածքի համեմատությունների օրինակներ.
Հմայակ. Խմելու եմ ձիու պես (ՀՀՆԾ, 248):
Հակոբ. Ահա նրանք, ինչպես մի զույգ աղավնիներ (ՀՀՆԾ, 227):
Սեդա. Նրանք, ինչպես առանց թխսամոր ճտեր, դես ու դեն են ցրվում (ՀՀՆԾ, 222):
Խաթուն. Արևի պես հարս է տունս գալու (ՄՀ, 14):
Սոֆիկ. Հապա էլ ո՞ւր էիր կողի ընկել, անպետք կոճղի պես մի կողմ ընկած քեզ ու քեզ փտում (ԳՄԱԱ, 518):
Լուսինյան. Քեզ տեսնելը նույնքան հաճելի է, որքան և հորդ (ԵՎ, 86):
Արմենակ. Մի էլ փորձի: Ավելի շուտ Արարատը տեղից կշարժես, քան թե նրան կհամոզես (ԱՓ, 481):
Ցոլակ. Որքան ուշ տեսնեմ գիտնական կնոջս, այնքան ավելի լավ (ԽՊ, 139):
Կտրիճ. Շունն ու գելն ավելի հարգանք ունեն, քան մենք (ՀՀՆԾ, 194):
Մինաս. Քեզանից լավ ո՞վ գիտի մեր գործերը, մեր կարիքները, մեր կադրերը (ՀՀՆԾ, 199):
Հակոբ. Այդ վարչությունը, ինչպես մի կույր աղիք… (ՀՀՆԾ, 216):
Նինա. Ինչպես կգան, այնպես էլ կգնան (ՀՀՆԾ, 220):
Սեդա. ԻՆձ մնում է միայն ծիծաղել արտասվելու չափ (ՀՀՆԾ, 209):
Կարծես (թե), ասես (թե) բառերով կառուցված համեմատություններն ունեն իմաստային այն յուրահատկությունը, որ համեմատության մեջ մտցնում են կասկածանքի, երկմտանքի երանգ, որոշ մեղմություն:
Կտրիճ. Պահեստապետ անունը տվիր, վերջացավ, կարծես աշխարհի ամենամեծ ավազակապետը մենք ենք (ՀՀՆԾ, 194):
Խաթուն. «Չի սիրում», ասենք թե չի սիրում, հետո՞ ինչ…(ՄՀ, 42):
2. 3. ՓՈԽԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ՊԻԵՍՆԵՐՈՒՄ
Փոխաբերությունը տվյալ բառի գործածությունն է այնպիսի առարկաների՝ երևույթների, հատկանիշների վերաբերությամբ, որոնք չեն մտնում նրա ուղղակի իմաստի մեջ: Փոխաբերությունը բառի գործածությունն է մի այլ բառի իմաստով: «Փոխաբերությունը ոճական այնպիսի հնարանք է, որի հիքում ընկած է առարկաների կամ առանձին երևույթների ընդհանրապես կամ տվյալ պահին թվացյալ նմանությունը, և որի շնորհիվ գրողը կամ խոսողը նրանցից մեկի անունը փոխարինում է մյուսի անվամբ կամ նրան բնորոշ որևէ հատկանիշով» [8, էջ 73],– գրում է Լ. Եզեկյանը:
Փոխաբերությունը կառուցվում է բառերի փոխաբերական իմաստների հիման վրա: Փոխաբերական իմաստը փոխաբերական գործածությամբ բառի ստացած նոր իմաստն է:
«Փոխաբերությունը,– նշում է Լ. Եզեկյանը,– համեմատությունից տարբերվում է ոչ միայն կառուցվածքային, այլև իմաստային-արտահայտչական հատկանիշներով, հատկանիշը որևէ առարկայի վերագրելու աստիճանով և ուժգնությամբ. եթե համեմատության դեպքում հատկանիշը առարկային վերագրվում է մասնակիորեն, ապա փոխաբերության դեպքում մեկ այլ առարկայի հատկանիշներն անցնում են ամբողջությամբ, ինչպես՝ «Նա գեղեցկուհու է նման» և «Նա գեղեցկուհի է» [8, էջ 79]։ Հաճախ մակդիրները գործածվում են ոչ թե իրենց ուղիղ, այլ փոխաբերական իմաստով և դժվար է լինում տարբերել՝ մակդի՞ր է, թե՞ փոխաբերություն:
Փոխաբերությունները գործածական են գեղարվեստական, հրապարակախոսական և առօրյա-խոսակցական ոճերում: Բերենք բնագրային օրինակներ.
Բագրատ. Գյուղ կա՝ հացի ծով է, գյուղ կա՝ հացի սով է (ՍԻՉԱԵՏՔԷ, 261):
Հացի ծով-ը գոյականից կազմված փոխաբերություն է: Նկատի ունի հացի առատ լինելը:
Սիրանուշ. Ահա նա, իմ Երևանը, մեր ոստանը: Տես, բազմել է ծով լույսերի մեջ ու ժպտում է մեզ (ԵՎ, 110):
Ժպտալ բառը այս կապակցության մեջ ստացել է իր ուղղակի իմաստից մի այլ իմաստ՝ «շողշողալ»:
Սողոմոն. Հա, հենց նրանք, քո ոսկի հարևանները (ԽՊ, 185):
Այստեղ ոսկի բառը գործածվում է փոխաբերաբար: Այդպես ասում են լավ մարդու մասին:
Գոհար. Ասում են, թե այլևս չես վերադառնա, իսկ խնձորենին շշնջում է՝ կգա, կգա (ՄՀ, 23):
Սա բայից կազմված փոխաբերություն է:
Փոխաբերական իմաստ արտահայտող բառակապակցության մեջ բաղադրիչները սովորաբար տարբեր խոսքի մասերի են պատկանում: Այսպես՝ «խնձորենին շշնջում է» կապակցության մեջ ո՛չ «խնձորենին» գոյականը և ո՛չ էլ «շշնջում է» բայը առանձին փոխաբերություն չեն, քանի որ միայն տվյալ կապակցության մեջ են դրանք փոխաբերական իմաստով գործածվում: Այլ կապակցություններում սրանցից յուրաքանչյուրը հանդես է գալիս ուղղակի իմաստով: Օրինակ՝ «խնձորենին կանաչում է», «աղջիկը շշնջում է»: «Խնձերենին շշնջում է» կապակցությունը որքանով բայական, նույնքանով և գոյականական փոխաբերություն է: Բերենք մեկ այլ բնագրային օրինակ.
Ժորժետա. Ի՞նչ ես գլուխդ կորցրել, գուցե ոչինչ չկա (ՍԻՉԱԵԱԲԷ, 310):
Կորցնել կարելի է փողը, մատիտը, գրիչը, գիրքը, որոնել ու գտնել կամ չգտնել: Բայց գլուխը կորցնել անհնար բան է: Ուղղակի իմաստով այդ կապակցությունը նշանակում է գոյություն չունենալ: «Գլուխը կորցնել» ասում են այն մարդու մասին, որ խճճվել, շփոթվել է շատ գործերի մեջ, չգիտե որն անել, որը թողնել:
Սուրեն. Տեսա՛ր, ի՛նչ աչքեր են…Աչքեր չեն, այլ ծո՛վ (ՄՀ, 18):
Այստեղ փոխաբերության հետ առկա է նաև համեմատություն: Մարդու աչքերը նմանեցվում են ծովին:
Սողոմոն. Հանգիստ, հանգիստ, Շուշո ջան… Էս փոթորիկն էլ կանցնի (ԽՊ, 179):
Անհնար է, որ փոթորիկ լինի մարդու ներաշխարհում, այն բնության տարերքն է, բայց փոխաբերությունը լավ է արտահայտում «չափազանց բորբոքված զգացմունքներ» հասկացությունը:
Վարդուշ. Գայլերի հետ որ ապրես, գայլերի պես պիտի ոռնաս (ԳՄԱԱ, 560):
Այստեղ փոխաբերության հետ առկա է նաև համեմատությունը: Այստեղ ոռնալ բառը գործածվում է փոխաբերաբար և արտահայտում է հեղինակի վերաբերմունքն իր հերոսի նկատմամբ: Ոռնում են կենդանիները, ոռնոցը ձայն է, որ արտաքին նմանություն ունի խոսել, գոռալ, հրամայել և նման այլ բայերի հետ: «Ոռնալ» բառը նշանակում է «սպառնալից և բարձր ձայնով գոռգոռալ», որը բնորոշ է հերոսին և արտահայտում է բացասական վերաբերմունք:
2. 4. ՓՈԽԱՆՈՒՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ՊԻԵՍՆԵՐՈՒՄ
Փոխանունությունը պատկերավորման այն միջոցն է, որի դեպքում առարկաներից, երևույթներից մեկի անունը գործածվում է մյուսի անվան փոխարեն: «Փոխանունությունը ոճական այնպիսի հնարանք է երբ բառը կամ բառակապակցությունը գործ է ածվում մեկ այլ բառի կամ բառակապակցության փոխարեն, որի հետ ունի տրամաբանական, պատժառահետևանքային կամ այլ կարգի իմաստային առնչություններ» [9, էջ 357],– գրում է Լ. Եզեկյանը:
Փոխանունությունը լայն տարածում ունի ինչպես առօրյա-հաղորդակցական, այնպես էլ գրական լեզվի գործառական ոճերում:
Փոխանունությունը նման է փոխաբերությանը: Փոխաբերությունը հենվում է երևույթների, նրանց նմանությունների, նրանց հատկությունների ընդհանրության վրա, իսկ փոխանունությունը հիմնվում է զանազան կապերի, առնչությունների վրա: Փոխանունության միջոցով կարող են արտահայտվել զանազան և բազմապիսի հարաբերություններ: Փոխանունության ոճական հիմնական արժեքն է խոսքը դարձնել սեղմ, համառոտ, արտահայտիչ և ուշադրությունը կենտրոնացնել ամենաբնորոշ հատկանիշի վրա:
Փոխանունությունն ունի բազմաթիվ տեսակներ: Տեսնենք, թե Ա. Պապայանը ինչպես է օգտվել խոսքի պատկերավորման այս միջոցից: Բերենք բնագրային օրինակներ.
Ա. Պարունակողը՝ պարունակյալի փոխարեն.
Մինաս. Տասներկու շիշը կուլ տվեց, անգամ աչքը չթարթեց (ՀՀՆԾ, 238):
Բերված օրինակի մեջ՝ տասներկու շիշը կուլ տվեց, շիշը բառը փոխարինել է շամպայն բառին: Շիշը պարունակողն է, շամպայնը՝ պարունակյալը, և նախադասությունը պետք է լինի՝ տասներկու շիշ շամպայնը կուլ տվեց, առանց աչքը թարթելու:
Բ. Պատկանելություն ցույց տվող առարկան՝ պատկանյալի փոխարեն:
Հմայակ. Է, թանկագին Պետրոսյան, դու իմ խնդիրը լուծեցիր, իսկ ես քոնը չեմ կարող (ՀՀՆԾ, 201):
Բերված օրինակի մեջ քոնը (պատկանելություն ցույց տվող բառը) փոխարինել է խնդիր բառին (պատկանյալին), այսինքն՝ իսկ ես քո խնդիրը չեմ կարող: Քոնը՝ քո խնդիրը (քո-ն հատկացուցիչ է):
Գ. Քանակական թվականները՝ չափի միավորների և դրանց հետ կապված առարկաների փոխարեն:
Բագրատ. Մի տուն ունեի, հիմա յոթն ունեմ (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, 262):
Բերված օրինակի մեջ հիմա յոթն ունեմ փոխանունությամբ՝ քանակություն ցույց տվող բառով արտահայտվել է նաև առարկան (տուն), այսինքն՝ հիմա յոթ տուն ունեմ:
Բագրատ. Այսքան կասեմ, յոթ տղա ունեմ, յոթին էլ նայել եմ ու հպարտ քայլել (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, 301):
Հովհաննես. Երկու ոչխար պիտի մորթես:
Խաթուն. Ինրպե՞ս թե երկուսը: Երկու ոչխար ինչի՞դ է պետք (ՄՀ, 59):
Շմավոն. Ինչո՞ւ երկրորդ աղջիկը չունեցանք, որ մեկը Օհանին տայինք (ԱԱՇԵ, 362):
Դ. Դասական թվականները հաջորդաբար կրկնվող առարկաների փոխարեն:
Սուրեն. Մոլլան զարմացած հարցնում է. «Ու՞ր է, ոչ յոթերորդ էշն եմ տեսնում, ոչ էլ ութերորդը» (ՄՀ, 5):
Այս նախադասության մեջ ութերորդը դասակական թվականը փոխարինել է էշ բառին:
Ե. Ժամանակը՝ տվյալ ժամանակամիջոցում տեղի ունեցող գործողության, երևույթի, իրադարձության փոխարեն:
Լուսինյան. Չէ, աննման երեկո էր (ԵՎ,108):
Այս օրինակի մեջ երեկո բառը գործածվել է երեկոյան տեղի ունեցած միջոցառման (զվարճալիք, համերգ և այլն) փոխարեն:
Զ. Հատկանիշն այդ հատկանիշով բնութագրվող առարկայի փոխարեն:
Ցոլակ. Դե, Արփիկ ջան, որոշիր, ո՞ր կոստյումս վերցնեմ, սև՞ը, թե՞ սպիտակը (ԽՊ, 155):
Բերված օրինակի մեջ սև՞ը, թե՞ սպիտակը փոխանունությամբ՝ հատկանիշը ցույց տվող բառով, արտահայտվել է նաև առարկան՝ կոստյումս: Փոխանունության մեջ առանձնացվում է համըմբռնումը, որը հիմնվում է երևույթների, առարկաների քանակական, նաև մասի և ամբողջի հարաբերության վրա: Բերենք բնագրային օրինակներ.
Լուսինյան. Բայց թուրքի յաթաղանը մեր իղձը անկատար թողեց (ԵՎ, 81):
Լուսինյան. Անօրենին չհաջողվեց ջնջել ոչ մեզ, ոչ էլ մեր իղձը (ԵՎ, 124):
Լուսինյան. Նայիր մեր զավակների դեմքերին և տես, թե ինչպես է հայի բախտը շողշողում (ԵՎ, 124):
Լուսինյան. Հային դարեր շարունակ դարձրել էին օտարի տան ճրագ (ԵՎ, 116):
Բերված օրինակներում թուրքի, անօրենին, հայի, հային բառերը դրված են եզակի թվով և գործածվել են հավաքական ամբողջության կամ հոգնակիի փոխարեն:
Անուշ. Ամբողջ աշխարհն է խաղում (ԵՎ, 101):
Աշխարհ բառը գործածվել է ժողովուրդ բառի փոխարեն:
Լուսինյան. Այո, Անգլիան թուրքական ղազանում փլավ է եփում (ԵՎ, 190):
Արարատ. Հիմա փլավը Ամերիկան կեփե (ԵՎ, 90):
Այս նախադասությունների մեջ Անգլիան, Ամերիկան կարելի է դիտել որպես եզակիի գործածություն հոգնակիի կամ հավաքականի փոխարեն (Անգլիան-Անգլիայի ժողովուրդը, Ամերիկան- Ամերիկայի ժողովուրդը):
