Нарша Булгакбаев
Ислам модернизациясы. 1 Бөлім
9) Мұсылман қойдан да дəрменсіз болып, қорланған дін ретінде қабылданады.
Исламофобия – қазіргі қоғамның қатерлі ісігі. Мешіттерге жасалған шабуылдар, өрт қою, мұсылмандарға қарсы шабуылдар, ислам дінін ұстанушыларға бағытталған нəсілшілдік жарнамалар əлем жұртшылығын екі лагерьге бөлген осы өшпенділіктің салдары. Қазіргі таңда исламның ең жылдам дамып келе жатқан дін екенін, оның ең күшті екенін ескерсек, белгілі бір күштердің Исламды бұрмалауы өте тиімді. Əрине, мұндай бұрмаланған дінді қабылдау басқа діндер мен атеистерден дұшпандық пен төзімсіздікті тудырады жəне соңғы уақытта мұсылмандарға деген дұшпандық пен қорқынышты күшейтеді. Исламды жамандауға мүдделі адамдардың белгілі бір бөлігі Ислам мен мұсылмандарды жамандайтын миллиондаған стереотиптерді жасайды, оларды басқа дін өкілдері оңай қабылдайды. Қазіргі əлемде кең тараған негізгі қате түсініктер: Мұсылмандар террористер. Мұсылмандардың өзіне зиян келтіретін ең көп тараған өтірік – террористер – мұсылмандар. Бұқаралық ақпарат құралдары мұсылмандарды лаңкестермен бейнелеуге ықпал етеді, олар əлемде орын алған кезекті лаңкестік əрекетті жариялаған кезде оның экстремистік жəне радикалды банда екеніне емес, оны исламдық топ ұйымдастырғанына назар аударады. Дəл осы БАҚ-тар өздерін «исламшыл» деп атайтын топтардың исламмен ешқандай ортақтығы жоқ екенін, керісінше, исламның жаулары екенін халыққа жеткізуге асықпайтыны белгілі. Ислам мен мұсылмандарға қарсы адамдардың саны Ислам дінінің өкілі адам өлтірудің ең ауыр күнəлардың бірі екенін біледі, ол үшін толық жауап беруге тура келеді. Көптеген мұсылмандарды кəдімгі жер бетінде өмір сүретін шынайы мұсылмандарға қарап емес, тағы бір зұлымдық жасаған жалған мұсылмандарға қарап үкім шығарады. Құран зорлық-зомбылық жасалмауды қалайды, жалпы терроризмді уағыздамайды. Тағы бір миф Мұсылмандар дүние жүзінде шариғатты орнатқысы келеді. Ислам – бейбітшілік пен ізгілік діні. Ал бұл дін өкілдері үшін ең алдымен өз елінде жəне бүкіл əлемде тыныштық пен тəртіптің болуы маңызды. Ислам – тəртіп пен тəрбие діні жəне мұсылмандар үшін мұны өмірінің барлық саласында көрсету маңызды. Сонымен қатар, шариғат заңы қатал жəне авторитарлық емес. Олар тек елді басқару ережелерін, сонымен қатар адамдар мен олардың отбасыларын қалай ұстау керек екенін қамтитын тəртіп пен тəрбие діні. Мұсылман шариғат заңдарын ұстанамын десе, көп жағдайда бұл оның жеке мінез-құлқы, құлшылығы жəне басқа адамдармен қарым-қатынасы тұрғысынан оны ұстанатынын білдіреді. Тағы бір миф Мұсылманның өмірінің мəні – жиһад. Біріншіден, нағыз мұсылманның өміріндегі басты мақсат – Алла Тағаланың разылығын алу, тағдырға риза болу. Бұған көптеген амалдар жатады, ең бастысы – ниеттің шынайылығы мен ойдың тазалығы. Жиһад – «Аллаһу əкбар» сөздерімен терроризм, суицид жəне кісі өлтіру сияқты сөздердің синониміне айналған қорқынышты сөз емес.
Жиһад – Алланың разылығына жету жолындағы күрес, қоғаммен күрес, адамның өзімен күресуі. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.): «Кіші жиһадтан (соғыс) үлкенге (жан күресіне) жету жолында оралдық», – дегені, мұсылмандар үшін соғысудан гөрі рухани күрес маңыздырақ екенін білдіреді. Тағы бір миф Мұсылмандар еврейлер мен Израильді жек көреді. Мұсылмандар мен еврейлер арасындағы дұшпандық кейбір адамдарға пайда əкелетіндіктен, шектен тыс əсіреленген. Мұсылмандардың көпшілігі Израиль мен Палестина бір-бірімен бейбіт қатар өмір сүретін болашақты қолдайды. Еврейлердің көпшілігі осындай пікірде. Өткен тамызда Pew зерттеу орталығы екі конфессиялық сауалнама жүргізіп, америкалық мұсылмандардың 62%-ы Таяу Шығыста бейбітшілік орнатуға болатынына сенетінін анықтады. Тағы бір миф Мұсылмандар христиандарды жек көреді. Ислам – діни толеранттылықтың бірегей үлгісі. Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) айтқан бірегей құжаты сақталған, онда мұсылмандардың олардың арасында тұратын христиандарды қорғау міндеттері көрсетілген. Құжатта былай делінген: «Расында, мен, менің көмекшілерім жəне менің ізбасарларым оларды қорғаймын, өйткені христиандар біздің азаматтарымыз жəне Алланың қалауымен мен оларды ренжітетін барлық нəрсеге қарсымын.
Оларға ешқандай мəжбүрлеу қолданылмауы керек. Олардың судьялары қызметтерінен босатылмағаны сияқты, олардың монахтары да монастырларынан шығарылмайды. Ешкім өз дінінің үйін бұзбайды, бүлдірмейді жəне одан бірде-бір затты мұсылмандардың үйлеріне апармайды. Ешкім оларды бір жерден екінші жерге көшуге немесе шайқастарға қатысуға мəжбүрлемейді. Мұсылмандар олар үшін күресуі керек. Христиан əйел мұсылманға үйленсе, оның келісімімен болуы керек. Оның дұға ету үшін шіркеуге баруына тыйым салуға тыйым салынады. Олардың шіркеулеріне құрметпен қарау керек. Оларға өз шіркеулерін қалпына келтіруге жəне өсиеттерінің қасиеттілігін сақтауға кедергі болмауы керек. Бұл келісімді ешбір мұсылман қияметке дейін бұзбасын». Тағы бір миф Мұсылмандар Исаны (Иисус Христос) танымайды. Басқа дін өкілдерінің көпшілігі Исламдағы Исаның (Иисус Христос) Алла Тағаланың ұлы елшісі екенін білгенде таңғалады. Құранда оның мұғжизамен дүниеге келгені, ілімі, Алла Тағаланың рұқсатымен жасаған мұғжизалары айтылады. Құранда Исаның анасы – Мəриямның (Дева Мария) атымен аталған тарау бар. Діндердің айырмашылығы, христиандар Исаны Құдайдың ұлы деп санайды, ал Ислам оны оның елшісі деп санайды. Тағы бір миф Мұсылмандар əйелдеріне қысым жасайды. Бұл мұсылман еместер арасындағы ең өзекті қате түсінік болса керек. Бүкіл Батыс əлемінде мұсылман əйелдері бетпкрде киіп, даралық пен өз пікірін білдіру құқығынан айырылады деп есептеледі. Құран бойынша əйелдің көптеген құқықтары бар, тіпті Батыс əлеміндегі əйелдерден де артық. Ер адам оны жақсы көруі, қорғауы жəне қолдауы керек. Исламда əйел – күйеуінің қанатының астында нəзік қорғалған балапан. Исламдағы əйелдің мəртебесі ең құрметті жəне оның орны ең қолайлы. Бұл əлемдегі əрбір əйелдің арманы емес пе? Тағы бір миф Мұсылман əйелдерді ерте күйеуге береді. Көбінесе исламды ақида мен халықтық дəстүр ретінде шатастырады. Ал көп жағдайда қыздың ерте тұрмысқа шығуы сол халықтың мəдениетіне, жат дəстүріне, салт-дəстүріне байланысты. Мұсылман елдерінде бұл дəстүр өте ұзақ уақыт бойы қалыптасқан. Ислам заңы бойынша адам (ер немесе əйел) балиғат жасына жеткеннен кейін заңды тұлға бола алады. Бір айта кетерлігі, қызды өз еркінен тыс күйеуге беру заңсыз. Мəжбүрлеп некеге тұру жəне отбасындағы зорлық-зомбылық сияқты əрекеттер əйелдің отбасындағы мінез-құлқы мен оның жеке бостандығын реттейтін ислам заңдарына тікелей қайшы келеді.
Исламофобия – интернетте де, шынайы өмірде де мұсылмандар мен мұсылман еместерді қорқыту, қудалау, қорлау, айдап салу жəне қорқыту арқылы арандатушылыққа, дұшпандық пен төзімсіздікке əкелетін мұсылмандарға деген қорқыныш, немқұрайлылық жəне жек көрушілік. Институционалдық, идеологиялық, саяси жəне діни дұшпандық түрткі болып, құрылымдық жəне мəдени нəсілшілдікке айнала отырып, ол мұсылман болмысының нышандары мен белгілерін нысанаға алады. Бұл анықтама исламофобияның институционалдық деңгейі мен адамның мұсылмандық болмысының көрнекілігінен туындаған осындай көзқарастардың көріністері арасындағы байланысты көрсетеді. Бұл көзқарас сонымен қатар исламофобияны ислам діні, дəстүрлері мен мəдениеті Батыс құндылықтарына қауіп төндіретін нəсілшілдіктің бір түрі ретінде түсіндіреді. Кейбір сарапшылар «исламофобия» термині исламға қатысты кез келген сынды айыптау қаупі бар, сондықтан сөз бостандығына қысым жасайды деп қауіптеніп, «мұсылмандық өшпенділік» терминін қолдануды жөн көреді. Бірақ халықаралық құқық діндерді емес, адамдарды қорғайды. Исламофобия этникалық шығу тегіне байланысты мұсылман еместерге де əсер етуі мүмкін. Арнайы баяндамашы діни сенім бостандығы немесе сенім бостандығы туралы соңғы есеп көрсетті, бұл мұсылмандардың жеккөрінішті жəне ашық жеккөрушілік «эпидемия пропорцияларына жетті». 2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі лаңкестік əрекеттерден жəне ислам атын жамылып жасалды деп болжанған басқа да жан түршігерлік лаңкестік əрекеттерден бері мұсылмандар мен мұсылман деп есептелетіндерге институттық күдік эпидемиялық деңгейге жетті. Көптеген мемлекеттер, сондай-ақ аймақтық жəне халықаралық органдар қауіпсіздікке төнген қатерлерге пропорционалды емес мұсылмандарды нысанаға алатын жəне мұсылмандарды радикалдану қаупі бар деп анықтайтын шаралармен жауап берді. Сонымен қатар, исламға қатысты кең тараған теріс көзқарастар мен мұсылмандарды, олардың сенімдері мен мəдениетін қауіп-қатер ретінде көрсететін зиянды стереотиптер мұсылман адамдары мен қауымдарына қатысты кемсітушілікті, дұшпандық пен зорлық-зомбылықты жалғастыруға, растауға жəне қалыпқа келтіруге көмектеседі. Азшылықты құрайтын мемлекеттерде мұсылмандар тауарлар мен қызметтерге қол жеткізуде, жұмыс табуда жəне білім алуда жиі кемсітуге ұшырайды. Кейбір штаттарда мұсылмандар ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіреді деген ксенофобиялық түсініктерге байланысты оларға азаматтық немесе заңды иммиграция мəртебесі берілмейді. Мұсылман əйелдер исламофобиялық өшпенділік қылмыстарының пропорционалды емес құрбандары. Зерттеулер көрсеткендей, исламофобиялық өшпенділік қылмыстары көбінесе мұсылмандардың көпшілігінің бақылауынан тыс оқиғалардан кейін, соның ішінде лаңкестік шабуылдар мен осындай шабуылдардың мерейтойларынан кейін көбейеді. Бұл оқиғалар исламофобияның барлық мұсылмандарды аз ғана адамдардың əрекеттері үшін ұжымдық түрде жауапкершілікке тартуы немесе жалынды риторикамен қоздырылуы мүмкін екенін көрсетеді. Көптеген үкіметтер жек көрушілік қылмысқа қарсы заңнаманы жəне өшпенділік қылмыстарының алдын алу жəне қудалау шараларын енгізу арқылы исламофобиямен күресу үшін қадамдар жасады, сондай-ақ теріс түсініктерді жою үшін мұсылмандар мен Ислам туралы халықты ақпараттандыру науқаны жүргізді.
Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының (ИЫҰ) 60 мүшесі 15 наурызды халықаралық исламофобияға қарсы күрес күні деп жариялау туралы қарарды қолдады. Құжатта терроризм мен зорлық-зомбылық, экстремизмді ешбір дінмен, ұлтпен, өркениетпен немесе этникалық топпен байланыстыруға болмайтыны жəне болмауы керектігі баса айтылған. Резолюция адам құқықтарын құрметтеуге жəне діндер мен нанымдардың əртүрлілігіне негізделген толеранттылық пен бейбітшілік мəдениетін ілгерілету үшін жаһандық диалогқа шақырады. 2021 жылы алғаш рет Исламофобияға қарсы халықаралық күнді атап өткен БҰҰ Бас хатшысы Антониу Гутерриш мұсылмандарға қарсы фанатизм этноұлтшылдықтың, неонацизмнің, стигматизацияның жəне мұсылман халықты қоса алғанда, халықтың осал топтарына бағытталған өшпенділік сөздерінің жандануының кең ауқымды тенденциясының бөлігі екенін атап өтті. Еврейлер мен христиандарға сондай-ақ басқа дін өкілдеріне дүние жүзінде өшпенділік сөздерінің өсу үрейлі үрдісіне жауап ретінде Бас хатшы Антониу Гутерриш БҰҰ-ның жеккөрінішті сөздермен күресу жөніндегі стратегиясы мен іс-қимыл жоспарын таныстырды.
10) Білім өзінің танымалдылығын жоғалтады, ал надандық пен қылмыс өркендейді. Адам өлтіру жай қылмыс болып есептелетін болады.
Білім – Алланың нұры, онымен адамдардың өмір жолы нұрланады. Құран Кəрімде: «Білетіндер мен білмейтіндер тең бола ма?» деген (39:9). Бұл аятпен Алла Тағала бір нəрседен білімі бар адамды білімі жоқ адамнан жоғары қояды. Демек, бұл аят білімнің адамды басқа адамдардан жоғары қоя алатынын, өйткені оның арқасында ол оған ие еместерден де көбірек қабілетті екенін көрсетеді. Алланың есімдерінің бірі – العالمАлим – Ғалым, Бəрін Білуші. Ол Алланың қасиеті ретінде Оны біздің үстімізден қол жетпес биікке көтеріп, ғаламның барлық шекараларын бұзып, шексіздікке дейін жоғарылатады. Өйткені бəрін білу тек бар нəрсені ғана емес, сонымен бірге не болатынын жəне болмайтынын білу. Өздеріңіз білетіндей, адамның білімі тіпті өзі жəне оның мəні туралы білім шеңберінде де шектеулі: «Олар сенен жаның туралы сұрайды. Айт: «Рух – Раббымның сыры, сендерге бұл туралы өте аз білім берілді» (17:85) Исламдағы білімнің маңыздылығына көп көңіл бөлінетінін Құран аяттарында көрсетілген екпіннен байқауға болады. Алла Тағала Құранда: «Ал, білмейтіндер…» деп жиі айтады; «…ойланатындар…»; «Олар бұл туралы шынымен ойламайды ма…» Бірде Алла Елшісінің (с.ғ.с.) өзі білімге жəне оны меңгеруге ерекше мəн беріп: «Мен – білімнің қаласымын, ал Əли оның есігі» деген. Аяттар мен хадистердегі «білім» сөзі ешқашан діни немесе зайырлы білім сияқты бөлімдерді қамтымаған, ол əрқашан жалпылама мағынаға ие болды, яғни кез келген пайдалы білім. «Мен жындар мен адамдарды Маған құлшылық етулері үшін ғана жараттым» (51:56) деген белгілі аятта кейбір муфассир (Құран тəпсіршілері) бұл аяттың терең мағынасы: «…сондықтан. Мені білулерің үшін». Қалайша Иемізді тануға болады? Сəулетшіні салған ғимараттарынан, суретшіні туындыларынан, ағаш ұстасын бұйымдарынан, саудагерді тауарларынан білуге болатын сияқты. Бұл дүниені тану арқылы біз оның Жаратушысын танимыз. Физика заңдарын зерделеу арқылы біз шариғат заңдарын зерттегендей, Оның ұлылығын түсінуге бірдей жақын боламыз. Дүниежүзілік ислам тəжірибесінде медицина саласындағы мұсылмандар санының басқа салалардағы мұсылмандардың санынан басым болуы қызық тенденция бар. Мұның ақылға қонымды түсіндірмесі бар, өйткені дəл медицина абсолютті үйлесімділікте жұмыс істейтін, бірін-бірі толықтыратын жəне олардың негізінде табиғаттың кереметін – адамды құрайтын күрделі жүйелердің керемет үйлесімін өз көзімізбен байқауға мүмкіндік береді. Осыны айта отырып, мен Аллаһты жаратылысы арқылы тану үшін мұндай білімге əлі дайын емес қоғамның қаһары мен қарғысына ұшыраған Орта ғасырдағы көрнекті мұсылман ғалымы, Авиценна деген атпен танымал Ибн Синаның əңгімесі есіме түседі. Өлгендердің мəйіттерін зерттеуге жасырын бару арқылы, күндердің бір күнінде ұсталып, осы үшін елден қуылды. Бірақ оның ғылым-білім жолында жасаған еңбектері мен құрбандықтары із-түзсіз қалмай, болашақ нұрлы қоғамның дамуы жолындағы баға жетпес білім қоймасына айналды. Сондықтан Алла Тағала: «Білетіндер мен білмейтіндер тең бола ма?» дейді. Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) мұсылман қауымының ғұламаларын алдыңғы қауымдардың пайғамбарларымен теңестіретін хадисі Исламның білім иелерін қаншалықты жоғары бағалайтынын көрсетеді. Білім адамды рухани да, материалдық жағынан да көтереді. Өздеріңіз білетіндей, дүниеде биліктің екі түрі бар: білім жəне мүлік. Білімнің арқасында адам байлыққа қол жеткізе алады. Мұны Мұса (ғ.с.) қауымындағы Каруна мысалынан қалай байқауға болады.
Өйткені, оның мүлде мал-мүлкі жоқ еді жəне ол өтпейтін кедейліктен шаршап, Мұсадан (ғ.с.) баю үшін дұға жасауды сұрағанда, Алла Тағала оның өтінішін тыңдап, оған алхимия білімін берді. Соның арқасында ол тастарды алтынға айналдыра алды. Ал оның ақыры жаман болғанымен, тəкаппарланып, Жаратушыға жалбарынуды тоқтатқандықтан, білім мен мал-мүлікке ие болу арасында себеп-салдарлық байланыс бар екені анық. Байлық пен білімнің үйлесімінің ең жақсы үлгісі Сүлеймен пайғамбар (Сүлеймен патша) (с.ғ.с.) болып табылады. Ол Исраилдің патшасы болды жəне бір кездері ол əлемдегі ең беделді билеуші болды, оның сөзін барлығы тыңдады: адамдар да, тіпті табиғаттан тыс тіршілік иелері де – жындар. Алла тағала оған көптеген білім мен хикмет берді, ол оны шеберлікпен қолданып, патшалығының шекарасын кеңейтіп, мүшрік мемлекеттерді бағындырды. Кезінде ол Мысырды жаулап алды, сонымен қатар аты аңызға айналған Шеба ханшайымы Балқысты даналығымен, байлығымен таң қалдырды. Мұса пайғамбар (ғ.с.): «Раббым, білімімді арттыра гөр…», – деп дұға етіп, Алла Тағала білімімізді арттырып, оны қатаң ұстануымызға жəрдемдессін. Алла Елшісінің (с.ғ.с.) білімнің маңыздылығы туралы хадистері: «…Расында, оқуына қуанып, білімге талпынған адамға періштелер қанат жаяды» (Тирмизи, Əбу Дəуіт, Байхаки жəне т.б.). «Кімде-кім білім үшін үйден шықса, Алла Тағала оның жəннатқа барар жолын жеңілдетеді». Муслим, Хаким, Тирмизи жəне т.б. жеткен сахих хадис. «Егер білім іздеуші білім іздеп өлімге тап болса, ол шəһид болып өледі». (Табрани, Баззар). Пайғамбар (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) сахабасына: «Уа, Əбу Зəр, таң атысымен бір тарау ғылым үйрен жəне алған біліміңді ұстан – бұл сен үшін мың ракағат намаз оқығаннан жақсырақ. Хадисті Ибн Мəжхих əдемі иснадпен жеткізген.
Ислам – толық (кемел) дін. Бұл адамдар анда-санда ұстанатын заңдардың жиынтығы ғана емес, өмір салты. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) Ислам дінінің өте қатал, тиянақты, шариғаттың қатаң заңдары негізінде құрылғанын айтқан. Алайда, исламды қабылдаған адам осы діннің нормаларын ұстанып қана қоймай, қасиетті мəтіндерде айтылмаған нəрселерді діни тəжірибеге қосу арқылы тапсырманы қиындатуға тырысатыны жиі кездеседі. Құранда: «Діндеріңді шектен шығармаңдар» делінген. Мұхаммед (с.ғ.с.) осы аяты арқылы адамдарға діннің өмірлік екенін, Алла Тағаланың өзінен артық жауапкершілік арту дұрыс емес екенін ескертті. Сондай-ақ Құранда: Ешкімнің жан дүниесіне өте алмайтын сынақтарды салмайды» делінген. Сондықтан ислам шариғаты көптеген жеңілдіктер береді. Мысалы, жолда намаз оқуды жеңілдету, сапарда немесе ауру кезінде ораза ұстамау. Бұл күндер мүмкіндігінше кейінірек толтырылады. Егер адам тұрып намаз оқи алмаса, ерекше жағдайда отырып, тіпті жатып оқуға рұқсат. Міндеттерді орындауды жеңілдететін көптеген мысалдар бар. Сондықтан Алланың құлы Алла Тағаладан да қатал болуға тырысып, құлдарына жаңа міндеттер ойлап тапса, бұл жақсылыққа апара алмайды. «Аллаһ сендерге жеңілдікті қалайды, қиындықты қаламайды. Күндердің санын аяқтауларың жəне сендерді ақиқат жолға салғаны үшін Алланы мадақтауларыңды (жеңілдік) қалайды. Бəлкім, Оған шүкір етушілерден боларсыңдар» («Бақара» сүресі, 185-аят). Адамдарды дінде шектен шығуға не итермелейді? Ең алдымен білімсіздік, тораптық, надандық. Сондықтан Құранда ғалымдардың Алла алдындағы дəрежесі жиі айтылады. «Мұндай мысалдарды біз адамдарға айтамыз, бірақ оларды білім иелері ғана түсінеді» (əл-‘Анкабут 29:43). Хазірет Мұхаммед (с.ғ.с.) хадистерінде нағыз ғылыми беделділерді мойындамау жəне өздерін ғалым деп жариялау Қияметтің бір белгісі болатынын жиі айтқан. Біз мұны бүгін көріп отырмыз. Кеше ғана бір адам намазға тұрды, кеше ғана ол бірінші сүрені үйренді, ал бүгін ол Құран тəпсірлерін жасауға тырысады жəне оның үстіне түсінгенін басқа адамдарға жеткізуге тырысады. Бұл ізгілік пе əлде надандық па? Түрлі себептермен надандар өздерінің айналасында білім аурасын жасайды, ал одан да көп надандар оларға ереді. Секталар осылай қалыптасады, осылай жойылады. Имам Əл-Бухари 700 000 хадисті жатқа білген. Ал бүгінде дін атын жамылып, күмəнді мақсаттарды көздейтін белсенді əрекеттерге шақырып жатқандар бабалар биігінен асты ма екен? Надандық – Исламның басты жауы. Ал онымен тек бір ғана бейбіт жолмен – білім алуды тоқтатпау арқылы күресуге болады.
Пайғамбарымыз Мұхаммед (Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай деген: «[Алланың алдындағы] күнəлардың ең үлкені: Алладан басқа біреуді немесе бір нəрсені тəңір ету, адамды өлтіру, ата-анаға бағынбау жəне жалған куəлік беру». «Мұсылманды (Құдайға мойынсұнған мұсылманды) қорлау [яғни, өзін мұсылман дінінен санайтын [күнəнің дəрежесі бойынша] екіжүзділікпен теңестіріледі [мұнда бұл əдепсіз адамның тура жолдан, тақуалық жолынан адасып кеткені жəне оның мінез-құлқына байыпты түрде ой жүгіртуі керек екендігі айтылған]. Ал Аллаға мойынсұнушыны (мұсылманды) [өзін мұсылманмын деп санайтын, мұсылмандық сенімге кіретін] өлтіру – атеизм [күнəнің дəрежесі бойынша атеизмге теңестірілген]. Оның мүлкіне қол сұғу оның өміріне қол сұғумен бірдей [яғни, бұл мүлдем қабылданбайды]». Құранда былай делінген: «Мүмін бір мүмінді қателіктен [байқаусызда, қайғылы оқиғадан] өлтіре алмайды. Кімде-кім қателесіп бір мүмінді өлтірсе, [Алланың алдында күнəсін өтеу үшін] мүмін құлды (мəжбүрлі қарапайым адамды) азат ету жəне марқұмның отбасына [мұрагерлеріне, олардың жасағанына сəйкес ақшалай өтемақы төлеуі керек, мұрадағы үлестеріне сəйкес], олар одан бас тартқан жағдайларды қоспағанда [кешіреді, садақа бергендей]. Егер ол (қателесіп өлтірілген мүмин) саған дұшпандық жасаған қауымнан болса [ол дипломатиялық қатынасы үзілген мемлекеттің азаматы болса], [Алланың алдында кəффарат] мүмін құлды босату ғана болады. Егер ол сізбен келісімі бар халықтан болса [егер ол сізбен достық дипломатиялық қарым-қатынаста, бейбітшілік шартында тұрған мемлекеттің азаматы болса], онда сіз марқұмның отбасына ақшалай өтемақы төлейсіз жəне мүмін құлды азат етесіз. Кімде-кім (мысалы, исламның басты жəне ұзақ мерзімді мақсаттарының бірі болған жəне қазіргі заманғы мемлекеттердің көпшілігі жеткен нəрсенің жоқтығына байланысты құлды азат ету мүмкіндігі) болмаса, екі ай қатарынан ораза ұстауы керек. Құдайдың алдында істеген істері үшін өтеледі. Алла (Раббы) əр нəрсені білуші, шексіз Дана. Ал кім бір мүмінді қасақана өлтірсе, оның жазасы мəңгілік тозақ. Алла (Раббы) оған ашуланып, лағынет етті жəне оған үлкен азап дайындады» (Құран, 4:92, 93). «Ал кім бір мүмінді қасақана өлтірсе, оның жазасы мəңгілік тозақ». Аяттың бұл бөлігінде əртүрлі түсіндірмелер бар. Бірақ, «иман тозаңы» туралы сенімді хадистерді ескере отырып, егер Жаратушыға аз да болса оның жүрегінде иман болған болса, өлтіруші ұзақ уақыт болса да, мəңгілік емес, тозақта қалады деп болжауға болады. Бұдан басқа: «Ақиқатында, Аллаһ (Раббысы) өзіне ешкімді немесе ешнəрсені серік қосуды (бір нəрсені Өзінің илаһи дəрежесіне көтеруді) кешірмейді [жəне бұл адам осы күнəмен, тəубесіз жəне түзетусіз дүниеден өткен жағдайда.]. Бірақ, Ол қалаған пендесіне [тəубе етпей аздап күнə жасап өлсе де] басқаның бəрін кешіре алады» (4:48).
Жоғарыдағы екі аятта да (4:92 жəне 4:93) адамды өлтіру мейлі ол мүмін болсын, мейлі ол қасақана немесе байқаусызда болсын, ең ауыр күнə екенін анық көрсетеді, өйткені ол – дінге қол сұғу. Жаратушының жаратылысы – Оның мүлкі. Ал мүмін (Аллаға мойынсұнған мұсылман) мұндай əрекетті əдейі жасай алмайды. Пайғамбарымыз Мұхаммед (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай деген: «Адамды заңсыз өлтірудің күнəсі тек өлтірушінің өзіне ғана емес [ол бүкіл адамзатты өлтіргенге ұқсас] түседі. Сондай-ақ осы [сұмдық] қылмыстың атасы болған адамға – Адам атаның екі ұлының бірі. Өйткені, осы сүннетті өмірге енгізген (бұл қиянатқа жол ашқан). Пайғамбарымыз Мұхаммед (Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай деген: «Кімде-кім [белгілі бір аумақта, ұлты мен дініне қарамастан, уақытша немесе тұрақты тұруға барлық құқығы бар] қарапайым азаматты өлтіруге құқығы жоқ болса, [ешқашан] аспан иісін сезінбейді [осындай жойқын қылмысы үшін қияметтен кейін жəннаттан шығарылады]. Расында, [жердегі қашықтықтармен жəне физика заңдарымен салыстыратын болсақ, онда] жұмақтың иісі (аспан жұпары) жүз жылдық жолдың қашықтықтан толық сезіледі!» [13].
11) Мəмілелер алдаусыз жүзеге аспайды, саудагерлер мен жазушылар көбейеді
Сауда белгілі бір дəрежеде адамға сынаққа айналады. Біздің əлсіздігіміз ақшамен араласқанда, жолда жəне жұмыста көрінеді. Осы үш жағдайда адам өзінің шынайы келбетін көрсетеді. Сондықтан Ислам діні бекіткен сауда этикасын халыққа жеткізгім келеді. «Бақара» сүресінің 275-ші аятынан Исламның сауданы рұқсат еткенін білеміз: «Алла сауданы рұқсат етті». Əділ сауда мұсылмандарға қолайлы жағдай туғызғаны тарихтан белгілі. Алла Тағала мына аятта былай дейді: «Ей, иман келтіргендер, бір-біріңнің мал-мүлкіңді əділетсіз түрде жемеңдер, бірақ өзара келісім бойынша бір-біріңмен сауда-саттық жасай аласыңдар» («Ниса» сүресі, 29-аят). Жоғарыдағы аяттардан көріп отырғанымыздай, Ислам саудаға рұқсат береді. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадистерінде де саудадағы адалдық пайда əкелетіні айтылады. «Барақаттың оннан тоғызы сауда мен егіншіліктен, қалғаны мал шаруашылығынан келеді». Тағы бір хадисте: «Қиямет күні адал, шыншыл саудагер пайғамбарлармен, ізгілермен жəне шəһидтермен бірге болады» делінген. Сондықтан сауда-саттықтың белгілі бір ережелерге сəйкес жүргізілуі маңызды. Ислам дінінде тыйым салынған зиянды заттар мен ұрланған заттарды сатуға болмайды. Бұл ереже! Оны орындау пайда əкеледі, əйтпесе кедейлікке əкеледі.
Саудада тауарды жарнамалау үшін түрлі айла-амалдарды қолдануға, жалған ант беруге болмайды. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.): «Сауда-саттық кезінде қажетсіз ант беруден аулақ болыңдар! Пайда тапсаң да, мұңайып қала бересің». Тауардың өзіндік құнына үстеме баға қалыпты болуы керек. Бұдан сіз табыс тауып қана қоймай, басқаларға да пайдалы боласыз. Алла Елшісінен (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Адамдардың қайсысы ең жақсысы?» деп сұралады. Ол: «Басқаларға пайдалы», – деп жауап берді. Адамдарға мейірімді болсаң, Алла да саған мейірімді болады. Дағдарыс кезінде пайда тапқысы келетіндер тауарға кез келген баға қойып, ақшаның құнсыздануына ықпал ететін сауданың адабын ұмытып, азық-түлік бағасының бейберекет өсуіне əкелетінін ескермейді. Мейірімділік көрсетіңіз. Біз адамдарға жеңілдік жасай отырып, өзімізге жеңілдік жасауымыз керек. Сатып алушы тарапынан жеңілдікке келетін болсақ, бұл сатып алынған тауар үшін уақытылы төлем, сондай-ақ қарызды уақтылы өтеу. Алла саудада жұмсақ болғандарды жақсы көреді.
Өнімнің ақаулары туралы ақпаратты шынайы түрде беріңіз. Өнімде қандай да бір ақау болса, сатушы оны айтуға міндетті. Əйтпесе, əділетсіздік жасайсыз. Алла Тағала Құранда: «Расында, Алла залымдарды жақсы көрмейді» («Əнфал» сүресі, 58-аят). Егер сатушы сатып алушыны алдаса, ол күнə жасайды жəне бұл саудадан түскен пайда харам болады. Екі жақ та өнімнің пайдасы мен зиянын жасырмаса, берекесі артады. Кемшіліктерді жасырған жағдайда Құран Кəрімде: «Расында, Аллаға берген уəдесі мен анттарын болмашы бағаға сатқандардың ақыретте ешқандай үлесі жоқ. Қиямет күні Аллаһ олармен сөйлеспейді, оларға қарамайды жəне оларды тазартпайды. Олар үшін күйзелтуші азап бар» («Əли Имран» сүресі, 77-аят). Салмақ пен өлшемде əділ болыңыз. Алла Тағала Құран Кəрімде: «Əділ өлшеңдер, артық салмақ салмаңдар» («Рахман» сүресі, 9-аят). Алла Тағала таразыға салып, халықтың амалы мен құқығына қол сұғып, оларға зиян келтіретіндерді айыптайтын «Мутаффифин» (саудада алдаушылар) атты толық сүре жіберген. Бұл сүренің алғашқы аяттарында:
«Өлшеушілер, адамдар өздері үшін өлшегенде толық беруді талап ететіндер, ал өздері өлшегенде немесе басқалар үшін өлшегенде, оларға зиян келтіретіндерге қасірет!» делінген. Ислам бағаның көтерілуіне байланысты тұтыну тауарларын қоймада сақтауға, əдейі сатылымға шығармауға тыйым салады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде мұндай істермен айналысатын адамдардың күнəһар екенін ескерткен. Ал мұндай жағдайлардың қоғамымызда кең етек алғаны жасырын емес. Сауда жасау – сүннет. Кедейлерден көбірек сатып алып, оларға қуаныш сыйлаған абзал. Сауда-саттық кезінде дауласу, шектен шығу шариғатқа жатпайды. Алла Елшісі (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын): «Сатуда, сатып алуда жəне үкім шығаруда жұмсақ болғанды Алла тағала рақымына бөлейді», – деген (Бұхари). Сауда жасау міндетті түрде арзан сатып алу дегенді білдірмейді. Тек «Сіз осы бағаға сатасыз ба?» деп сұрау арқылы сүннетті орындаймыз. Харам мен халалды ажырататын адал саудагердің ісі ғибадат. Сауданың негізі – уақыт талабын ескере отырып, адалдық пен сенімділік, клиенттерге мейірімділік пен оларға сыпайы қатынас. Бұл əдептен ауытқыған адам сауданың берекесін жоғалтып, табыс көзін өз қолымен жауып тастайды. Мұсылмандардың, атап айтқанда қазақтардың тарихына үңілсек, олар нені бастан кешірген жоқ?! Алайда, олар қандай қиындық көрсе де, бірігіп, жеңіп шықты. Қиын күндерде бір-бірімізге көмектесу, қиын кезде бір-бірімізге қолдау көрсету, мұңайғанға қуаныш сыйлау – санамызда ежелден келе жатқан ұлы қасиет. Ел абдырап, не болып жатқанын түсінбесе, мейірімді, жанашыр болыңыз. Өйткені бұл сауда үшін де сынақ. Саудамен айналысатындардың барлығы сынақтан абыроймен өтсін!
Көркем әдебиет оқу харам дейтін сөздерді еститін болдық. «Неге кəпір кітаптарға уақытыңды босқа өткізесің, ширк бар, күпір бар, сира немесе ақида, соларды оқыған дұрыс» т.б. Құлағыңызды, былайша айтқанда, назардың тырнағына іліп қоюыңызды сұраймын. Ендеше, бос уақытыңызды немен өткізуді жақсы білетін менің қымбатты өмірлік белсенділікті оңтайландырушыларым, мен сізге былай деп жауап беремін: мен өз басым кітап оқу уақытты босқа кетіру деп ойламаймын, керісінше, уақытыңызды жоғалтпау деп ойлаймын. Күніне 3-4 сағат əлеуметтік желілерде отыру жəне бұл жерде ешқандай проблема көрмеу – бұл дүниеде де, ақыретте де пайдасыз уақытты «кəпірге» жұмсау. «Сираны оқысаң жақсы болар еді». Бұлай айтатындар көбінесе мұны оқудан алыс адамдар, жастық шақтағы өзіне деген сенімсіздіктен зардап шегетін жастар. Бірде əділ ашуын төгіп отырып, бір адам маған ескерту жасады: олар бос сөзге уақытыңды жоғалтып жатырсың, ислам əдебиетін оқу керек дейді. Мен оны тыңдауға дайынмын, неліктен көркем əдебиетті оқымауым керек жəне ол маған қандай исламдық кітаптарды ұсынады деп жауап бердім. Көркем əдебиетті оқуға тыйым салу туралы екіұшты даулардан кейін ол маған бес (!) кітапқа ғана кеңес берді. Мен оларды оқыдым деймін. Ол былай деп жауап береді: «Мұның бəрі оның өмірінде оқыған ислам əдебиетінен» дейді. Бес кітап! Жоқ, елестете аласыз ба, ол ислам əдебиетінің теңізінен өмірінде бес кітапты ғана меңгерген. Қызық, ол қалған уақытын немен өткізді? Fb арқылы көрші мемлекеттердегі əскери-саяси сілкіністерді талдауға, футбол көруге, жаңалықтар порталдарын бақылауға кеткен уақыт – мұның бəрі соншалықты қорқынышты емес, бірақ көркем əдебиетті оқу мұсылман үшін күпірлік. Неге екені белгісіз, көркем əдебиеттің қарсыластары ондағы автордың негізгі идеясы мен хабарын байқамай, тек азғындықты ғана көреді. Кешіріңіз, бірақ осылайша азғындық, оның дəмі мен пайдалы қасиеттерін байқамай, пончик тесігінен көрінеді. Енді көркем əдебиетте ширк, күпір жəне өтірікке қатысы не туралы. Біріншіден, кітапты қолға алып, оның көркем əдебиет, автордың қиялының туындысы екенін біле тұра, жазылғанның бəріне байыппен қарау, оны өміріңізге енгізу тіпті ойыңызға да келмейді. Екіншіден, олар діни наным-сенімге ешқандай əсер етпейді, кем дегенде, олар менің бір түйірдей əсер еткен жоқ. Бұлар жалынды сөздері əлсіз хадистерге, жалған бағдарламаларға, жаңалықтарға толы «құссалар» емес. Ислам ғұламалары мұндай нəрселерден сақтандырады. Жазушы бұл санатқа жатпайды, дінге шақырмайды. Дүниеде ислам дінінен басқа да қызық, тəлім-тəрбие беретін дүниелер көп. Əрине, дінді зерттеу бірінші орында. Бірақ əрбір мұсылман фəқих болу міндетті емес, дегенмен əркім бірқатар айқын қағидалар мен ережелерді білуі жəне сақтауы керек. Қарапайым мұсылманның өмірі тек ислам ғылымдарын үйренумен шектелмейді. Білімді адам бəрін оқи алады. Көркем əдебиет оқу адамды діни парызынан адастырмайтын болса, онда мəселе неде? Əр адамның өз хоббиі бар, ал кейбіреулер үшін ол кітап оқу. Кітаптар интеллектті арттырады, сөздік қорын толықтырады, ой-өрісін кеңейтеді, ойлау икемділігін дамытады, ойлау процесін белсендіреді. Кітап оқу өмірдің практикалық тəжірибе əрқашан бере бермейтін аспектілерін білуге мүмкіндік береді. Көркем əдебиетті оқуды өмірдің мақсатына айналдырмаңыз, əдеби қаһармандарды үлгі тұтпаңыз. Сізге жай кітап оқыған ұнаса болды.
