Нарша Булгакбаев
Ислам модернизациясы. 1 Бөлім
Исламда бала тəрбиесінде ата-анаға таухид ұғымын, Алла туралы дұрыс ақиданы сіңіру міндеті жүктелген. Тəрбие барысында ата-ана баласына Ислам дінін, Жаратушыға жақындау үшін əрбір мұсылманға қажет ғибадаттың барлық рəсімдерін үйретуі керек.
Баланың таухид ұғымын толық түсінуі үшін Ислам ережелерін үйрету маңызды, ол кез келген жаста оған жеңіл қарауға болмайды, өйткені дəл осы Исламның шекарасын белгілейді. Аллаға немесе Пайғамбарға иман келтіру исламның бірнеше негізгі ұғымдарын қамтиды, оларды ата-аналар балаларына үйретуге міндетті. Бұл Аллаһтың бар екендігіне, Аллаһтың ғаламдағы жалғыз Тəңір екендігіне, ондағы ең жоғары жаратылыс жəне ондағы барлық нəрселерден асып түсетініне сендіру. Бұл – Алланың билігіне сену жəне Оған құлшылық ету, құлшылыққа тек Алла ғана лайық деген сенім қалыптастыру. Бала алты жасқа толғанда, оған намаз оқуды, Құран оқуды үйретуді бастау керек. Оны міндетті түрде медресеге оқуға жіберіп, хадистермен таныстырыңыз. Балаларға пайғамбарлар, сахабалар жəне тəбиғъндер сияқты тұлғалар туралы, əсіресе Ұлы Мұхаммедтің елшісі туралы, Əбу Бəкір, Омар, Усман, Əли жəне т.б. сахабалар туралы, табиғъндер жəне басқа да солих ізашарлар немесе сəлəфтер туралы жиі айту керек. Хасан əл-Басри, Омар ибн Абдул-Азиз сияқты ұлы мұсылман имамдары Əбу Ханифа, əш-Шафи’и, Малик ибн Əнас, Ахмад бин Ханбал, Қайим, ибн Касир жəне т.б. Бұл білім балаларға да пайдалы болады, өйткені бұл тұлғалардың барлығы олар үшін үлгі болып табылады, бұл оларды Алла Тағаламен қарым-қатынасты бағалауға жəне əділ өмір сүруге үйретеді. Жоғарыда аталған барлық тұлғалардың өмір тарихын есте сақтау балаларға əрқашан оңай бола бермейді, бірақ ата-аналар олардың есімдерін білуге, сондай-ақ оларды мұсылмандар неге құрметтейтінін білуге міндетті. Балалардың жүрегіне жоғарыда аталған тұлғаларға деген құрметтің дəнін ерте бастан себу арқылы ата-ана сол арқылы баласының болашақта олар туралы көбірек білуге ұмтылуы үшін барлық жағдайды жасайды. Балаға өзіне қандай үлгі таңдау керек деген сұраққа үлкендердің көмегі қажет, өйткені осы үлгіге назар аудара отырып, бала кейіннен өзінің мінез-құлқын үлгілейді. Ата-ана бұл тұлғаларға деген құрметтің дəнін сəби шағында-ақ балаларының жүрегіне ексе, олар есейгенде олар туралы білуге ұмтылады. Балаларды басқа адамдармен дұрыс жəне əдептілікпен амандасуға үйрету, олармен кездескен кезде қол алысуды білу; Баланы Алланы еске алуға үйрету керек; Мисуак қолданыңыз, сонымен қатар мешітке бару керек, соның ішінде тарауих жəне жамағат намаздарын оқу үшін. Балаларды жақсылық пен игі істерге шақыруға міндетті түрде көңіл бөліңіз. Егер бала жақсылық жасаса, оны мақұлдау арқылы ынталандыру маңызды. Жақсылық жасауға деген құлшынысын жылы сөзбен, мақұлдаумен ғана емес, сый-сияпатпен де қолдап, жақсылыққа деген құлшынысы кеуіп кетпеуі керек. Егер сіздің балаңыз бір рет жаман əрекетке барса жəне бұл фактіні басқалардан жасыруға тырысса, онда сіз оны бірінші рет байқамағандай етіп көрсетуге болады, əсіресе бала оны жарнамаламайды жəне оны басқаларға білмеуге тырысады. Егер ол екінші рет жаман əрекет жасаса, онда бұл фактіні қараусыз қалдыруға болмайды – оған сөгіс айтып, бұл фактіге қатаң қарау керек. Əкесі мұндай нəрселерді айыптайтын болса, онда ол бұл ұстанымды соңына дейін ұстануға тиіс, балаларды еш тайсалмай. Əкенің беделі мен оның балалары үшін пікірі мызғымас болуы керек, сонда ана əрқашан əкесінің пікіріне жүгіне алады жəне балаларды айғайлау немесе ұрысу орнына əке мұндай əрекетті құптамайды деп айту керек. Отбасындағы əкенің орны ерекше екенін балаларға үнемі айтып отыру керек. Баланың мінез-құлқына қатты ренжіп немесе ашулансаңыз да, ешқашан Алладан оның жазасын сұрамаңыз. Егер ата-ана осындай тілекпен Аллаға жүгінсе, періштелер сол сəтте «Əумин» десе, сəбиіңізге бақытсыздық келуі мүмкін. Ол медреседен немесе мектептен оралған кезде балаларға ойнауға рұқсат беру керек. Балаларын үнемі оқуға мəжбүрлейтін ата-аналар, олар лəззат емес, оқудан жалығады жəне жиіркенеді. Соның салдарынан мұндай балалар бірте-бірте оқудан жалтарып, сабақты босатып, оқу үлгерімі күрт төмендейді. Балаларға ең бастысы ата-анаға, тəрбиешілер мен ұстаздарға, сондай-ақ барлық аға буын өкілдеріне құрметпен қарау керек. Кішкентай мұсылманның өзінің діни міндеттеріне жауапкершілікпен қарауын қамтамасыз ету керек: ол дəретті үстірт емес, мұқият алып, шариғат белгілеген барлық ережелерге сəйкес жəне толық жауапкершілікпен намаз оқиды. Бағынбаған балалармен ата-аналар тəрбиенің экстремалды əдістерін қолдана алады, ал егер ауызша əдістер көмектеспесе, жұмсақ, сезімтал емес жерді ақырын ұруға болады, бірақ бұл жиі жасалмауы керек. Ата-ана баласын шылым шегуден, ішімдік ішуден жəне басқа да жаман əдеттерден, күнəлардан сақтандырып, тəрбиелеуде сабырлық танытуы керек. Бұл мəселеде ата-ана ерекше табандылық, даналық пен шыдамдылық танытуы керек. Балаларға Алла жəне Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) туралы, мұсылмандық сенім, ислам жəне діни міндеттер туралы əңгімелегенде, оларға қолжетімді форманы таңдау керек. Ал есейген сайын Алла жəне Ислам туралы білімдерін, соның ішінде шариғат ғылымдарының, тарих пен этиканың əртүрлі салаларынан, сондай-ақ ислам мəдениеті салаларынан білімдерін кеңейтіп, тереңдете түсу керек. Алла Елшісі (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) таза ақ парақ немесе тегіс тас сияқты, бала кезімізден бізге оған не салғымыз келсе, соны жазуға мүмкіндік береді, сонда ол оны қабылдайды. Пайғамбарымыз Мұхаммед айтқандай: «Балалардың бəрі мұсылман болып туылады, бірақ кейін ата-анасы оларды яһуди, христиан, отқа табынушы етеді». Исламдағы бала тəрбиесінде ата-аналардың ең маңызды тұтқалары бар, өйткені мұсылмандардың болашақ ұрпағын біз қалағандай етіп қалыптастыру мүмкіндігі олардың қолында. Мұсылман діні ата-анаға балаларын Құран мен Сүннет ілімдерімен тəрбиелеуге үлкен жауапкершілік жүктейді.
Балаларының шариғаттың барлық өсиеттерін бойына сіңіріп, дамып, өсіп-өнуіне мүмкіндік алу үшін ата-ана, əсіресе əке, сəбидің береке-бірлікте, тату-тəтті болып өсуі үшін бала тəрбиесінде оларға қолайлы жағдай жасауы керек. Бұл туралы Абдулла ибн Амрдан келген хадисте: «Қамындағыларды тағдырдың рақымына тастаған адам жеткілікті күнə жасайды» делінген. Ата-аналар үшін барлық балаларына əділеттілікпен қарау өте маңызды, егер сіз біреуіне сыйлық алсаңыз, басқаларын ұмытпау керек. Ислам көзқарасы бойынша ата-ананың өз баласының біреуіне артықшылық беруі дұрыс емес, өйткені мұндай көзқарас балалардың бойында қызғаныш, тіпті жек көрушілікті оятуы мүмкін, ал ата-анаға деген бұл қарым-қатынас, бала кезден жасырылған ұзақ жылдар бойы реніш, қайғылы сəттер сақталып қалуы мүмкін. Егер ата-ана балаларының өздеріне бірдей құрметпен қарағанын қаласа, балаларын тəрбиелеуде бірдей сүйіспеншілікпен жəне бірдей əділеттілікпен қарауы керек. Мұраға қатысты осы қағиданы ескеру ерекше маңызды жəне бұл мəселе бойынша Құранда өте айқын үкім бар жəне мұраны бөлу ата-ананың қалауына емес, дəл осы өсиетке байланысты болуы керек. Құран Кəрімде: «Алла сендерге балаларыңның (мұрагерлігі) туралы əмір етеді…» делінген. Ата-ана баласына мейірімділікпен, сүйіспеншілікпен қарауы керек. Бұл баланың бойынан тұрақты, қалыпты тұлға болып қалыптасудың бірден-бір жолы, ал бұл жағдайда ол есейіп, есейген кезде оның ата-анасын құрметтеп, сүюі жеңілдей түседі. Пайғамбарымыз Мұхаммед: «Өзі жанашырлық танытпаған адамға махаббат та, мейірім де болмайды», – деген. Ата-аналар балаларына дұрыс білім мен тəрбие беруі керек, өйткені бұл балаларды болашақ ересек өмірге дайындайды. Ислам дəстүрі ата-ананың балаларына бере алатын ең жақсы сыйы баланың Алла Тағала мен айналасындағы адамдардың алдындағы парызын бұлжытпай орындай алатын, саналы адам болып өсуіне ықпал ететін жақсы білім деп белгілейді.
Ата-аналар балаларына қандай білім беруді жоспарлағанда, олардың көпшілігі білім адамға жақсы мансап құруға көмектесуі керек екенін басшылыққа алады, бірақ бұл ата-аналарға білім таңдауда бағыт бермеуі керек. Балалардың діни біліміне көңіл бөлу өте маңызды, өйткені дəл осындай білім балаларға ислам туралы қажетті білім береді, соның негізінде балалар Алла Тағаламен дұрыс қарым-қатынас орната алады. Бұл өмірде ғана емес, болашақта да табыстың кілтіне айналады. Исламдағы діни тəрбие Раббысына деген сүйіспеншілікке негізделген жəне бұл махаббат баланың балалық шағында да, ересек өмірінде де өзімен жəне басқа адамдармен тату өмір сүруіне көмектеседі. Бұл оның өмір жолындағы қиындықтарын оңай жеңуге көмектеседі, оған қажетті хикмет береді, балаларды ата-ана алдындағы парызын өтеуге жəне мұсылман үмметінің лайықты мүшесі болуға үйретеді. Балаларды тек рұқсат етілген нəрсеге ұмтылуға үйрету керек. Ата-аналар балаларына ақша табу жолын дұрыс таңдауға көмектесу үшін уақыт пен күш жұмсауы керек. Балалар тек рұқсат етілген (халал) табыспен қамтамасыз ететін жолды таңдауы керек екенін атап өткен жөн.
Құранда да, хадисте де қайта-қайта айтылғандай Ислам діні бұған ерекше мəн береді. Балаларыңыз үшін дұға етуді ешқашан ұмытпаңыз, өйткені тауфиқ (табыс) пен хидаят тек Алладан. Алладан салихалы ұрпақ, иман мен Исламда тəрбиеленген өнегелі перзенттер, лайықты мұсылмандар сұраңыз. Дұға мысалдарын Құран мен Мұхаммед пайғамбардың сүннетінен табуға болады.
16) Адамдар бір-бірін жақсылыққа шақыруды қойып, жамандықты айыптамайды.
Емтихандар жақында бітеді… Шынында да, емтихандар өте жақын арада аяқталады – дəл осы қысқа өмір аяқталатын сəтте. Өлім періштесі кенеттен жанды денеден жұлып алғанда, оны емтихан залынан кететін уақытты білдіретін қоңыраумен салыстыруға болады. Жəне бір секундқа кешіктірілмейді. Адамды «емтихан залынан» ерлердің иығына шығарып, бірнеше метр тереңдікте тонналап құм астына көмеді. Содан кейін кең көлемде тойланатын уақыт немесе қайғының ең нашар уақыты, ең үлкен жеңіс пен жеңіліс болады. Осылайша, емтихан жақын арада аяқталса да, ол соңғы демге дейін жалғасады Өмір сынағының үлкен бөлігі "азғыру" жəне "дұға". Бұл, шын мəнінде, өмір сынағының мəні. Нəпсісін тізгіндей алған, азғыруларға мойынсұнбай, Жаратушысына мойынсұнған адам сынақтан өтті. Керісінше болса, ол жеңіліске ұшырады. Сондықтан Алла Тағала былай деп ескертеді: «Аллаһ Тағаланың анық нұсқауынсыз өз нəпсісіне ерген адамнан адасқан кім бар?» (28-сүре, 50-аят).
Сондай-ақ Алла Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын) былай деген: «Расында, мен сендер үшін қорқатыным – іштеріңдегі жəне ұятты жерлеріңдегі күнəһар құмарлық пен тура жолдан тайдыратын нəпсілер» (Муснад Ахмад). Бұл дүниеде мұндай кішкентай емтиханнан өту үшін адамдар үлкен құрбандықтарға барады. Сонымен қатар, күнəкар нəпсілерді басып, азғыруларға берілмеу үшін құрбандық шалу керек. Төменде, иншаАллаһ, адамды олардан қорғауға көмектесетін кейбір аспектілер бар:
Терең ойлану: Егер сіз өзіңізді күнəдан құтқарғыңыз келсе, жүрегіңіз бен ақылыңызды Құран мен Сүннет жайлы терең ойлауға жəне намазға жұмсаңыз. Алла Тағаланың саған берген нығметі туралы ойлан. Бүкіл əлем саған бір көзді немесе бір саусақты бере ала ма? Бұл мүшелерді пайдалану шүкіршіліктің шыңын берген Аллаға мойынсұнбау емес пе? Өлім туралы ойлан. Өлімнің кез келген уақытта келуі мүмкін екенін есте сақтаңыз. Өз өліміңізді егжей-тегжейлі елестетіңіз. Егер харам (күнə) нəпсіге ерсең, өзіңе, отбасыңа жəне басқаларға əкелетін ойран мен ұятты ойла. Ең бастысы, шын мəнінде Алла Тағала толық білуші, қайда бара жатқаныңызды, не істеп жатқаныңызды, тіпті не ойлап жатқаныңызды да білуші екеніне ой жүгірткеніңіз! Ата-анаңның алдында немесе басқа үлкендердің, өзің сыйлайтын адамдардың алдында күнə жасаудан ұялатыныңыз анық. Алла Тағаланың алдында күнə жасаудан ұялуымыз керек емес пе?!
Зікір: Күн сайын Алла Тағаланы еске алуға уақыт бөл. Ең болмаса истиғфар, кəлима жəне салауат əрқайсысы 100 рет шын ықыласпен айт. Мұны міндетті рухани азық ретінде қабылдаңыз. Күндіз зікірден қалсаң, жаныңыз аш болғанмен бірдей. Сондай-ақ күнделікті Құран Кəрімнің біраз бөлігін оқыңыз.
Жаман серіктестіктен толығымен бас тартып, тақуа достармен араласуға тырысу өте маңызды. Егер сіз темекі шегетін адаммен бірге отырсаңыз, ең аз зиян – сіз улы түтінге ұшырайсыз. Сірə, сіз де темекі шегуді бастайсыз. Бұл барлық басқаларға қатысты, сіз достарыңызбен бірдей нəрсені жасайсыз. Сіздің ортаңыз сізге пайда əкеледі немесе сізді құртады. Жаман серіктестік ақыр соңында сіздің дініңізді (сеніміңізді), денсаулығыңызды, байлығыңызды, құрметіңізді жəне басқаның бəрін жояды. Ұзақ мерзімді шешім – тақуа адаммен қарым-қатынасты сақтап, оның нəпсі мен шайтанның тұзағынан қалай сақтану керектігі туралы кеңестерін орындау жəне дінде берік болу.
17) Адамдар зиян тигізуден шарықтау шегіне жетеді, шынайы өмірде кездеспеуге тырысады.
Оның кейбір ерекше құлшыныстағы қарсыластары Интернетті «Шайтанның ойындары» деп атаса да, Дүниежүзілік тордың пайдасы бəріне анық. Ал интернеттің пайдасы мен зияны арасындағы бұл айырмашылық көбінесе тінтуірдің (мышь) бір рет басуымен анықталады. Күн сайын жаңа платформалар мен қызметтер пайда болады, бірақ олардың əрқайсысын пайдаланған кезде мұсылман олардың өзіне пайда немесе фитна əкелетінін білуі керек. Біріншіден, ол бос уақытты босқа өткізумен айналысып жатыр ма, белгілі бір платформалар оған дүние жəне болашақ өмір үшін қандай пайда беретініне назар аударуы керек. Əйтпесе, үлкен дүниежүзілік тор ол үшін қоқыс үйіндісіне жəне «Шайтанның ойындарына» айналады.
Мұсылман, əсіресе жас бала бұл дүниедегі барлық нəрсенің сынақ екенін біле тұра, мына аяттардың мағынасын ойлауы керек: «[Ібіліс] қарсылық білдірді: «Мені [ақиқат жолынан] тайдырғаның үшін, мен оған тосқауыл қоямын. Оларға Сенің тура жолыңды, əрине, алдынан да, артында да, оңынан да, сол жағынан да көрсетемін жəне олардың көпшілігі [Саған] шүкірлік етпейтініне көз жеткізесің» (Араф, 16-17). Сондай-ақ Хазіреті Абдулқадир Гейлани (р.а.): «Егер бір нəрсені еске алу адамға Алланы ұмыттырса, ол нəрсе адамға жақсылық əкелмейді», – деген. Барлық адамдар, демек, мұсылмандар жиі кіретін əлеуметтік желілерді қалай тиімді пайдалануға болатыныны жайлы ойлаңыз.
18) Өтірік көп болады, шенеуніктер, билеушілер көбейеді, бірақ билікке санасыздар отырады.
Өтірік – екіжүзділіктің белгісі, жамандыққа жетелейтін жаман əрекет. Шариғат өтірік айтуды тыйып, оның екі өмірде де бақытсыздыққа əкелетінін айтады. Ибн Масғуд (р.а.) риуаят еткен хадисте: «Сен қалжыңдап та, шындап та өтірік айта алмайсың. Сондай-ақ, араларыңдағы біреулер балаға уəде беріп, кейін оны орындамаса да дұрыс емес». Ал егер адам күнə жасаған болса, шын жүректен өкініп, оны жасырып, ешкімге айтпауы керек. Əбу Һурайраның айтуы бойынша, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Менің үмметімнің барлық мүшелері құтылады, тек (күнəларын) жария еткендерден басқа. Ондайларға түнде күнə жасап, бірақ Аллаһ Тағала оның күнəсін жасырып, таңертең өзі: «Əй, анау-мынау! Мен бұл күнə жасадым». Ал Раббысының жамылып түнеп, таң атқанда Алланың жамылғысын тастайтыны белгілі болды». Алайда, біреу сенен істеген күнəңді сұраса, өтірік айтпа, бірақ ол туралы ашық айтпа жəне нақты жауап берме. Мысалы, «Осындай нəрсені істеймін деп ойлайсың ба?», оны жасамадым немесе «Бұны надандар ғана істейді» деп, мұны білместіктен істегенін айтып, істеген ісіне өкінгені дұрыс. Сондай-ақ бүгін дегенді білдіретін «Мен мұны істемедім» деген субтекстпен айтуға болады. Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Расында, жалтарған сөз өтіріктен арылтады» Имам Нəуəуи: «Керек кезде тұспалдарды қолданудың еш айыбы жоқ. Бірақ оларды пайдалану орынсыз – бұл мəкрүһ, бірақ харам емес. Алайда, егер бұл біреудің құқығын таптауға немесе шындыққа кедергі келтіруге əкелетін болса, тұспалдауға тыйым салынады». Ақырында, күнəһар шын жүректен өкініп, күнəсін басқадан жасыруы керек. Біреу күнəң бар ма деп сұраса, өтірік айтпау үшін жоғарыдағыдай жауап беруі керек. Өтіріктен құтылудың жолын намазда Алладан сұраңыз. "Егер адам өзінің алдауының көбірек зиян немесе жақсылық əкелетініне күмəнданатын болса, онда шыншылдық əрқашан бірінші орынға қойылады. Тек төтенше қажеттілік немесе шұғыл қажеттілік жағдайларды қажет етсе, алаяқтыққа баруға себеп ретінде Ислам мойындайды. Кез келген жағдайда, өтірік айтуға тыйым салынғанын есте ұстаған жөн, сондықтан, егер сіз оған жүгінсеңіз, онда тек соңғы шара ретінде."
Алла Тағаланың Құран Кəрімдегі: «Пұттарды арам етуден жəне жалған сөз айтудан аулақ болыңдар» (Хаж сүресі, 30-аят) деген үндеуін еске ала отырып, Құранның тағы бір аятында: Олар өтірік куəлік бермейді (немесе өтірік əңгімеге қатыспайды) жəне бос адамның жанынан өткенде абыроймен өтеді» («Фурқан» сүресі, 72-аят). Хадис: «Өтірік айтуға болмайды, тек кейбір жағдайларда: ерлі-зайыптылар арасындағы сөйлесуде, соғыста, адамдарды жарастыру мақсатында, біреудің еңсесін түсірмеу үшін». Алланың Елшісі Мұхаммед: «Адамдар арасындағы қарым-қатынасты жақсартатын, сол үшін жақсы сөз сөйлеп, адамдарға жақсы сөз жеткізген адам өтірікші емес», – деген. Алланың Елшісі Мұхаммед (с.ғ.с.) кедейлердің мүлкі немесе ақшасы жоқ адам емес, «Қиямет күні өзімен бірге намаз, ораза жəне зекет əкелетін» болып есептелетіндер жайлы, бірақ содан кейін ол біреуді ренжітті, біреуді жамандады, біреудің мүлкін ұрлады, біреуді ұрды, біреудің қанын төкті. Осы адамдардың барлығына оның жақсылықтарының бір бөлігі беріледі, ал оның жасаған жақсылықтарының қоры таусылғанда, ол ренжіткен адамдардың күнəлары оған жүктеле бастайды. Пайғамбарымыз Мұхаммед (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Адамдарды күлдіру үшін бір нəрсені айтып, өтірік айтатын адамға қасірет! Оған қасірет, қасірет оған!
Енді Билеушіге қарсы шығу бойынша шариғат үкімі жөнінде айтайын дегенмін бауырлар, олар шынымен де біздің бауырларымыз. Алланың атымен ант етемін, мен оларды кінəлаудан да қаттырақ аяймын. Алла Елшісі (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай дейді: «Əмірші қандай болса да, залым, күнəһар, азғын болса да, оған бағыну уəжіп жəне оған қарсы шығуға болмайды». Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) бір ұзақ хадисінде: «Менен кейін жүректері адам денесіндегі шайтандардың жүрегі болып табылатын əміршілер болады, олар менің басшылығыма ілеспейді, менің сүннетімді орындамайды», – деген. Хузайфа: «Оларды тапсақ, не істеуіміз керек?» – деп сұрады. Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай деп жауап берді: «Сені азаптап, мал-мүлкіңді тартып алса да тыңдап, мойынсұнуың керек болады, анық күпірлік көргенге дейін тыңдайсың».Бұл Алла Елшісінің сөздері жəне мұндай хадистер өте көп. Ал одан күпірлік көрінісін көрмеген əміршіге қарсы шығуға, керісінше, діндарлық пен имандылық көріністерін көреміз. Кейбіреулер бұл мəселеге қатысты теологтар əртүрлі пікірлер айтты деп бізге осыны ұсынады. Аллаға ант етемін, бұл мəселеде ғалымдар арасында келіспеушілік жоқ. Бүкіл мұсылман қауымы бір пікірге келді, мен сізге бұл мəселеде теологтардың (ижма) бірауызды пікірі бар екенін жеткізген көптеген имамдардың бірінің сөзін, атап айтқанда, əйгілі имам əл- Навауи. Имам əн-Нəуəуи былай деген: «Мұсылман əміршілерге қарсы шығу жəне олармен соғысу туралы айтатын болсақ, бұл барлық мұсылмандардың бірауызды пікірі бойынша, тіпті олар ашық түрде күнə жасап, зұлымдық жасаса да, тыйым салынған жəне бұл хадистерде анық көрсетілген.
19) Аллаһ Тағаланың бар екендігі ашық түрде жоққа шығарылады.
Аллаға қарсы шығудан сақтаныңыз. «Уа, адамдар! Алланың саған деген мейірімін ұмытпа! Алладан басқа сендерге көк пен жерден ризық беретін жаратушы бар ма? Одан басқа тəңір жоқ! Сен неге [шындықты] жоққа шығарасың?!». (Фатыр, 35:3). Бұл аят адамдардың Алланың мейірімдерін еске алуын талап етеді, өйткені жер мен көкте Одан басқа жаратушы жоқ жəне бізге тамақ беретін ешкім жоқ. Сондай-ақ Аллаһтан басқа тəңір жоқ екендігі баса айтылады. Осы жерде айта кететін жайт, «Аллаһ» сөзі құлшылық етуді қажет ететін бірден-бір жоғары болмыстың жеке есімі. Ал «Илəһ» (тəңір) сөзі – бұл құдайлар құлшылыққа лайық болмаса да, адамдар өздерін Аллаға жақындатамын деп құлшылық еткен жаратылыстардың жалпы атауы. Араб тілінде «Аллаһ» сөзінің көпше түрі жоқ, бірақ «илəһ» сөзінің көпше түрі бар. Сондықтан «илəх» сөзі əртүрлі құдайларды атау үшін қолданылған. Құрандағы көптеген аяттарда Алладан басқа ешкімді тəңір қабылдамауды ескертеді: «[Ибн Аббас Құрайштың: «Раббыңды бізге сипатта, уа, Мұхаммед», – деді. Алла Тағала Пайғамбарға былай жауап беруді бұйырды:] Тəңірлерің жалғыз Құдай. Рахман, ерекше мейірімді Одан басқа
құлшылыққа лайықты ешкім жоқ». (Бақара, 163). Адамзат тарихында таухидтен, жалғыз Аллаһқа сенуден, құлшылық етуден алыстаған кезеңдері болды. Олар осы жалған құдайлар делдал болып, Аллаға жақындауға көмектесер деген үмітпен басқа құдайларды тану жолын таңдады. Адамдар осы жаратылыстар арқылы Алладан кешірім сұраған. Олар күнді, айды, жұлдыздарды, тау шыңдарын құдай санаған. Кейде олардың ата-бабалары құдайға айналды, ал кейде металдан, тастан, саздан пұттар жасалды. Адамдар бұл пұттарды құдайлар деп атап, оларға табынған. Ал Арабия түбегінде ислам діні келгенге дейін олардың саны төрт жүзге жеткен түрлі пұттарға табынып, əрқайсысын тəңір деп атаған. Сол дəуірде өмір сүрген адамдар бұл пұттарға табынып, оларды күнделікті қажеттіліктеріне ең көп таралған материал ретінде бірден пайдалана алатын. Олар таухидті толығымен тастап, көпқұдайшылық пен күпірліктің күнəсіне батып кетті. Ислам адамдарды күпірлік пен ширктен (серік қосу) құтқару үшін таухидті қалпына келтірді. Ғибадат ешбір делдалсыз тек Аллаһ Тағалаға ғана жасалуы керек. Күнəларына тəубе ету тек Оған ғана арналады. Кешірім мен жəрдем үшін тек Оған ғана бет бұру керек. Аллаһтың бірегейлігі оның болмысында, сипаттарында, есімдерінде, амалдарында, билігінде бейнеленген. Оған тең келетін еш нəрсе жоқ. Барлығымыз жатқа білетін, намазда оқитын «Ықылас» сүресінде Алла Тағаланың жалғыз əрі өзіне жеткілікті екендігі, ешкімге мұқтаж еместігі айтылады. Ол туылмаған да, тумаған да, Оған тең келетін ешкім жоқ. Біз өз болмысымызды жəне ғаламды ойласақ, Алладан басқа құдайлардың болуы мүмкін емес деген қорытындыға келетініміз сөзсіз. Бұл логикалық тізбек келесі аяттарда көрсетілген: «Егер ол жерде [көктер мен жерде] Алладан басқа тəңірлер болса, онда олар [аспан мен жер] бір аймақта бірнеше əмірші болғандай тəртіпсіздікке ұшырар еді. уақыт]. Аршаның Раббысы Аллаһ олардың Өзіне сипаттайтын нəрселерінен пəк! (Əнбия, 22). «Алланың ұлы жоқ, Онымен бірге басқа тəңір де жоқ. [Егер екінші құдай болады деп есептесек] Сонда əрбір құдай өзі жаратқанын өзімен бірге алып кетер еді. Ал олардың бірі екіншісінен асып түсер еді. Аллаһ олардың [Оған] сипаттайтын барлық нəрселерінен ұлырақ!» (Мүминун, 23:91). Бұл дүниені жəне ондағы таңғажайып тəртіпті байқаған адам Алладан басқа құдайлардың мүмкін еместігіне көз жеткізеді. Өйткені, қандай да бір қарапайым тапсырманы орындаған кезде сырттан біреу араласса да, қайшылықтар міндетті түрде туындап, тəртіп бұзылады. Біреуі осылай істегісі келсе, екіншісі мүлде басқаша істегісі келеді. Егер бірнеше жаратушы болса, əлем тəртібі қандай болар еді, кім біледі? Мұның мүмкін еместігін санамызбен түсіне аламыз, оның үстіне аяттарда бұл туралы анық айтылған. Бірақ Аллаһтың бірегейлігін жəне басқа тəңірлердің жоқтығын ауызша айту жеткілікті ме? Жоқ, жеткіліксіз. Біздің сеніміміз іс-əрекетімізде де көрінуі керек. Раббымыз бұл ақиқатты былай білдірді: «Ол [пайғамбар етіп таңдаған] құлдарының қайсысына қаласа, əмірі бойынша періштелерді рух [уахи] түсіреді: «[Уа, пайғамбарлар!] [Үлгіңе имансыздықтың азабын ескерт жəне оларға] мынаны айт. Менен басқа [құлшылыққа лайықты] тəңір жоқ. Менен ғана қорқыңдар!» (Əн-Нахл, 16:2). Демек, Алла Тағала періштелерін пайғамбарларға уахимен жіберу арқылы бізге екі маңызды негізді жеткізгісі келеді. Біріншісі: «Аллаһтан басқа тəңір жоқ». Екіншісі: «Аллаһқа қарсы шығудан сақтаныңдар». Өзінен басқа ешбір тəңір жоқ Аллаһқа шын жүректен сеніп, жақсылық жасау арқылы екі өмірдің де бақытына жетуге тырысамыз.
20) Жақсы мінез, жомарттық ұмытылады, бəрі ақшаға сатылады.
Мінез – бұл өткеру керек сынақ. Ислам жолы – бұл өмір жолы, оның барысында сенушілер оның нұсқауларымен өзін жақсартуға тырысады. Алайда адам мұсылман болғаннан кейін бір күнде кемелдікке жете алмайды. Демек, рухани жетілмегендіктен əр адамның бойында адамгершілік кемшіліктер болады. Сонымен қатар, адамдардың мінезі əртүрлі: кейбіреулері жеңіл, кейбіреулері ауыр. Исламға дейінгі тəрбие де адамның адамгершілік қасиетіне елеулі із қалдырады. Бір хадисінде Пайғамбарымыз былай деген: «Егер тау іргесінен қозғалғанын естісеңдер, сеніңдер (немесе сену оңайырақ), ал егер саған адамның мінезі өзгерді деп айтса, сенбе. Оған сеніңдер, өйткені ол сондай жаратылған» (Имам Ахмад). Мінезді ең қиын сынақтардың бірі деп санауға болады. Өйткені, адамдар жиі қателесіп жатқанын түсінуі мүмкін, бірақ өз мінезінің сапасынан туындаған қыңырлық оларға қарапайым болуға мүмкіндік бермейді. Жəне бұл қажетсіз көңілсіздікке, қателіктерге жəне бақытсыздыққа əкеледі. Мүміндер үшін бұл жағдай қауіпті, өйткені мұндай икемсіздік пен мінездің қыңырлығы оларды адасу жолына түсіреді. Мысалы, олар діндегі кез келген қате көзқарасты қабылдағаннан кейін, қателесуінің анық себептері айтылса да, одан шығудан бас тартады. Демек, Исламды қабылдағандар үшін ең бірінші білуі керек – «мұсылман» сөзінің Пайғамбарға келген «бағыну, берілу, толығымен берілу» дегенді білдіретіні. Яғни, ол өзінің «Мен-інен» бас тартып, мүсіншінің қолындағы пластилиндей діні беретін пішінді алуға дайын. Қасиетсіз адам иманның толықтығына жете алмайды. «Бірақ жоқ – Раббыңмен ант етемін! «Олар араларында болған əр нəрседе сені төреші етіп таңдамайынша иман келтірмейді, содан кейін сенің шешіміңнен жүректері қысылып, толық бойұсынбайды» («Ниса» сүресі, 65-аят). Мұсылман нəпсісіне ұнамаса да мойынсұна білуі керек. Пайғамбардан мотивация сабақтары: Қалай ең жақсы адам болуға болады? Мінез, хадисте айтылғандай, өзгермейді, бірақ мүмін оны Аллаһ разылығы үшін басқаруды, қажет жерде өзін ұстауды үйренеді. Тіпті бірдеңе оған жəне оның нəпсісіне қарсы болса немесе оны басқалардың көз алдында қорлайтын болса да, ол бəрібір өзі дұрыс шығу үшін Ақиқатты жасырмайды. Ақиқат үшін өз-өзімен бұл бетпе-бет келу нəпсіге қарсы күрес, ұлы жиһад деп аталады. Ал бұл күрестің құралы –
Пайғамбардың (с.ғ.с.) өсиеттеріне негізделген адаб. Мысалы, Алла Елшісі (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) ашуланшақ бір сахабаға: «Ашуланба!», – деген. Осы орайда оған мойынсұнып, ашу-ызасын жоюға бар күшін жұмсап, бірдеңе ашуланған сайын өзін ұстайтын. Сөйтіп, бұл жамандықтан арылып, Исламның тектілігімен əшекейленіп, жаман мінезінің салдарынан болатын бəле-жаладан сақтанды. Адамның мінезі өзгереді, ойы өзгерсе. Діннің əдептерін сақтау арқылы мүмін өзінің əлі де рухани жетілмегендігін жасырып, мінезіндегі кемшіліктермен күреседі. Ал Хасан əл-Басри: «Жақсы мінез – жақсылықты тарату, жамандық жасаудан тыйылу жəне жүзінің жайдары болуы», – деген. Ол үшін діннің нұсқауларына шын жүректен мойынсұна білу, Алланы жəне Оның Елшісін өзіңнен артық жақсы көру керек. Мінез бойынша жұмыс істеу жəне өзін-өзі тəрбиелеу өте маңызды, өйткені жақсы мінез-құлық Исламның негізі болып табылады. Мүмин Құранды түгелдей, діннің барлық нəзік тұстарын білуі мүмкін, мухаддис болуы мүмкін, бірақ білгеніне бағынбайтын болса, пайда болмайды.
Сондықтан Исламдағы адамға бірінші адаб – мойынсұнумен кіреді жəне дəл осы жолмен жүреді. Бағынуға тыңдай білу, сөзді бөлмеу, асықпау жəне сол немесе басқа бұйрықтың себебін анықтауға тырысып, қажетсіз сұрақтарды қоймау жатады. Осы қасиеттерді дамыта отырып, адам абыройға, ұятқа, құрметке ие болады. Көп нəрсенің хикметін біледі. Кімде-кім мұндай тəрбиені елемей тастаса, діннен мұсылман деген аты ғана қалады, өйткені «Расында сірке балды қалай бұзса, жаман мінез амалды солай бұзады» (Имам əл-Хаким).
Жəбирден жеткен риуаятта Алла Елшісі (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Шын мəнінде сендердің маған ең сүйіктілерің жəне қиямет күні менің жанымда отырғандардың ең жақындарың… ең жақсы мінезге иелерің. ‘Амрдан жеткен риуаятта Алла Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын): «Шын мəнінде сендердің ең жақсыларың – мінез-құлқы ең жақсы болғандарың. Əн-Науауи (оған Алланың рақымы болсын) былай деген: «Бұл хадис жақсы мінез-құлыққа шақырып, сондай-ақ оған ие болған адамның қадір-қасиетін түсіндіреді. Бұл қасиет Алла Тағаланың пайғамбарлары мен оған жақын əулиелерде болған. Хасан əл-Басри былай деген: «Жақсы мінез – жақсылықты тарату, зиян келтірмеу жəне жүзінің жайдарлы болуы».
Əл-Қади Ияд: «Бұл адамдармен сыпайылық пен достық қарым-қатынаста болу, оларға жанашырлық таныту, оларға сабырлық таныту, оларға мейірімділік таныту жəне олардың жағымсыз əрекеттеріне шыдамдылық таныту, тəкаппарлықты артқа қалдыру, дөрекіліктен, ашуланудан жəне қорлаудан қашық болу».
Адамгершілік сезімі əрбір адамға тəн. Нəсіліне немесе сеніміне қарамастан, біз белгілі бір моральдық нормаларды мойындаймыз. Осылайша, біз əділдікке, батылдыққа, шыншылдыққа, мейірімге тəнті болып, сатқындық, жауыздық пен азғындыққа бой алдырамыз. Жоғары моральдық нормаларды ұстану жəне жақсы мінез-құлық Исламның маңызды аспектілерінің бірі болып табылады. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) мұсылмандарды тақуалық пен көркем мінез-құлыққа шақырған. Алла елшісінің өз іс-əрекеттері оны мүміндер үшін ең жақсы үлгі етті. Жаратқан Ие оған қарап былай дейді: «Расында сенің мінезің тамаша» (68:4). Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) сансыз адамгершілік қасиеттерінің бірі – жомарттық. Адамдардың ең жомарты қасиетті Рамазан айында ерекше жомарттық танытқан. Бір күні Пайғамбарымыз Мұхаммед (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) мешітте намаз оқып отырған. Кенет ол асығыс үйіне барды да, дереу оралды. Сахабалар оның не үшін кетіп бара жатқанын сұрағанда, Мұхаммед (с.ғ.с.) былай деп жауап берді: «Олар маған қайырымдылық үшін алтын берді. Мен оны түнде де үйде қалдырғым келмейді. Сондықтан оны тарату үшін мешітке əкелдім» (Сахих əл-Бухари). Біздің мал-мүлкіміз – Алла Тағаланың сыйы, оның есімдерінің бірі Əл-Кəрім – Аса Жомарт. Мұсылмандар барлығының Раббысынан келетініне жəне Оған қайтатынына сенімді. Сондықтан, бізде бар нəрсе – бұл жай ғана қарыз, біз сақтауға, қорғауға жəне бөлісуге кепілдік беретін нəрсе. Бір сараң адамды кездестірген Алла елшісі, əрине, оны жомарт, ақкөңіл болуға шақырады. Оның сөзін Ибн Аббас жеткізген: «Мүмін көршісі аш болса, тамақ ішпейді.» Тағы бір хадисте тағы бір сахабадан: «Мүмін аңғал жəне асыл, ал зұлым адам тəжірибелі жəне төмен». Жомарттық деген не? Жомарттық – бұл бір нəрсені біреуге беруге ниет пен қалау. Исламдағы жомарттықтың маңыздылығын оның осы діннің бес негізі – тірегінің бірін құрайтындығына қарап бағалауға болады. Зекет – парыз садақа – əрбір мұсылманның бес парызының бірі. Зекет араб тілінен аударғанда жүректі тазарту деген мағынаны білдіреді. Сондай-ақ, қоғамның мұқтаж мүшелеріне тегін резервтік ақшадан белгілі бір соманы төлеу Құдай белгілеген заң. Садақа (ерікті садақа) – Исламдағы жомарттықтың тағы бір түрі. Садақа сөзінің тілдік мағынасы – шыншылдық немесе кейбір Ислам ғұламалары анықтағандай, жүректің Жаратушыға деген шыншылдығы. Алланың разылығы үшін ниетпен жəне ықыласпен берілген нəрсе садақа деп аталады. Ақша ғана емес, күлімсіреу, қарт адамға көмектесу, тіпті жолдан өтіп бара жатқан адамға зиянын тигізетін тас алып тастау да садақа саналады. Жомарттықты болашаққа салынған дана инвестиция ретінде қарастыруға болады. Жомарттық немесе садақа мəңгілік игілікке – Жұмаққа жол ашуға көмектеседі, өйткені Жаратқан Ие оларға үлкен сый береді. Алайда, жомарт болу деген тек қолыңда бар нəрсені беру немесе одан құтылу үшін беру дегенді білдірмейді. Нағыз жомарт адам тіпті сүйікті жəне жүрегіне қымбат нəрсені де ықыласпен береді. Айша (Мұхаммед Пайғамбардың (с.ғ.с.) əйелі): «Маған екі қызы бар бір əйел садақа сұрап келді. Бірақ мен құрмадан басқа ештеңе таппай, оған бердім. Жəне оны қыздарының арасында бөлді» (Сахих əл-Бұхари). Қасиетті Құранда Алла Тағала Өз жолында берген əрбір ісімізге сауап беруге уəде еткен. Адамдардың жүрегін елжірететін нəрсені Ол ғана біледі. «Айт: «Расында, Раббым құлдарынан қалаған ризық-несібесін көбейтеді немесе шектейді. Ол не жұмсасаң да қайтарады. Ол ризық берушілердің ең жақсысы» (34:39). Жомарттықтың маңыздылығы Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) сахабалары жомарттықтың қаншалықты құнды жəне маңызды екенін жақсы түсінген. Бірде бір адам Абдулла ибн Омарды несиеге түйесіне азық-түлік сатып алып жатқан кезде кездестірді. Бұл оған оғаш көрінді, өйткені бір күн бұрын ғана ол сыйлық ретінде 4000 дирхам мен көрпе алған болатын. Ол кісі несиеге сатып алу себебін білгісі келгенде, Абдулла ибн Омар қараңғы түспей тұрып барлық ақшаны мұқтаж жандарға таратып үлгергені, тіпті көрпенің өзі садақа ретінде сатылып кеткені белгілі болды. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) қайтыс болғаннан кейін халықты қатты қуаңшылық басты. Олар Əбу Бəкірге көмек сұрап келді, бірақ қазына бос болды. Дəл осы уақытта Османның азық-түлікке толы керуені Дамаскіге келді. Саудагерлер оның үйіне жиналып, оның тауары үшін қомақты ақша ұсынады. Осман олардан бас тартып, өз тауарын ол үшін ең жоғары сауапты беретін адамға ғана беретінін айтты. Ол дəл солай істеді. Ашаршылыққа ұшыраған Мəдина халқына барын беріп, олардан бір дирхем де алмаған. Осман Алланың сыйы бұдан да көп болатынын білді. Ең қиын жағдайдың өзі шын ықыласпен мүміннің жомарттығының көрінуіне кедергі болмайды. Алла Елшісіне екі адам келіп: «Егер адамда ештеңе жоқ болса, ол не бере алады?» – деп сұрайды. «Тамақтану жəне садақа беру үшін (табқанынан) өз қолымен табуы керек. «Егер ол мұндай жұмысты да таба алмаса ше?» Пайғамбар: «Ол сұрағандарға жəрдем беруі керек», – деді. «Егер ол мұны істей алмаса ше?» – деп жауап берді Алла Елшісі: «Олай болса жақсылық жасап, жамандықтан тыйылсын, бұл оның садақасы болады» (Сахих əл-Бухари) деп жауап берді пайғамбар. Раббымыз Құранда: «Жақсылық қылсаңдар, сендерге толық қайтарылады жəне сендерге əділетсіздік жасалмайды» (Құран 2:272). Ислам бізді жомарттыққа, риясыз болуға шақырады. Жаратқан Ие бізге бəрін береді жəне бізден дүние-мүлкімізді, уақытымызды жəне мейірімімізді басқалармен жомарттықпен бөлісуімізді күтеді.
