Нарша Булгакбаев
Ислам модернизациясы. 1 Бөлім
Жазушылық туралы, егер адам жазғысы келсе, онда ол адамдардың өмірінде не бар екені туралы жазып, өзімен немесе басқа біреумен болған оқиғадан үйренуге болатын сабақтарды бөліп көрсетсін. Немесе мысал ретінде əңгімелер жазып, алғы сөзде осыны атап өтсін. Ең абзалы – Құран мен Сүннетте келтірілген сахих хикаяларды, сондай-ақ пайғамбарлар, ғалымдар, солихтар сияқты ұлы ислам адамдарының өмірін жəне Аллаһ бізге жеткізген өткен қауымдардың қиссаларын бір кітапта жазу. Өз бетімше өзгертпей немесе қоспай, қызықты əдіс. Сонымен бірге жақсы мінезге, əділдікке, ізгілікке шақырып, балалар түсінетіндей жеңіл түрде жазу керек. Ал ең дұрысын бір Алла ғана біледі.
Жалпы, əдебиетке тыйым салынбайды. Ол негізінде мубах (рұқсат етілген). Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын) сахабаларының ішінде Хасан ибн Сəбит, Абдулла ибн Рауаха, Лəбид ибн Рабиа жəне басқа да ақындар болғаны белгілі, оған Аллаһ разы болсын. Сондай-ақ, ислам тарихында өлең жазған ғалымдар аз емес, сонымен қатар бізге белгілі бір ғылымдарды зерттеуге қатысты ең құнды кітаптарды проза түрінде қалдырған. Мысалы, араб грамматикасы бойынша Ибн Мəліктің «Мың байты», Ибн Қайимнің Ақида туралы «Нуния» жəне т.б. Бұл əрекетте тыйым салынған нəрселер (харам) болса, тек сонда ғана тыйым пайда болуы мүмкін.
Шытырман оқиғалы роман жазуда тыйымдар бар. Сондықтан шариғат бойынша шытырман оқиғалы роман жазу екі себеппен мүмкін емес:
1 – Уақытты босқа өткізу. Өйткені, адам қиямет күні уақытын қалай өткізгені үшін сұралады. Ибн Аббастан (Алла оған разы болсын) жеткен хадисте Пайғамбар (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): Көптеген адамдар екі нығмет (Алла берген) – денсаулық пен бос уақыт туралы алданады. (əл-Бухари, 6049) Сондай-ақ Əбу Барза əл-Əслəмиден, оған Аллаһ разы болсын, Аллаһ елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын) былай дегені жеткізіледі: «Қиямет күні құлдың аяғы қозғалмайды, оның өмірде қайда жүргені; ақыл-есі жоғалады, оны қалай пайдаланғаны сұралмайынша; мал-мүлкі жойылады, оны қалай иеленгені мен қалай жұмсағаны сұралмайынша, денесі қатып қалады, оны қалай пайдаланғаны сұралмайынша». (ат-Тирмизи, 2417).
2 – Алдау, өйткені Шытырман оқиғалы романдар ойдан шығарылған оқиғаларды, шындықта болмаған кейіпкерлерді сипаттайды. Абдуллаһтың (Ибн Масғудтың, оған Алла разы болсын) сөздерінен Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай дегені жеткізіледі: «Ақиқатында, шыншылдық тақуалыққа жетелейді, жəне, əрине, тақуалық жəннатқа апарады, сен шыншыл болғанға дейін шындықты айтатын адам боласың. Ал өтірік айту болса, расында ол күнəға жетелейді, ал күнə отқа апарады жəне адам Алланың алдында əйгілі өтірікші ретінде жазылмайынша өтірік айтады». (əл-Бухари, 6094; Муслим, 2607).
Сонымен қатар, өлең немесе хикая жазуда тыйым салынған нəрселерді сипаттауға, мысалы, əйелдің дене мүшелерін немесе еркек пен əйелдің жақын қарым-қатынасын, балағаттау мен арам сөздерді айту, күнəһарлар мен олардың күнəларын мадақтауға тыйым салынады. Сондықтан біз сізге күнделікті өмірде болып жатқан шынайы оқиғаларды өзіңіз естіген немесе тікелей өзіңізбен болған оқиға түрінде жазуға ғана кеңес береміз. Егер сіз осы шынайы оқиғаларды жазудан алынған артықшылықтар мен сабақтарды іздесеңіз, бұл өте пайдалы болады. Пайғамбарлар туралы немесе Исламның көрнекті тұлғалары туралы немесе бізден бұрын өмір сүрген халықтар туралы Құран мен Сүннеттен сенімді хикаялар жазу өте пайдалы болады. Жəне пайда табу үшін шындықты бұрмаламай, ақиқатын жазу керек. Бұл туралы Алла жақсырақ біледі!
12) Туыстық байланыс үзіліп, адамдар тек жақын таныстарға ғана сəлем береді.
Туыстық, арабша [кариб] – біреумен туысқан адам. Ислам ақидасы Құран Кəрімнің «Туысқанға жақсылық жасау» [2:83], [4:36], «Жақсылық жасау жəне туысқанға сый-сияпат беру» [16:90], аштық күні туысқан жетімді тамақтандыру сияқты аяттар негізінде жасалған. [90:14-15], сені туыстарыңа баруға, оларға сыйлық беруге, олардың істері мен мəселелерімен айналысуға, олардың арасындағы кедейлерге көмектесуге, жақсы қарым-қатынаста болуға, үлкендерді құрметтеуге шақырады. Туысқандар – бір-бірінен немесе ортақ атадан тарайтын қандас адамдар. Туыстық қарым-қатынас көптеген отбасылық қатынастардың негізгі элементі болып табылады. Туысқандар – үлкен ата (əже), ата (əже), əке (ана), ұл (қызы), немере (шөбере), ағалар мен апалар, нағашылар (тəтелер), жиендержəне т.б. Кейбір мұсылман сарапшыларының пікірінше, туысқандар – бұл əке жағынан немесе ана жағынан қандас жақын адамдар жəне қасиетті Құранда дəл осындай туыстар жайлы айтылады. Олардың ең жақындары – əкелер, аналар, аталар, əжелер, балалар, немере, шөберелер. Жақын туысқандардың келесі санатына іні-қарындастары мен олардың балалары, содан кейін анасы жағынан нағашылары жəне олардың балалары, содан кейін əкесі жағынан туғандары жəне олардың балалары жатады:
Ол адамды судан жаратып, оған туыстарын нəсіп еткен. Раббың аса құдіретті (25:54). Отбасылық қарым-қатынасты сақтау мұсылман қоғамының үйлесімді дамуына ықпал ететін маңызды фактор болып табылады. Бұл мəселе отбасылық қарым-қатынас тəртібін анықтайтын қасиетті Құран нұсқауымен реттеледі. Кейбір деректерге қарағанда, туыстық байланыстарды сақтау – Алланың разылығы мен о дүниеде сауабына ие болуға мүмкіндік беретін себептердің бірі, сонымен қатар адамның дүниедегі ризығын арттыруға көмектеседі. Бұл пікір Пайғамбарымыз Мұхаммедтің: «Несібесі артып, ғұмырының ұзарғанына риза болған əркім туыстарымен байланыста болсын» деген сөзіне негізделген. Отбасылық байланыстарды сақтаудың көптеген жолдары бар. Ислам діні Құран аяттарына сүйеніп, «туысқа жақсылық жасау» [2:83], [4:36], «жақындарға жақсылық жасау жəне сый-сияпат беру» [16:90], туыстарынан жетім баланы тамақтандыру [90:14-15], туған-туыстарыңды аралауға шақыру, оларға сыйлық беру, олардың істері мен мəселелерімен айналысу, олардың арасындағы кедейлерге көмектесу, жақсы қарым-қатынаста болу, үлкендерді құрметтеу. Сондай-ақ оларды қонаққа шақыру, жылы қарсы алу, жетістіктері мен жеңістеріне қуану, олардың қиыншылықтары мен қайғыларына жанашырлық білдіру. Жаратқан Иеден олар үшін жарылқау жəне барлық жамандықтан қорғауды сұрау ұсынылады. Адам оларға қызғаныш сезімін тудырмауы керек жəне оның жүрегі əрқашан оларға ашық болуы керек жəне жаман нəрсені жоспарламауы керек. Егер олар шақырса, шақыруды қабылдап, ауырған кезде оларға бару керек. Көрші тұратын туыс көрші əрі туыс болғандықтан одан да үлкен құқыққа ие болады [2:215]. Туыстарына материалдық жəне моральдық қолдау көрсету. Тақуалық қасиеттердің бірі – жақындарының пайдасына садақа беру [2:177], жақындарын ескере отырып, оларға материалдық жəне моральдық қолдау көрсету. Туыстарына қандай жағдай болмасын көмек пен қолдау көрсетіледі. Туысқаны күнə жасаса да, туысқа көмектесуді тоқтатпауы керек. Бұл ереже тарихқа сүйеніп, 'Аишаға жала жабушылардың бірі Əбу Бəкірдің туысы, Алла жолында хижрат еткен кедей болған Мистах ибн Усас. Əбу Бəкір оған ешқашан садақа бермеймін деп ант етті. Алайда, Алла Тағала [24:22] Адамдар басқаларға жұмсақ болса, Ол да оларға жұмсақ болады деп айтты. Бұл аятты естіген Əбу Бəкір: «Иə! Алланың атымен ант етемін, Алланың мені кешіруін қалаймын». Сондықтан ол Мистахқа қайырымдылық беруді жалғастыруды шешті. Осы орайда Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.): «Мұқтаждарға берілетін садақа – жай ғана садақа, ал туысқанға берілетін садақа – екі нəрсе: садақа жəне туыстық байланыстарды сақтау», – деген сөзі бар. Құран Кəрімде Раббымыз туысқанға салық беруге шақырады [17:26; 30:38]. Құранның кейбір тəпсіршілері мұнымен туысқандарына – əрқайсысының туыстық қатынасы мен мұқтаждығына қарай садақа бөлуді, жақсылық жасауды жəне соған басқаларды шақыруды, парыз жəне нəпіл садақа (туыстарға) таратуды, пайдалы кеңес беруді, оларға құрмет көрсетуді білдіреді. , татулықпен амандасу, жомарттық таныту, қателері мен қателіктерін кешіру.
Пайғамбарға (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) өзінің жақын туыстарын ескертуді бұйырды. Пайғамбар Алланың əміріне мойынсұнып, барлық Құрайш əулеттері арасында Исламды уағыздай бастады. Үгіт айтып, ескертіп, пайдалы нұсқаулар беріп, тура жолды нұсқады. Ол өзінің руластарының Бір Аллаға сенуі үшін бəрін жасады [26:214].
Мұрагерлік құқық
Туысқандардың да мұрагерлік құқығы бар, ол ең алдымен Құран аяттарына негізделген [2:180; 4:7-12:33:176] жəне Мұхаммед пайғамбардың сөздері. Ислам құқығында мұраны бөлудің ретті тетігі бар, ол исламның бастапқы қайнар көздеріне негізделген теологиялық жəне құқықтық шешімнен кейін ғана бөлінеді.
Отбасылық қатынастардың үзілуі
Ислам отбасымен жəне достарымен қарым-қатынас жасамаса да, қарым-қатынасты сақтауға шақырады. Пайғамбарымыз (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) өзіне қиындық тудырып, сахабаларын қудалаған руластарына дəл осылай қарады. Олардың қорлауына сабырмен шыдады, бірақ оларға қонақжайлық көрсетіп, жақсылық жасауды жалғастырды, (мүшриктерге кешірім сұраудың харам екендігі туралы аяттар түскенге дейін) кешірім тілеп, тура жолға салды. Пайғамбарымыз Мұхаммед ﷺ: «Туысқандық қарым-қатынасты жақсылыққа жақсылықпен қайтарған емес, оны сақтайтын адам жамандыққа жақсылық қайтарады» деген. Осы орайда Құран Кəрімнің мына уахиін келтірген жөн: Жамандықты жақсылықпен қайтарыңдар, сонда сендермен дұшпандық жасайтын адам саған жақын, сүйетін туыс сияқты болады (41:34). Отбасылық қатынастарды бұзуға қатаң тыйым салынады. Бұған қасиетті Құран Кəрімде жəне Пайғамбарымыз Мұхаммедтің сүннетінде тікелей нұсқау бар: … Туыстық байланыстарды [үзуден] қорқыңдар (4:1). Раббымыз туыстық байланыстарды үзгендерге ашуланып, мейірімінен айырғандарды лағынет етті [47:22-23]. Туыстық байланыстың шынайы сақталуы, Ислам діні бойынша, екінші тарап оны сақтаса да, туыстық байланысты үзсе де, Жаратушының разылығы үшін жасау. Пайғамбарымыз Мұхаммед ﷺтуысқандық қарым-қатынасты бұзғандар туралы: «Оны үзген адам жəннатқа кірмейді», – деген.
Тіпті тараптардың бірі үзген кезде де туыстық байланыстың сақталуына қатысты Пайғамбардың (ﷺ) ізбасарларына тəлім-тəрбие беруі туралы бір оқиға бар. Бір күні бір адам Пайғамбарымызға: «Уа, Алланың Елшісі, менің туысқандарым бар, олармен туыстық байланыстарымды үзгім келеді, бірақ олар менімен қарым-қатынасын үзеді, мен оларға жақсылық жасаймын, олар маған жамандық жасайды, мен оларға жұмсақ қарым-қатынас жасаймын олар маған дөрекі сөйлейді». Оны тыңдап болған соң Пайғамбарымыз Мұхаммед былай деді: Расында, егер іс сен айтқандай болса, бұл олардың ауыздарын ыстық күлге толтырып жатқаныңды білдіреді жəне сен мұны тоқтатқанша, Алладан бір көмекші саған оларға қарсы болады. Мұсылмандарға пайда əкелетін, иманның тəттілігін сезінген Исламдағы бауырластық əлеуметтік қарым-қатынастарды оң реттеушіге айналды. Мекке мұсылмандары Мəдинаға қоныс аударғаннан кейін меккеліктер (мухажирлер) мен оларды қабылдаған мəдиналықтар (ансарлар) арасында берік бауырластық орнап, бір-біріне мұралық құқық беру деңгейіне көшті. Қандас туыстардың бір-біріне мухажирлер мен ансарлардан да жақын екендігі туралы аяттар түскеннен кейін [7:75; 33:6], туыстық байланыстардың мəртебесі жоғарылады. Туыстары жоғары мəртебеге ие болғанымен, исламның негізгі қағидаларымен байланысты белгілі бір тармақтар бар. Бұл, ең алдымен, əділдік принципіне қатысты. Құран мүміндерден өздерінің дүниелік мүдделеріне зиян келтіруі мүмкін болса да, əділдікті сақтауды талап етеді: Аллаға куəлік еткенде, куəлік өзіңе, ата-анаңа немесе жақын туыстарыңа қарсы болса да, əділдік үшін тұр (4:135). Туыстық қатынастың қасиеттілігі мұсылманның туысының пайдасына қандай да бір куəлік айтуына əділдік қағидасына нұқсан келтіруге мүмкіндік бермейді: Бір сөзді айтқанда, туысқа қатысты болса да, əділ бол (6:152).
Мұсылман еместермен туыстық қатынас
Ислам діні мұсылман емес туыстармен қарым-қатынастың шеңберін қатаң түрде белгілейді. Ислам адамды туыстарымен, тіпті мұсылман болмаса да, олармен байланыста болуға шақырады. Бұған Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (ﷺ) мына сөзі дəлел: «Расында, əкемнің əулетінің мүшелері менің жақындарым емес, менің жақсы көретіндерім тек Алла жəне игі мүміндер, бірақ мен олармен туыстық байланысым бар. Болашақта оларды міндетті түрде қолдаймын!». Сонымен бірге, Пайғамбарға (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) мүшрік болған туыстары үшін кешірім сұрауға тыйым салынды: «Пайғамбар мен мүміндерге мүшріктердің, тіпті олар туыстары болса да, олар үшін кешірім сұрауы дұрыс емес. Олар тозақ тұрғындары болады (9:113). Кейбір Құран тəпсіршілерінің пікірінше, Аллаға жəне Қиямет күніне иман келтіру Аллаға жəне Оның соңғы елшісіне дұшпандық танытқандарға деген сүйіспеншілікпен үйлеспейді. Мұндай санаттағы адамдарға деген сүйіспеншілік оның ең жақын адамы болса да харам [58:22]. Құран Кəрімде мүшріктердің туыстарының мүміндерге қатысты ешқандай туыстық немесе шарттық міндеттеме сақтамайтыны, егер олар мұсылмандарды жеңсе, келісім шарттарын орындамайтыны ескертілген [9:8-10]. Ислам сенімі бойынша, отбасылық қарым-қатынастың мəртебесі жоғары болғанымен, Қиямет күні туыстар арасындағы байланыс үзіледі, əр адам тек өз тағдырымен ғана айналысады. Бұл сұмдық күнде əрбір адам ата-анасы мен туған-туысқандарының есесіне жазадан қалай болса да құтылуды қалайды [23:101; 35:18…]
13) Байлар қажылыққа мақтану / сауда үшін (Алланың разылығы үшін емес, мəміле жасау немесе басқа да коммерциялық пайда табу), ал хафиздер тек өзін көрсету үшін барады.
Алла Тағаланың қажылықты қабылдауының басты белгісі. Қажылар қажылықтан кейін үйлеріне оралғанда рухани жаңғыру үстінде болады. Олар өмірді таза парақтан бастауға дайын жəне енді қателеспейді немесе күнə жасамайды. Қажылыққа барушылардың кездесуі жиі үлкен мерекеге айналады. Қажылық парызын өтегендерге «қажы» құрметті атағы беріледі. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Кімде-кім Алланың разылығы үшін қажылық жасап, бірде-бір жаман сөз айтпаса, жамандық жасамаса, анасынан туған күніндегідей (күнəдан таза) оралады». (Хадисті Бұхари мен Муслим жеткізген). Сондай-ақ ол (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Расында, қажылықты қабылдау үшін Жəннаттан басқа сауап жоқ». (Хадисті Бұхари мен Муслим жеткізген). Барша қажылардың ниеттері адал болып, өздеріне жүктелген парызын өтеу арқылы Жаратушының разылығына жету үшін ғана мыңдаған шақырым жол жүрді деген үміт бар. Дегенмен, қажылар ең маңызды жəне, өкінішке орай, жиі ескерілмейтін кейбір мəселелерге назар аударуы керек.
Біріншіден, ниеттің шынайылығы қажылық аяқталғаннан кейін де сақталуы керек. Бұдан шоу жасаудың қажеті жоқ. Қажы деп атағанын, мойындағанын қаламау керек. Көптеген адамдар басқалар орындаған қажылық туралы білу үшін сапарлары туралы жиі айтуды əдетке айналдырған. Олар Алла Тағаланың жолында жасаған ақшалай шығындары, кедейлер мен міскіндердің арасындағы өздерінің садақалары, олардың құлшылықтары мен ғибадаттары, əлсіздер мен кəрілерге көмектесуі жəне т.б. Олар бұл əрекеттердің барлығын бір мақсатпен атайды – мақтау алу, атақ алу. Бұл адамның құлшылығын бұзатын шайтанның айласы. Сондықтан қажы өте қажет болмаса, қажылық туралы айтудан аулақ болғаны өте маңызды, өйткені бұл мақтаншақтық пен арамдық тудыруы мүмкін. Дегенмен, қажеттілік туындаса, қажылық туралы айтуға болады.
Екіншіден, тəжірибеге сүйене отырып, бір ерекшелікті атап өтуге болады – көптеген қажылар қажылық сапардың тек жаман жағын арқалап, тек басына түскен қиындықтарды ғана айтуды əдетке айналдырған. Қажылар бұл əрекеттен үзілді-кесілді бас тартуы керек. Керісінше, қасиетті орындардың ұлылығы, рухани өсу, құлшылықтан лəззат алу, оның ішінде умра, тауап, əл-Нəбəуи мешітіне бару, əл-Харам жəне Пайғамбар (с.ғ.с.) мешітінде намаз оқу туралы айту керек. Қажылыққа мұқият қарасаңыз, кішігірім қиындықтардан жақсылық əлдеқайда көп екенін байқайсыз. Осындай киелі жерлерде өткізген əрбір секундты дүниедегі ештеңемен салыстыруға келмейді. Қажылыққа бару – ұзақ жол: ұшақпен саяхаттау, иммиграция мен əдет-ғұрыптардан өту, əртүрлі тілде сөйлейтін адамдармен кездесу жəне т.б. Мұндай жағдайларда қиындықтар сөзсіз. Біз өз елімізді аралағанда, біз оны əрқашан оңай жəне ыңғайлы жасаймыз ба? Бұл жағдайда біз ешқашан қиындықтарға тап болмаймыз ба? Біз күн сайын тас жолда бірнеше сағат жолда жүрмейміз бе? Сондай-ақ əртүрлі елдерден келген жəне əртүрлі тəжірибелері бар 2 миллионнан 3 миллионға дейінгі қажылардың бір уақытта бір жерде қажылық рəсімдерін орындайтынын да ескеру қажет. Біз туындайтын қиындықтардың ұсақ-түйек екеніне сенімдіміз. Оның үстіне қажылар жолда кездескен қиыншылықтары үшін Алла Тағаладан сауап алады. Кез келген басқа саяхатқа қарағанда əлдеқайда үлкен марапат. Мұндай əңгімеге араласатындар қажылық парызын өтеуге мүмкіндігі болмағандардың көңілін қалдырады. Бұл бақытсыз қажылар Құран Кəрімнің «Қажылық» сүресінде «…жəне (адамдарды) Алланың жолынан жəне қасиетті мешіттен алыстататын…» санатына жатады. Олардың əңгімелерінен адамдардың көңілі түсіп, соның салдарынан қажылығын кейінге қалдыруы мүмкін екенін түсінулері керек. Бұл жағдайда қажылықты кейінге қалдыру үшін тек қиындықтарды айтқандар жауап береді.
Үшіншіден, қажылықтың қабыл болғанының белгісі – қажылыққа оралған соң оның өмірі жақсы жаққа өзгереді. Аллаһ Тағаланың əмірін орындауда уақытылы болады. Оның ақыретке деген сүйіспеншілігі мен бейімділігі артады, бірақ дүние лəззаттарына деген сүйіспеншілігі айтарлықтай төмендейді. Сондықтан қажы өзінің əрбір іс-əрекетін қадағалап, бойына жағымды қасиеттерді сіңіруге тырысып, жамандықтың барлық түрінен бойын аулақ ұстауы өте маңызды. Ол барлық тыйым салған нəрселерден аулақ бола отырып, Жаратушының өзіне жүктеген міндеттерін орындауға бар күшін салуы керек. «Расында, менің үмметімде жахилияттан қалған қасиет бар, олар: өз тегі мен мəртебесін мақтан ету, адамдарды туысқандық жəне жағдайына байланысты қорлау…» (Муснад). «Қиямет күні Алла Тағала тəкаппарлық киімін артына сүйреген адамға қарамайды» (Бұхари, Муслим). «Жер бетінде мақтанышпен жүрме, өйткені жерді бұрғылай алмайсың жəне таулардың биігіне жете алмайсың!» (Исра сүресі, 37-аят). «Расында, Ол (Раббы) тəкаппарларды жақсы көрмейді» («Нахл» сүресі, 23-аят). «Расында, Алла тəкаппарлық пен мақтаншақтарды жақсы көрмейді» («Лұқман» сүресі, 18-аят).
14) Үлкендер мейірімнен, кішілер құрметтен құр қалады.
Құрмет көрсету жəне жақсы қарсы алу – құрметтің кең тараған анықтамаларының бірі. Нақтырақ айтқанда, құрмет басқалардың сезімдері мен құндылықтарына сыпайылықпен қарауды білдіреді жəне намыс, мейірімділік, мойынсұнушылық жəне төзімділік сияқты қасиеттермен байланысты. Сонымен Исламда құрмет қандай рөл атқарады? Ислам діні əрбір адамға құрметпен қарауды бұйырады. Ал бұл көзқарасқа Жаратушы бəрінен де лайық. Оны құрметтеу Оның əмірлеріне қызмет ету мен мойынсұнудан жəне Исламда бекітілген жоғарғы ахлақ қағидаларын ұстанудан басталады: «Аллаға жəне Елшісіне бой ұсынып, Алладан қорқып, тақуа болғандар жетістікке жетті» («Нұр» сүресі, 52-аят).
Жаратушыны, адамзатты, қоршаған ортаны жəне… өзімізді құрметтемейінше бұл жетістікке жету мүмкін емес. Өйткені өзімізге деген көзқарасымыз əрекетіміздің сапасына да əсер етеді. Мұсылмандардың біртұтас халық екенін, əрқайсымыз Ұлы Жаратушының жаратқан жаратылысымыз екенін түсіну де сыйластықтың негізін құрайды. Исламның имандылығы өз ісімізге, ойымызға, сөзімізге ғана емес, олардың айналамызға, қоғамға тигізетін əсері үшін де жауапты болуымызға негізделген. Демек, дініміз жамандықты тыйып, жақсылықты таратуға, сондай-ақ татулық, сүйіспеншілік, басқаларға жанашырлық сияқты құндылықтарды жоғарылатуға шақырады. Өйткені, Алла Тағаланың жаратқандарының абыройы мен беделіне құрмет көрсетпейінше, оған толық қызмет ету мүмкін емес. Бұл мінез-құлық жала, өтірік, ғайбат сияқты күнəлардан тыйылуды қамтиды. Адамгершілікке деген құрмет – жанжалға, моральдық немесе басқа да зиянға əкелетін нəрселерден сақ болу деген сөз. Құранда Алла Тағала былай дейді: «Əй, иман келтіргендер! Көптеген жорамалдар жасаудан аулақ болыңыз, өйткені кейбір болжамдар күнə. Бір-біріңді аңдымаңдар жəне бір-біріңнің артынан жаман сөз айтпаңдар. Өлген бауырыңның етінен жиіркенсең, араларыңнан біреу рахат ала ма? Алладан қорқыңдар! Расында, Алла тəубелерді қабылдаушы, ерекше мейірімді» («Хужурат» сүресі, 12-аят). Ибн Аббас, оған Аллаһ разы болсын, бұл аятты тəпсірлей отырып, Алла Тағала жала жабуды адамның өлі етін жеуге теңегенін, өйткені өлексе жеу табиғи жиіркенішті жəне қабылдамауды тудыратынын айтты. Басқаның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіру үшін адам да осындай сезімдерді басынан өткізуі керек. Сыйластық дегеніміз – лашын өлген малдың денесін тіліп жібергендей, оның болмысын бөлшектемей (талқылау) басқаға қамқор болу. Кейбіреулер жала жабу жай ғана сөз жəне көп зиян келтіре алмайды деп айтуы мүмкін. Шын мəнінде, сөздің біз білмейтін құдіреті бар. Тіпті олардың берілуі жəне олар туралы айтылған адамға ауырсыну тудыруы мүмкін екенін ескермегенде. Алла Елшісі (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Ақиқатында, адам бір ауыз сөзден еш жамандық көрмей айта алады, соның кесірінен жетпіс күз отқа түседі» (Муслим, Бұхари). Имам əн-Нəуəуи былай деген: «Мұның мағынасы – олардың жиіркенішті істері туралы ойланбастан осының салдарынан қорықпай (оларды айтты)… Осының бəрі бізді Пайғамбарымыз сияқты тілге қамқорлық жасауға шақырады. (Оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Кімде-кім Аллаға жəне Қиямет күніне иман келтірсе, жақсы сөз айтсын немесе үндемесін», – деген. Ал кімде-кім бірдеңе айтқысы келсе немесе сөз айтқысы келсе, сөйлемес бұрын (сөзінің пайдасы туралы) ойлануы керек. Бұдан көрінетін пайда болса, сөйлесін, ал егер жоқ болса, үндемеу (жақсы)». Суфиян ибн Хусейннің басынан өткен оқиға ғибратты. Ол былай деді: «Бірде мен Ийяс ибн Му’ауияның алдында бір адам туралы жаман сөз айттым. Содан кейін ол бетіме қарап: «Римдіктерге қарсы əскери жорық жасадыңыз ба?» – деп сұрады. «Жоқ дедім». Ол: «Синдилер, индустар немесе түріктер ше?» – деп сұрады. Мен: «Жоқ» деп жауап бердім. Сонда ол: «Римдіктер, синдилер, индустар, түріктер сенен құтылды, ал мұсылман бауырың сенен қашпады ма?! Ал Суфиян: «Осыдан кейін мен мұны қайталамадым», – дейді. Ғайбат айту «зиянсыз сөз» емес. Бұл басқа туралы оның абыройы мен ар-намысын төмендететін сөздер айту дегенді білдіреді. Анықтамалардың біріне сəйкес, бұл «бетіне айтсаң, оған ұнамайтын нəрсені басқаның артынан айту». Имам Нəуəуи ғайбатқа «дене, діни амал, дүниесі (жағдайы), сыртқы келбеті, ахлақ мінезі, оның жағдайы, ата-анасы, балалары, жұбайы, қызметшісі, киім-кешектері, істері, күлімсіреу тəсілі, қабағын түюі жəне оған қатысты осы сияқтылар. Бұл сөзбен немесе ыммен айтылғаны маңызды емес». Жала жабу туралы кең таралған мифтердің бірі – одан құтылу немесе одан толық алшақтау мүмкін емес. Өйткені егер сіз өзіңізге жала жабуды тоқтатсаңыз, онда сіз басқа адамдардың жала жабуына «сыпайылықпен» тыңдауыңыз керек. Алла Тағала Құранда былай дейді: «Мұны естігенде неге: «Бізге бұлай айту лайық емес. Сізге Даңқ! Ал бұл үлкен жала», – деді. Сондықтан, егер біз жала еститін болсақ, онда сыпайылық тек қарсыласу жағдайында ғана орынды – жала жабудың арамдық екенін, діндарлар үшін қабылданбайтынын сыпайы түрде еске салу. Ал шын ықыласпен өзіне (жақсылыққа) көмектесуге тырысқандарға Алла Тағала міндетті түрде жəрдем береді.
15) Балаларды тəрбиелеу ит өсіруден əлдеқайда қиын болады.
Балаларды жақсы этикалық нормаларға сай тəрбиелеу – олардың ата-аналарының өміріндегі қуанышты күндердің, олардың болашақ бақытының кепілі, өйткені бұл сіздің балаларыңызға қаншалықты жақсы тəрбие бере алғаныңызға тікелей байланысты. Балалары тəрбиелі болып өскен ата-ананың шаңырағында тыныштық орнағанымен, балалары дұрыс тəрбие алмаған жерде үнемі уайым, қайғы, қорқыныш болады. Исламда бала тəрбиелеу ата-анаға парыз жəне мұсылманның ғибадатындағы маңызды орындардың бірі болып табылады. Ақыр дүниенің бақыты адамның өз ұрпағын өсіре білуіне де байланысты, өйткені егер балалары ислам дінінен ажырап өссе, балаларын ислам діні бойынша тəрбиелеуге, дұрыс тəрбие беруге немқұрайлылық танытқаны үшін олардың ата-анасы жауапты болады. Бұл дүниеде бақыт табудың жəне теріс жолға түспеудің кепілі – Ислам. Ата-ананың екеуі де балаларды тəрбиелеуге, оларды оқыту мен тəрбиелеуге қатысуы керек екеніне ерекше назар аудару керек. Ислам дəстүрі бойынша балалар алғашқы тəлім-тəрбиені анасынан алады, өйткені олар өмірінің алғашқы жылдарында, əсіресе емізу кезінде анасына көбірек жақын болады. Əке де үлгі бола отырып, тəрбиеде маңызды рөл атқарады. Тəрбие əдістемесін ұстанып, Ислам қағидалары мен Мұхаммед пайғамбардың сүннеттерін ұстанып, отбасы ошағын ішкі кикілжіңдерден сақтап, балаңызға үлгі-өнеге болу арқылы баланы дұрыс тəрбиелеуге болады. Өз балаларыңызды тəрбиелеу барысында сіз исламның белгілі бір моральдық жолдары мен этикалық нормаларына сүйенуіңіз керек, сонда ғана олар физикалық жəне моральдық жағынан сау болып өседі. Ислам дінінің ең бірінші назар аударатыны – əйел таңдауы, яғни болашақ балаларыңызға ана таңдау. Солих ұрпақ тəрбиелеу үшін болашақ перзенттеріңіздің анасының Ислам дініне берік болуы жəне тəрбиелі болуы маңызды. Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) сөзін еске түсірейік, ол əйел таңдауда төрт факторды ескеру керек: оның тектілігі, байлығы, діні жəне сұлулығы, бірақ ең соңында дінді қатаң ұстанатын адамды таңдау керек деген өсиеттерінде. Қызына күйеу жігітті таңдағанда ата-ана ислам дінін түсінетін, намаз оқитын жəне Исламның басқа да парыздарын орындайтын мұсылманның пайдасына таңдау жасауы керек. Егер сіздің ойыңызда сондай адам болса, оған қызыңызды бергіңіз келетінін айтудың еш айыбы жоқ. Қызын ұзату – өте жауапты жəне маңызды мəселе, оған ата-аналар барынша назар аударуы керек. Бұл ұлды үйлендіргенде қалыңдық таңдаудан да маңыздырақ, себебі сəтсіз үйленген ұлдың əйелін түзетуге мүмкіндігі бар, ал жаман жігітке тұрмысқа шыққан қыз өзгере алмайды. Өмірінің соңына дейін жаман мінезімен жəне жұбайының арам мінезіне төтеп беруге тура келеді. Исламда неке қиылатын күн маңызды емес. Ал бұл оқиға үшін Шəуəл айының жұма күні таңдалса немесе неке кейбіреулер айтқандай мешітте жəне түске дейін болса, жақсы болады деген сөз емес. Егер үйлену тойында солих мұсылмандар тобы болса, онда бұл тек ынталандырылады. Неке қию рəсімінің өзі де, одан кейінгі тойлау да шариғат белгілеген ережелерден шықпауы керек. Тойға жақсы, тақуа, кедей адамдарды шақыру керек. Тойда Ислам діні рұқсат еткен түрде қуанышыңызды білдіріп, жастарға берген мейірімі мен игілігі үшін Аллаға шүкіршілік айтып, мадақтау, содан кейін оқиғаға лайықты дұға оқуға тыйым салынбайды. Жақындау сəті келмей тұрып, Пайғамбарымыз Мұхаммед көрсеткен дұғаны оқыған жөн: «Бисмиллəһи! «Аллаһумма джəннибна-шшəйтанə уə джəнниби-шшəйтанə ма разақтана» деген сөзінде ерлі-зайыптылар Алла Тағаладан өздерін жəне Алла Тағала оларды шайтаннан нығмет еткен перзенттерінен алыстауды сұрайды. Исламда ұрықтандыру кезінде ата-ананың қандай күйде болуы нəресте мен оның болашағы үшін үлкен маңызға ие. Жүктілік кезінде болашақ ана уақытын ғибадатқа арнауы керек, үнемі намазда болып, намаз оқып, Алла Тағаланы еске алуы керек. Тамақ жесе, Алланың атын еске алып, «Бисмиллəһ» деп ішу керек, күмəнді əрі харам тағамдардан аулақ болу керек. Сондай-ақ Құран оқуға көбірек уақыт бөлу керек, өйткені Құран аяттарын оқу ана құрсағындағы балаға пайдалы əсер етеді.
Сəби дүниеге келгенде қуанышыңызды білдіріп қана қоймай, осы сыйы үшін Аллаға шүкіршілік етуіңіз керек жəне Құран Кəрімде мына дұғаны оқуға болады: «Рабби лə тазарни фарадан уа кəна хайру əл-уəрисин. (Раббым! Мені жалғыз қалдырма. Сен мұрагерлердің ең жақсысысың)» (Құран, 21:89). «Рабби хаб лий мин лəдунка зуррийəтан таййиба иннəкə самиу дуа. (Раббым! Маған өзіңнен əдемі ұрпақ бер, өйткені сен дұғаны тыңдайсың)» («Құран» сүресі, 38-аят), сəбидің тақуа болып өсуін сұрап, немесе Зəкəрияның араб тіліндегі дұғасымен тілей аласыз. Кейбір ата-аналар ұлы дүниеге келгенде қатты қуанса, қызы туғанда мұңаяды. Бұлай істеуге болмайды, өйткені қызы немесе ұлы өскенде ата-анасына пайдалырақ болатынын тек болашақ анықтайды. Қыз бала отбасына көбірек пайда келтіре алады, салих адамға үйленеді жəне мұндай жағдайда қызын тəрбиелеп, тақуалығы үшін ата-ана анағұрлым үлкен сауап алады. Жаңа туған нəрестеге азан мен иқама оқылады. Сəби дүниеге келе салысымен оның оң құлағына азан немесе иқама, сол құлағына азан немесе иқама оқыңыз, өйткені хадисте айтылғандай, бұл балаларды шайтаннан алыстатады. Балаңыз алғашқы сөздерін айта бастағаннан кейін, оны есіне түсіріп, айтуды үйренгенше «лə илəһə иллаллаһ» деп айтуға үйрету керек. Нəресте саналы түрде сөйлей бастағанда, оған қысқа сүрелер мен Құран аяттарын жатқа оқуды үйрету керек. Бала туылғаннан кейін жетінші күні нəрестеге ат қою керек. Ұлдар үшін Абдулла,
Абдур-Рахман есімдерін немесе басқа əдемі есімдерді алған жөн. Сондай-ақ Ахмад, Мұхаммед есімдерін немесе басқа пайғамбарлардың, сахабаларының, солихтардың немесе ғалымдардың есімдерін алу жақсы. Мұндай атауларды қысқарту немесе бұрмалау айыпталады. Қыздар үшін Пайғамбардың əйелдерінің немесе қыздарының есімдерін таңдау керек. Əсия, Əмина, Мəриям сияқты есімдер де қыздарға жарасады. Бұл туралы Əбу Дəуіт пен Ибн Хиббан жеткізген хадисте: «Қиямет күні сен жəне ата-анаң өз есімдеріңмен шақырыласыңдар, сондықтан əдемі есімдер таңдаңдар» делінген. Бала туылғаннан кейін жетінші, он төртінші немесе жиырма бірінші күні «ақиқа» рəсімін жасап, қошқар сойып, етін садақа етіп тарату керек. Қызына бір қошқар, ұл үшін екі қошқар сойсын. Осы мақсатта қошқарлар көрсетілген күндері сойылмаған болса, онда қошқарды кəмелетке толмағанша бауыздау керек – бұл сүннет. Егер ата-ана мұны жасамаса, бала кəмелетке толған кезде бұл рəсімді өзі орындауы керек. Сəби дүниеге келгеннен кейін жетінші күні оның басындағы шашын қырған жөн, ал қырылған шаштың салмағына қарай сол салмақты күміс немесе алтын садақа береді. Баланың ана сүтінсіз қалмауы үшін оның ана сүтімен болуы өте маңызды, өйткені ана сүтімен өскен балалар денсаулығы мықты болады. Ал Мұхаммед пайғамбардың хадисінде ең жақсы тамақ – баланы 2 жасқа толғанша ана сүтімен емізу. Бірте-бірте бала өсе бастағанда оны ана сүтінен ажыратпай, бірте-бірте басқа тамақтарға дағдылану керек, осылайша оны бірте-бірте емшектен шығару керек. Екі жасында емізуді тоқтатады. Көптеген балалардың денесі осы уақытқа дейін күшейіп, тістері де өсіп келеді. Нəресте өсе бастағанда, оны тəрбиелеу кезінде оның мінезін зерттеуге тырысыңыз жəне оның бойында қандай мінез-құлық белгілері пайда бола бастайтынына байланысты, тəрбиелеу кезінде бала психологиясы мен жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оның мінезін түзету үшін қажетті шараларды қолданыңыз. жасына сəйкес келеді. Сіз балаларды қорқыта алмайсыз немесе ашуландыра алмайсыз, сол сияқты сіз оларды мəжбүрлей алмайсыз, талап та қоя алмайсыз. Нəрестеге не ұнайтынын жəне оған не сəйкес келетінін зерттеңіз жəне оны ұнатпайтын жəне ыңғайсыздық тудыратын нəрселерден алыстап, дəл осылай жасауға тырысыңыз. «Менің балам – ол үшін не жақсы екенін мен жақсы білемін» деген қағидамен əрекет етпеңіз. Тəрбиеңізде ең алдымен оның қажеттіліктерін басшылыққа алыңыз. Егер сіз балаңыздың тəрбиелі адам болып өсуін қаласаңыз, оны мінезі нашар балалармен араласудан сақтау керек. Сіз балаларды еркелете алмайсыз, яғни олардың үнемі талғампаз тамақтануына жəне тек қымбат киім киюіне тырыспау керек, өйткені бұл олардың өскен сайын ашкөз жəне капризді адамға айналуына əкелуі мүмкін. Нəресте тек оң қолымен тамақ ішуді үйренуі керек жəне əр тамақ алдында «Бисмиллəһ» деп, тамақтанғаннан кейін «Əл-хамду лиллаһ» деп айтуды үйрету маңызды. Балаларды тамаққа ашкөздікпен қараудан айыру керек, нəресте тамақ ішкенде асықпауы керек, тамақта шамадан тыс болмауы керек. Балаларды ислам діні бекіткен киім киюге үйрету, ал қыздарды бала кезінен басын жабуға, шашын басқаларға көрсетпеуге үйрету керек. Балалық шағында дұрыс тəрбие алмаған адам бақыланбайтын, немқұрайлы, қыңыр, алдамшы, көп сөйлегіш, мазасыз болады. Сондықтан мұндай жаман кейіпкерді жақсы жаққа өзгерту мүлдем қиын болады.
