Սուսաննա Հարությունյան
Արամաշոտ Պապայանի դրամատուրգիայի խոսքարվեստը
4․5․ ԱՅԼ ԽՈՍՔԻ ՄԱՍԵՐԻ ՔԵՐԱԿԱՆԱԿԱՆ-ՈՃԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ՊԻԵՍՆԵՐՈՒՄ
Ածականի հիմնական քերականական առանձնահատկությունը նրա համեմատության աստիճաններն են, ուստի ածականի յուրահատուկ կիրառությունները դրսևորվում են հիմնականում այդ աստիճանների գործածության դեպքում: Ա. Պապայանն իր պիեսներում օգտագործել է համեմատության աստիճանների արտահայտման տարբեր ձևեր: Քննարկենք այդ ձևերից յուրաքանչյուրն առանձին-առանձին: Գրքային է ավելի բառով կազմված բաղդատականը և համեմատելին դրվում է քան նախդիրով:
Գոհար. Մի՞թե ավելի անուշ, քան ձեր ամուսնու համբույրները (ՄՀ, 22):
Ժողովրդախոսակցական լեզվում ավելի բառը բաց է թողնվում, և համեմատելին դրվում է բացառական հոլովով: Օրինակ՝
Նազիկ. Ահա նա այս կողմն է գալիս, հիմա մենք կպարզենք՝ ձեզանից ով է լավը, ով՝ վատը (ՄՀ, 48):
Գրքային է նաև գերադրական – գույն-ով ձևը, որ գալիս է գրաբարից:
Սանասար. Կապիտալիստի տղային անգամ թույլ են տվել գալ մեզ մոտ սովորելու: Բարձրագույնի թոշակ, ձրի հանրակացարան (ԱՓ, 468):
Ավելի գործածական է ամենա – նախածանցով կազմությունը:
Հովհաննես. Դու էլ շրջանի ամենահայտնի կթվորուհին (ՄՀ, 57):
Ա. Պապայանը գերադրական աստիճանի ձևեր է կազմում նաև
Ա. Ածականի կրկնությամբ.
Վիկտորյա. Շմավոնսջահելներից ջահել է, փիղ է, փի՛ղ (ԻՎՄՏ,415):
Մասիս. Պարզից պարզ (ԵՎ, 96):
Սիմոն. Ինձ համար իմը լավից լավն է (ԱՓ, 480):
Բ. Դրակական աստիճանը գործածելով ամենից բառի հետ.
Լուսիկ. Իսկ ամենից շատ տատիս (ՀՄՇ, 578):
Գ. Դրական աստիճանի վրա իմաստն ուժեղացնող բառերի հավելմամբ.
Գրիգոր. Ընդհակառակը, չափազանց հետաքրքիր է (ԱԱՇԵ, 373):
Դ. Գեր բաղադրիչով, որը հատուկ էբարձր ոճին.
Լուսինյան. Հա՛, հա՛, հա՛, ճիշտն ասած գերհաճույք ստացա (ԵՎ, 101):
Ա. Պապայանն իր պիեսներում հավասարապես օգտագործել է ինձնից և ինձանից, քեզնից և քեզանից անձնական դերանունները:
Օնիկ. Ինչպես տեսնում եմ, ընկեր Վարդանուշ, դուք ինձնից նեղացաք (ԽՊ, 173):
Մարտիկյան. Հանկարծ ինձանից ոչ հեռու պայթեց արկը (ՀՄՇ, 579):
Սիրանուշ. Ուզում էի իմանալ այն, ինչ ձեզնից հնարավոր չէ իմանալ (ԽՊ, 197):
Մորոզով. Եթե նա ձեզանից շուտ տեղ հասավ, ապա այս հույժ կարևոր առաջադրանքը տապալված է (ՀՄՇ, 585):
Իր պիեսներում Ա. Պապայանն օգտագործել է ցուցական դերանունների թե´ գրական, թե´ ժողովրդական ձևերը: Ժողովրդական հերոսներին խոսեցնելիս նա կիրառել է ժողովրդական ձևերը: Բերենք բնագրային օրինակներ.
Գրական ձևերի օրինակներ.
Բագրատ. Այսքան կասեմ, յոթ տղա ունեմ, յոթին էլ նայել եմ ու հպարտ քայլել (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, 301):
Բլբուլ. Տեսնում եմ, այստեղ ստորագրում են (ՀՀՆԾ, 243):
Հմայակ. Այսպիսի ծնունդ չէի տեսել (ՀՀՆԾ,236):
Նինա. Ես այդպես չեմ գտնում (ՀՀՆԾ,246):
Ժողովրդական ձևերի օրինակներ.
Նուբար. Էստեղ միայն հորդ խոսքն է անցնում (ԱԱՇԵ, 319):
Վահան. Նա էնտեղ թոշնեց, թառամեց, ես՝ էստեղ (ԱԱՇԵ, 312):
Շավարշ. Մինչև ե՞րբ ես էսպես հալ ու մաշ լինեմ (Մհ, 13):
Առօրյա խոսակցական ոճի ձև է ինչու՞ հարցական դերանվան ինչի՞ համանիշը՝ գործածված ժողովրդական հերոսների կողմից:
Նուբար. Ինչի՞, աշխարհ աղջիկ կտրա՞վ (ԱԱՇԵ, 319):
Բագրատ. Ինչպե՞ս թե ինչի, որպեսզի ցուցակի մեջ մտնի, բնակարան ստանա (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, 299):
Վարշամ. Իսկ է՜ս անգամ ինչի՞ են հանել (ԱԱՇԵ, 376):
Վարշամ. Ասա ինչի՞, դու պաշտոն ես կորցնում, ես եղբայր եմ գտնում (ԱԱՇԵ, 377):
Դու անձնական դերանվան տրական հոլովի ձևը՝ քեզ-ը ցույց է տալիս վերաբերմունք և կարող է արտահայտել զարմանք, հիացմունք, հեգնանք, հանդիմանություն և չունի եզակի թվի երկրորդ դեմքի իմաստ: Երկրորդ դեմքի անձնական դերանվան քեզ հոլովաձևը ա՛յ կոչական բառի հետ միասին արտահայտում է զարմացական ձայնարկություն: Բերենք բնագրային օրինակներ.
Պատվական. Ա՜յ քեզ խայտառակություն (ՄՀ, 40):
Պատվական. Թյու՛, այ քեզ պատիժ (ՄՀ, 4):
Կարմեն. Այ քեզ անակնկալ (ՍԻՉԱԵԱՔ, 255):
Գոհար. Այ քեզ նորություն (ՄՀ, 11):
Տաճատ. Այ քեզ երջանկություն (ԵՎ, 123):
Սուրեն. Ուրեմն Գոհարն ասաց սո՞ւտ է.. Ա՜յ քեզ բան (ՄՀ, 46):
Սուրեն. Այ քեզ փորձանք: Ներեցեք, տիկին, ոչ մի կերպ ես այդ խնդրում ձեզ օժանդակել չեմ կարող (ՄՀ, 48):
Առօրյա-խոսակցական ոճում ցուցական դերանունների հետ օգտագործվում են նաև ստացական, ցուցական հոդեր, որոնք այնքան էլ ճիշտ ձևեր չեն արդի գրական հայերենի համար: Ա. Պապայանը դրանք հատկապես օգտագործել է ժողովրդական հերոսների խոսքում՝ համապատասխան ձևով ոճական երանգ հաղորդելու նրանց խոսքին: Բերենք բնագրային օրինակներ.
Մարգար. Նուբար, պատրաստվիր, էս երկու օրս գնում ենք խնամախոսության (ԱԱՇԵ, 337):
Մինաս. Բերեմ, հենց այս րոպեիս տասներկուսն էլ չորից բերեմ (ՀՀՆԾ,236):
Մինաս. Այս վայրկյանիս (ՀՀՆԾ, 236):
Այս օրինակներում տեղի է ունեցել ցուցական հոդի ավելադրություն (հավելում):
Հազվադեպ են ս ստացական հոդի ավելադրության դեպքերը:
Խաթուն. Թե կուզես իմանալ, իմ Շավարշիս միայն մինիստրի աղջիկն է արժան (ՄՀ, 57):
Ժամանակակից հայերենում որոշիչ հոդը դրվում է միայն ուղղական, տրական և հայցական հոլովների վրա, իսկ սեռականը, բացառականը, գործիականը և ներգոյականը որոշիչ հոդ չեն առնում: Սակայն Ա. Պապայանի պիեսներում մենք հանդիպում ենք նաև ներգոյական հոլովաձևերի հետ որոշիչ հոդի գործածության դեպքերի: Օրինակ՝
Մարգար. Ո՞ր դարումն ես ապրում (ԱԱՇԵ, 326):
ԳԼՈՒԽ 5 ՇԱՐԱՀՅՈՒՍԱԿԱՆ ԵՐևՈՒՅԹՆԵՐ
5. 1. ՄԻԱԿԱԶՄ ՆԱԽԱԴԱՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ և ԴՐԱՆՑ ՈՃԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔԸ ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ՊԻԵՍՆԵՐՈՒՄ
Սույն ենթագլխի նպատակը միակազմ նախադասությունների ուսումնասիրությունն է Արամաշոտ Պապայանի պիեսներում։ Ներկայացվում են միակազմ նախադասությունների դրսևորման ձևերը Արամաշոտ Պապայանի պիեսներում։
Հայտնի է, որ միակազմ նախադասությունները միակենտրոն են, գլխավոր անդամներից որևէ մեկը բացակայում է՝ ենթական կամ ստորոգյալը կամ էլ երկուսը միասին: Համապատասխան հնչերանգի միջոցով տեղի է ունենում հաղորդակցումը:
«Միակազմ նախադասությունը բառ է կամ բառերի կապակցություն, որը հատուկ ստորոգման հնչերանգով բարձրանում է նախադասության մակարդակի և դառնում է խոսքի միավոր», – գրում է Պ. Պողոսյանը [15. էջ 351]:
Արամաշոտ Պապայանը վարպետորեն է օգտվել այդ կառուցվածքի նախադասությունների ոճական հնարավորություններից: Նրա պիեսների գրեթե բոլոր էջերում հանդիպում ենք մի քանի տասնյակ նմանատիպ նախադասությունների: Իր պիեսներում նա օգտագործել է համառոտ, ընդարձակ, պարզ և բարդ միակազմ նախադասություններ։
Բերենք բնագրային օրինակներ.
Ա. Համառոտ.
Հրապարակ (ՄՀ, էջ 3): Կրակոց (ՀՄՇ, էջ 605):
Բ. Ընդարձակ.
Ընդհանուր իրարանցում (ԳՄԱՍ, էջ 572):
Ընդհանուր ծիծաղ (ԽՊ, էջ 131):
Կենդանի պատկեր (ՀՀՆԾ, էջ 251):
Երեք կարճ զնգոց (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, էջ 264):
Գ. Պարզ միակազմ
Հյուրասենյակ ճաշակով կահավորված (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, էջ 307):
Դ. Բարդ միակազմ.
Դիմացը դեղնավուն տուֆից սյունազարդ, գեղեցիկ պատշգամբով առանձնատուն, աջ ու ձախ կողմերում աստիճաններ (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, էջ 275):
Բազմաթիվ են միակազմ նախադասությունների ոճական հնարավորությունները. դրանք խոսքը դարձնում են ավելի կարճ ու դիպուկ:
Այս կարգի ու կառուցվածքի նախադասությունները դրամատիկական ստեղծագործություններում հաճախ նպաստում են շրջապատի, իրավիճակի նկարագրությանը իբրև նախապատրաստություն, որը կոչվում է ռեմարկ:
Արամաշոտ Պապայանը չի գրում. «Բեմի վրա ներկայացված է Գուրգեն Բագրատյանի բնակարանը», այլ կարճ ասում է «Գուրգեն Բագրատյանի բնակարանը»: Կամ չի գրում. «Հանդիսատեսի առջև ներկայացված է ընդարձակ մի սենյակ, որտեղ աջ կողմում ննջարանն է, իսկ ձախ կողմում կա երկու դուռ», այլ կարճ ասում է. «Ընդարձակ սենյակ, դեպի աջ՝ ննջարան, դեպի ձախ՝ երկու դուռ»:
Արամաշոտ Պապայանը իր պիեսներում գործածել է գոյականով արտահայտված միակազմ նախադասություններ, որոնք խոսքը դարձնում են ավելի արտահայտիչ ու անմիջական: Այդպիսի նախադասությունների գործածությունն այն տպավորությունն է ստեղծում, որ կարծես ամեն ինչ կատարվում է աչքի առջև: Բերենք բնագրային օրինակներ.
Նույն բնակարանը (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, էջ 268):
Պետի ընդունարանը (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, էջ 296):
Առավոտ է (ԵՎ, էջ 114):
Երեկո է (ԵՎ, էջ 93):
Կեսօր է (ՄՀ, էջ 55):
Միակազմ նախադասությունների համակարգում ոճական բազմաթիվ կիրառություններով առանձնանում են կամային-հոգեկան վերաբերմունք արտահայտող անվանական նախադասությունները: Այդպիսի նախադասությունները ձևավորվում են խոսքային որոշակի իրավիճակներում և բնորոշ են խոսակցական լեզվին, քանի որ հոգեկան լարված, հուզված իրավիճակներում խոսողը անմիջապես չի կարող ձևավորել իր միտքը կանոնավոր կառուցվածքով, տրամաբանական կապակցությամբ, դրա համար էլ նախընտրում է տվյալ իրավիճակում միտքն արտահայտել հիմնական գերադաս բառով, համապատասխան դիմախաղով, ձայնային ելևէջներով և հնչերանգով: Բերենք մի բնագրային օրինակ.
Մարտիկյան. – (դժվարությամբ շնչելով) ջու՜ր… [ՀՄՇ, էջ 579]
Այս օրինակում «ջու՛ր…» արտահայտությունը ներկայացնում է տվյալ իրավիճակում տվյալ պահի իրադրությունը առանց երկարաբանության: Միակազմ նախադասությունների մի տարատեսակ էլ ընդհանրական միակազմ նախադասություններն են, որոնցով նույնպես հարուստ է Արամաշոտ Պապայանի պիեսների լեզուն: Այս նախադասություններում ստորոգյալներն արտահայտված են խոնարհված բայով, ունեն դեմք, թիվ, եղանակ, ժամանակ, բայց ենթական բացակայում է: Դատելով անվանումից՝ այսպիսի նախադասություններում խոսքը վերաբերում է ոչ թե մեկին, այլ ընդհանուրին: Այս տիպի նախադասություններով մեծ մասամբ արտահայտում են խորհուրդներ, խրատներ, առաջարկություններ:
Ընդհանրական միակազմ նախադասությունների ստորոգյալները մեծ մասամբ արտահայտվում են բայի հոգնակի թվի երկրորդ դեմքով: Բերենք բնագրային օրինակներ.
Տարոն. – Եթե աշխարհ եք գալիս, արև դարձեք, ջերմացրեք մարդուն: Այլապես, թող չծնվի նա, ով այս գեղեցիկ աշխարհը պիտի այլանդակի: Մա´րդ ծնվեք և մա´րդ մեռեք (ԳՄԱՍ, էջ 574):
Գուրգեն. – Ծնկեք, քծնեք, շողոքորթեք (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, էջ 316):
Իր պիեսներում Արամաշոտ Պապայանը գործածել է այնպիսի անվանական նախադասություններ, որոնցով կազմվում են նաև ողջույնի, մաղթանքի, անեծքի խոսքեր, որովհետև դրանք ստանում են հուզական մեծ լիցքավորում: Բերենք օրինակներ.
Արմեն. – Տարոսը ձեզ (ԵՎ, էջ 113)։
Անուշ. – Մեղա քեզ, տեր (ԵՎ, էջ 113):
Շավարշ. – Քո ազիզ արևը՝ կատակ չեմ անում (ՄՀ, էջ 64):
Ընդհանրական միակազմ նարադասությունների խմբին են պատկանում նաև «մարդ» գերադաս բառով կազմված նախադասությունները, որտեղ «մարդ» բառը ունի անորոշ, ձևական իմաստ։ Այդպիսի նախադասություններ նույնպես կան Արամաշոտ Պապայանի պիեսներում։
Տարոն. – Աշխարհը հավերժ, մարդն անցողական: Մարդ ծնվում ես, բայց միշտ չէ, որ մարդ ես մեռնում: Աշխարհը գեղեցկացնողն էլ, այլանդակողն էլ մարդն է (ԳՄԱՍ, էջ 543):
Միակազմ նախադասությունների մի տեսակն էլ բառ-նախադասություններն են, որոնք հիմնականում արտահայտվում են պատասխանական բառերով կամ վերաբերականներով և նպաստում են խոսքի սեղմությանն ու հակիրճությանը: Դրանք արտահայտում են հաստատում և ժխտում ու կարող են երկխոսությունների մեջ գործածվել ոչ միայն նախադասության անդամի կապակցության, այլև ցանկացած մտքերի կապակցությունների փոխարեն: «Այս իմաստով, – նշում է Պ. Պողոսյանը, – այո (հա) և ոչ (չէ) բառերը խոսքի մեջ ունեցած իրենց իրադրական բնույթով նման են դերանունների, քանի որ ամեն մի ցանկացած պահի նրանց մեջ կարող է դրվել ցանկացած ամեն մի իմաստ ու բովանդակություն: Հենց սրա մեջ է բառ-նախադասությունների ոճական արժեքը, բառեր, որոնց օգնությամբ խոսքը դարձնում ենք համառոտ, խուսափում ավելորդ կրկնություններից, խոսքին հաղորդում ենք կտրականություն, վճռականություն, դրանց միջոցով արտահայտում զանազան վերաբերմունքներ» [15, էջ 359]։
Արամաշոտ Պապայանի բոլոր պիեսներում նմանատիպ նախադասությունները բազմաթիվ են: Բերենք մի քանի օրինակներ.
Սուրեն. – Դուք առաջին անգա՞մն եք մեզ մոտ:
Նազիկ. – Առաջին:
Սուրեն. – Ձեզ դու՞ր է գալիս այստեղ:
Նազիկ. - Շատ (ՄՀ, էջ 25):
Պրոֆեսոր. – Հարսների՞դ:
Տարոն. – Այո (ԳՄԱՍ, էջ 528):
Այսպիսով, միակազմ նախադասությունները կարճում են խոսքը, և այն դարձնում սեղմ ու դիպուկ, ազատում են խոսքը ավելորդ երկարաբանությունից:
5. 2. ՀԱՎԵԼԱԿԱՆ ՇԱՐԱՀՅՈՒՍԱԿԱՆ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ՊԻԵՍՆԵՐՈՒՄ
Հավելական շարահյուսական կապակցության դեպքում նախադասության անդամներն արտասանվում են առանձին-առանձին, ունեն ինքնուրույն ավարտուն հնչերանգ և դառնում են ինքնուրույն նախադասություն: Իբրև ոճական-արտահայտչական միջոց՝ այն տարածված է գեղարվեստական խոսքում: Հավելական շարահյուսական կապակցության դեպքում ամբողջ նախադասությունը կտրատվում է, բառերը, կապակցությունները, ստորադաս նախադասությունները դառնում են արտասանական ինքնուրույն միավորներ, գրավոր խոսքում անջատվում են վերջակետով:
«Հավելական կապակցությունը շարահյուսական այն միջոցն է, երբ հեղինակը մի միտք է արտահայտում, այն կարծես ավարտած է համարում, սակայն նրան հաջորդող բառով, բառակապակցությամբ կամ առանձին նախադասությամբ լրացուցիչ բացատրություն է տալիս իր նախորդ ասածի վերաբերյալ: Այս հավելական կապակցությունը նախորդի հետ կարող է կապակցվել ինչպես շարահարությամբ (առանց շաղկապների և հարաբերական բառերի), այնպես էլ զոդվածով (կապակցական բառերով)» [17, էջ 199]: Բերենք բնագրային օրինակներ Ա. Պապայանի պիեսներից:
Վռամ. Չխանգարեմ: Գնացի քաբաբխանա: Ով աշխատի, նա կուտի (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, 280):
Սամսոն. Տղաս: Օֆդ նոր հասկցա: Կժպտա՞ս, հա (ԵՎ, 125):
Ջանիկ. Ոչ հոգուց է մաքուր, ոչ ձեռքից: Որ ասաց Զագոդզերնոյում է աշխատում, ճիշտ չէ (ԽՊ, 136):
Սաքո. Էլ ի՞նչ ես քեզ դես ու դեն գցում, բան է պատահել, ասա, իմանանք:
Ցոլակ. Որ ասեմ, ի՞նչ, զուր տեղը պիտի ալեկոծվեմ: Ավելի լավ է՝ դու վեր կաց՝ գնա, հանկարծ գնացքից չուշանաս (ԽՊ, 137):
Նշված երկխոսության մեջ որ ստորադասական շաղկապով կապված նախադասությունը ոչ թե պարզաբանում է գլխավոր նախադասության իմաստը, այլ այդ շաղկապով նոր նախադասություն է սկսվում, որը հավելական հարաբերություն է հաղորդում նախորդ նախադասությանը:
Օնիկ. Ինչպես տեսնում եմ, ընկեր Վարդանուշ, դուք ինձնից նեղացաք:
Վարդանուշ. Որ նեղանամ, ինչ օգուտ: Բնավորություն է, էլի (ԽՊ, 173):
5. 3. ՇԱՐԱԴԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՆՐԱ ՈՃԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔԸ ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ՊԻԵՍՆԵՐՈՒՄ
Սույն ենթագլխի նպատակը շարադասության և նրա ոճական արժեքի ուսումնասիրությունն է Արամաշոտ Պապայանի պիեսներում։ Ներկայացվում են շարադասության դրսևորման ձևերը Արամաշոտ Պապայանի պիեսներում։
Շարադասությունը քերականական արտահայտման միջոցներից մեկն է: «Շարադասությունը, – գրում է Խ. Բադիկյանը, – բառական միավորների՝ յուրաքանչյուր լեզվի ներքին օրինաչափություններից բխող դասավորության ընդունված կարգն է նախադասություններում և բառակապակցություններում» [5, էջ 7]:
Հայերենի շարադասությունն ունի քերականական և ոճաիմաստային դրսևորումներ։ Այն բավականաչափ ճկուն է և ազատ՝ կապված հնչերանգի և տրամաբանական շեշտի հետ, որի շնորհիվ էլ նախադասությունները ստանում են ոճական բազմապիսի կիրառություններ: Շարադասության ճկունությունն ամենից առաջ աչքի է ընկնում նրանով, որ շարադասության փոփոխություններից նախադասությունները ստանում են ոճական-արտահայտչական տարբեր իմաստներ:
Սովորական ուղիղ շարադասությունը նախադասության այնպիսի կառուցվածքն է, երբ ենթական դրվում է ստորոգյալից առաջ, որոշիչը՝ որոշյալից, հատկացուցիչը՝ հատկացյալից, իսկ բացահայտիչը՝ բացահայտյալից հետո: Հայոց լեզվին ավելի բնորոշ է «ենթակա-ստորոգյալ-ուղիղ խնդիր» կառուցվածքը: Ենթակայի լրացումները դրվում են նրանից առաջ, ստորոգյալի լրացումների շարադասությունն ազատ է: Անուղղակի խնդիրների մեծ մասը ստորոգյալի նկատմամբ ետադաս կիրառություն ունի, իսկ պարագաների մեծամասնությունը նախադաս է:
Հարազատ մնալով հայերենի շարադասությանը՝ Ա. Պապայանը նաև բազմաթիվ շեղումներ է կատարում՝ դիմելով շրջադասությանը: Շրջադասությունը նախադասության կամ բառակապակցության անդամների շարադասության սովորական կարգի փոփոխությունն է, որի դեպքում նախադասության անդամների տեղերը փոխվում են, իրար հետ կապված բառերը հեռացվում, նախադասության մի անդանը իր սովորական տեղից շարժվում է մի այլ տեղ՝ սկզբից վերջը կամ ընդհակառակը: Շրջադասությունը կիրառվում է միտքն ընդգծելու, այս կամ այն բառի իմաստը շեշտելու նպատակով: «Շրջադասությունը, – գրում է Ֆ. Խլղաթյանը,-նախադասութան մեջ բառերի սովորական շարադասությունից տարբեր դասավորությունն է, որն ուժեղացնում է խոսքի արտահայտչականությունը» [10, էջ 200]:
Սովորական ուղիղ շարադասության դեպքում նախադասությունը հնչում է հասարակ, սովորական, իսկ շրջուն շարադասության դեպքում՝ «ավելի կենդանի ու երաժշտական», ինչպես նկատել է հայ անվանի լեզվաբան Մանուկ Աբեղյանը [1, էջ 532]:
Շարադասության մեջ մեջ մեծ դեր ունի նաև տրամաբանական շեշտը, որն ընդգծում է այն բառը, որն ուզում է շեշտել հեղինակը:
Ա. Պապայանը իր պիեսները մեծ մասամբ գրել է սովորական ուղիղ շարադասությամբ, բայց քիչ չեն նաև շրջուն շարադասության դեպքերը: Բերենք բնագրային օրինակներ.
Ա. Ենթակայի ետադասություն
Նազիկ. – Ձեր մեջ այնքան շուտ է բռնկվում սիրո բոցը, որ չեմ կարող չերկյուղել, թե մեր ամուսնության հենց երկրորդ օրը, մեկ ավելի հրապուրիչին հանդիպելիս, նորից չբոցավառվեք… (ՄՀ, էջ 34):
Բ. Որոշիչի ետադասություն, որը հիմնականում օգտագործել է թատերական ռեմարկներում.
Ներս է մտնում Տիգրանը՝ սակրավոր կապիտանի համազգեստով (ՄՀ, էջ 18):
Դիմացը՝ դեղին տուֆից առանձնատուն՝ լայն պատշգամբով (ԵՎ, էջ 71):
Գ. Ուղիղ խնդրի ետադասություն․
Բերենք օրինակ ռեմարկից.
Ներս է մտնում Կարմենը՝ ձեռքին նորաստեղծ մեքենայի մոդելը (ԱԻՉԱԵԱՔԷ, էջ 273):
Դ.Դերբայական դարձվածքի ետադասություն.
Բերենք օրինակ ռեմարկից.
Տարասը կարծես հոգեպես սպանված՝ տարված մռայլ մտքերով, նստած է կոճղի վրա (ՀՄՇ, էջ 593):
Ե. Հատկացուցչի ետադասություն, որ գալիս է գրաբարից: Բերենք բնագրային օրինակներ.
Տաճատ. – Գիտեմ՝ ի պատիվ Սիրանուշի, որ ավարտել է ինստիտուտը, հրավերք է (ԵՎ, էջ 74):
Լուսինյան. – Ի նշան մեր սիրո՝ նա իր որդուն անվանել է իմ անունով, իսկ ես իմ աղջկան տվեցի նրա քրոջ անունը՝ Սիրանուշ (ԵՎ, էջ 81):
Խոսքը ոճական յուրահատուկ նրբերանգ է ստանում, երբ բայական լրացումը գտնվում է օժանդակ բայի և դերբայի մեջև: Ա. Պապայանը դիմելով բայական ստորոգյալի այս կիրառությանը՝ ցանկացել է ընդգծել օժանդակ բայից առաջ դրված անդամը և տրամաբանական շեշտը դրել է հենց այդ անդամի վրա: Բերենք բնագրային օրինակներ.
Վիկտորյա. – Աղջիկս երեխա է, նրանք են խելքից հանել (ԱԱՇԷԵ, էջ 346):
Վարդուհի. – Դու ես ինձ ծանոթացրել նրա հետ (ԱԱՇԷԵ, էջ 349):
Առաջին նախադասության մեջ Ա. Պապայանը ցանկացել է շեշտել նրանք ենթական, այդ պատճառով էլ օժանդակ բայը դրել է նրանից հետո։ Երկրորդ նախադասության մեջ նա դարձյալ շեշտել է ենթական և տրամաբանական շեշտը դրել է դու-ի վրա
Շարադասության այս ճկունությունն ունեն նաև հարցական նախադասությունները, որոնց դեպքում օժանդակ բայը կամ հանգույցը դրվում է հարցական նշան պարունակող բառերից հետո: Օրիանկ.
Մարգար. – Ո՞րն է այս ստվերը (ԱԱՇԷԵ, էջ 323):
Հմայակ. – Ինչի՞ց ես ենթադրում, որ ծնունդ չէ (ՀՀՆԾ, էջ 239):
Սիրանուշ. – Եվ ո՞վ է դավադիրը (ԵՎ, էջ 87):
Ցոլակ. – Ինչպե՞ս եք համարձակվում (ԽՊ, էջ 170):
Այսպիսով, սույն ենթագլխում ներկայացվեցին հայերենի շարադասության դրսևորման ձևերը և նրանց ոճական արժեքը Արամաշոտ Պապայանի պիեսներում։
