Магомет Абуевич Сулаев
Лаьмнаша ца дицдо
Селитина уллохь «Ау! Ау!» хезира: «Дада-бIарана» тIеххьа йекара, кху шара дуьххьара школе йеана хьехархочун йоI – Терентьева Нина, шеца лечкъаргех ловзучу шен накъосте Албастов Каташе хаам беш. Схьалаьцна, маракъевлира и Селитас.
– Карий! Карий! – тIеведда, Каташа дIаозийра Нина. – ХIинца ахь со лахал! – дIахьаьдира.
Цхьаъ-м дагадеана Селита, кисанара къолам а баьккхина, йуха «Дада–бIарехьа» йирзира. Диттан гIодах кховр даьллачу шерачу меттехь леррина йаздира цо: «А. У. 30.X .– I942». И таханлера, Увайсера кехат деана а, кхуьнан I7 шо кхаьчна а де дара.
Классаш чохь йуха а марсабелира йижарийн сингаттам:
«Дийна бу тахана. Амма кхана? Хаац!» – ойла йора цара, уьш атаке бахар дагалоций. Оцу ойлано ира йу хьийзайора хье чу, тIеттIа карзахйуьйлуш: «ХIан-хIан, селхана дийна… хилла! Амма тахана буй? Хаац», – бохург хIинца дагатесна, ший а шаьш йолччохь дIатийра, и вовшашка хьахо ца йаьхьаш…
Вукху переменехь «Даудан диттах» бIаьрг кхетта Селита, цIаста санна, цIийелира, ша «Дада-бIар» тIе йаздина, «А.У.» дагадеана, и шен вешина гергахь хьарамло хетта. И элпаш дIадайа «Дада–бIарана» тIейахара, амма цигахь йогIайелира къолам буйнахь: Увайс дуьхьал хIуьттура! Эххар а ша йаздинчунна йуххе кхин ши элп тIетуьйхира цо: «Б. Д.» Массарел шена хьоме хета и шиъ: Увайссий, Дауддий – хIинца, шен дагахь, цу тайпана вовшаххоьттира цо. Цхьанна а и гале, аьлла, Селита сихха Нурседина тIейахара: цунна йуххехь диттийн гонах хьийзара, кегий белаш Iуьттуш, Ниночкий, Каташший. «Дада–бIарана» тIехьа нийсачу могIаршца дIахIиттина дуткъий дитташ а тера хийтира хьехархочунна хьалха дIахIиттинчу кегийчу дешархойх…
ДIаоьхура занятеш… ДIаоьхура денош… Кехаташ ца догlypa…
* * *
Гуьйрено дерзина даьхначу гонахарчу аьрцнашна а, дитташна а Iаьно йуха а тIетесира шен кIайн верта, гаьннашна тIеховшийра лайх дина кIайн месала кхокхий.
Шийлачу мохо раз деттара, Iов санна, гlopгla ло. Киса хьарчийча санна, шекарал кIайчу башлаьмнийн кортошна тIехь наггахь хаалора, цIийн томмагIнех тера, маьлхан хьоькхнаш. Геннара схьахьоду стигалан къекъар санна, лаьмнийн даккъашкахула схьахьоькхучу махаца кху йуьрта а схьакхочура хIинца Кавказан аренашкахула бекачу тIеман гlyгI, амма, бердах кхетта хIордан тулгIе санна, лаьмнийн тархех кхетий, даьржий, довра иза. Генна Россехь, Волгин йистошкахьа, Чилеково-станци йолчохь нохчийн-гIалгIайн полк немцоша хIаллакйина боху хабар а схьакхечира эххар а, и хиллачул тIаьхьа дикка хан йаьлча. Цу полкаца дукха бара Эскинойра нах. Эскинойхь тезетийн кхин цхьа paгI а чекхйелира.
Даудера а, Увайсера а кехаташ ца догIура.
«ХIун хилла-те цу атакехь?» – дагара ца долуш, хила тарлучун ойла йан ца йаьхьаш, къийлайала а ницкъ ца кхочий, ший а йиша цхьаьний йоьлхура хIинца кест-кеста.
Тавсолта а тата дайна лелара, вониг ма-хуьллу даг чуьра дIатоьттуш, мукъа ца виса гIерташ, саццанза гIуллакхаш деш цIахь а, колхозехь а: иза шен даг чохь хьалххе дуьйна а кечвеллера, мичча а хенахь, нахана санна, шена а тIехIотта тарлу дика а, вон а, наха санна, ша а лан дезийла хууш.
Нурбика, синтем байна, амма татанза хьийзара: Тавсолтас ца могуьйтура «эрна чIечкъар». Ша йисча-м хоьцций йоьлхура иза: даго, цо и тIе мел ца дитахь а, вониг алсам хьоьхура цунна, ишттачохь массо а нанна санна. ТIаьххьарчу деношкахь гIенаш а вонаш сов гора. Самайаьлча а, диц ца луш даг чу дижина гIан лорура цо декхадала хьаьхначех. Дийнахь шена керла мел гинчу хIуманца дустуш и, шен хьесапехь декхадаллац, ладоьгIуш, сагатдора Нурбикас.
Иштачех гIан дара, тахана а даг чуьра ца долуш, цунна сийсара дайнарг. Школин кертахь гly хуьлу. Нурбика йоьду цига хи дан. Чухецна чийлик, зIе мел чIогIа схьаозайарх, хьала а ца даккхаделла, xlapa чу хьаьжча, гIy бухахь, хин куьзганахь Даудан сурт гира нанна, тIемалочун хормехь, ведарх а тасавелла, и дIаийзош: «Хьовсийша, гly чу воьжна-кх и!» – дагатесна Нурбика, гIори-гIоддах и хьалаваккха йоьлча а, зIе дIаийзо ницкъ сов а баьлла, гly чу йуьйжира xlapa ша а, нисса шега схьахьоьжучу Даудан сурта тIе…
ЧIогIа дог доьхна самайелира Нурбика. Тахана а, йуьхь жимйелла, кхин а кIорге чуэгна сийна бIаьргаш Iаьржа хеташ, бос а баьхьна йара и. Сихха чуьра гIуллакхаш дIа а дерзийна, аьхна тужурка а йуьйхина, кортали а кхоьллина, тIергIан пазаташца калош а туьйдина, ведар чохь хи дан школе йаха арайелира иза, шен дагахь – и гIан Iexo!
Нурбикас цкъа хьалха шен и гIан, цхьаьнгге а дийцале, шайн кертахула доьдучу татолан йисте а йахана, шабарш деш, цуьнга дийцира, и хица дIадахьар доьхуш. ТIаккха хи чу эппаз а кхоьссина, кхин цкъа а дагахь доIа а дешна, школе йахара и. Леррина школин кертарчу татола чу хьийжира: хин куьзга сирла цIена къегара. Цу чуьра эцна дуьззина хин ведар уьйтIахь а дитина, чуйахале, школи чу хIоьттира Нурбика, мехкарий цIабахккалц а дан собар ца хилла, цига мукъна а кIантера кехат деанийла хьажа.
Xlapa комсорган цIа чохь Нурседица Iаш, цIеххьана чувелира, машенахь школина кIорий, дечиггий дахьаш веъна Расул. Чохь Нурбика йайча, кIеззиг вуьйхира иза. Нурбика шеконца хьаьжира кегийчаьрга: хьалха а цхьацца хезнера цунна.
– Xlapa… Даудера кехат дохьуш веанера со-м, – стоьла тIе конверт а диллина, Iодика а йина, сихха аравелира Расул. Ненан бIаьрг серлабелира: «Дийна ву!.. Дийна ву!..» – некхан ваз а дегош, детталора дог. Конверта чуьра сержантан хормехь, некха хьалха шортта мидалш гун, Даудан сурт караэцча, Нурбикин хеназа хебаршка йахана йуьхь, шарлуш, нур санна, къегира…
«ХIун ду-техьа ирс? Шен долахь хилларг, цкъа дан а дайна, йуха схьакарор ду-те? Йа хан йаларца, цуьнан буьззина болу мах бовзар ду-те? Тохара Дауд денна а, ма-варра, хьалха гучу хенахь ма ца хьоьжура и цуьнга иштта лерина, хIинца цуьнан сурте санна. ХIетахь ма ца хуьлура ненан йуьхь цкъа а иштта ирсе», – бохучу ойланца хьоьжура, ша а йоккхае Нурседа нене. Суртах шен энжеде куьг хьоькхуш, барташ дохура Нурбикас. Беснешна тIехула охьаоьхура бIаьрхиш. Нурбикин дог хIинца Iийжадора тохара и цIахь волчу хенахь ша цунна цкъацца барт беттар дагаоьхуш: «ХIан-хIа, и цIа веъча, кхин цкъа а дийр дац ас цунна дов», – нигат дира цо дагахь. Оба а аьлла, цкъа некха тIе а таIийна, кIентан сурт чета диллира цо. ТIаккxa цIеххьана: «ГIан а декхаделлийца сан!» – дагадеана, сапаргIатделира цуьнан. Шуьйра йелакъежира и ша-шена, цу гIено ша эрна кхерайар дагадеъна. ТIаккха йоIехьа йирзира:
– Иштта эвхьаза кху чу оьху «иза?» – Расул араваьллачу неIарехьа корта ластийра Нурбикас.
– Кху чу дуьххьара веана… Керта-м вогIу… школина дечиг дохьуш.
– Ча тешийла хьайх!.. БIаьргаш дукха сийна бу хьан!
ТIаккха Нурседас, нана къевллина мара а йоьллина, йуха хаьттира цуьнга дуьххьара:
– Нана! И ма олу ахь даим… Хилча хIун ду бIаьргаш сийна?
– Эхь доцчийн хуьлу ма олу уьш сийна.
– Хьайниш а… ма бу уьш… сийна! – эккхийтира йоIа, нанна барт а луш.
– Дера, хир бац-кх! ХIинццалц соьга-м ца аьлла цхьамма а… «сийна бIаьргаш!»… Со-м ца хилла эхь доцуш.
– Ой, куьзгана хьаьжча а ца гина хьуна, ва нана?.. Цунах ца хаьа хьуна и бакъ доцийла?
– Шу санна, куьзгана хьежа мукъа мила хилла?.. Ткъех шо хьалха, шун дега йогIуш, хьаьжчахьана кхин суо куьзгана хьаьжна де дага, дера, ца догIу суна… И-м вайнехан Iедалехь осала а лорий… Шу санна, гуттар куьзгана хьалха хьийзар, баккъал, товш ду моьтту хьуна? – аьлла, корта а ластош, дIайахара Нурбика, шен ведар а эцна, Тавсолте гайта четахь сурт а хьош.
И дIайахча, Нурседа, класса чу ца йоьдуш, шен кабинета чохь ойлане Iapa: цо нанна ца доьшуш дитина могIанаш а дара кехата тIехь: «Атаке даханчул тIаьхьа тхо, тIеман аре а йуьтуш, цкъачунна духадовлуш тхоьца хилла Увайс, схьакхетаза висина, хIинца а карош вац. Цунах лаьцна кхечухьахула шайга хаам кхачахь, соьга а йазделаш. Со, чов хилла, госпиталехь кхо бутт а баьккхина (и нене ма хаийта), хIинца, то а велла, йуха фронте дIавоьду».
Нурседас сацийра: «Увайсах дерг, Керимера а кехат доцуш Iачу цомгашчу Кесирега а (цу тIе Селитега а!) кху сохьта дийца эшац, шайна хаъалц».
** *
И шийла Iа ша доькхуш санна, йовха а, йекхна а йеара бIаьсте. КIайчу башлаьмнашна тIехула шершара деши басахь йогу мархаш. Церан дуткъий IиндагIаш лаьмнийн басешкахула, вовшашна тIаьхьа а уьдуш, дIаоьхура сих-сиха шайн аматаш хуьйцуш. ХIаваъ сихха дохлуш догIура, Iаь а гIуьттуш, денлучу бай тIера хьалагIертара заза-буц. БIаьстено кхелина Iалам нускалх делакъежара.
Йурт а айайеллера: фронтера дика хаамаш совбуьйлура. Малгобекера а фашисташ тоххара лаьхкинера, хIинца йоллу Кавказ а дIацIанйеш лаьттара. Волгин йистошкахь вайн эскаро, кхо бIе эзар сов немцойн салтий, шайн коьртехь волчу фельдмаршал Паулюсца цхьаьна, йийсар а веш, толам баьккхинчул тIаьхьа, мостагI сихвинна дIалоьхкуш вара берриге а Советан махкара.
Iамерко, Ингалсо шаьш хуьлуьйтур йу аьлла «шозлагIа фронт», нагахь цара ца хилийтахь а, хIинца цхьанна а даг чохь шеко а йацара xlapa тIом, Советан мохк тулуш, чекхбериг хиларх.
Цу хазахетаран шаьш дакъалоцуш санна, школера бешан дитташ, луьстта сенарш а хецна, зазадаьккхина, нийсачу могIаршца, кечделла дIахIиттинера, дуьххьара ловзарга баьхкина мехкарий санна, и керт къагош…
Денош сиха дIауьдура…
Селхана тIаьххьара экзаменаш а дIайелла, чекхделира йижарийн дешар а. Даудера кехат а кхечира: могуш ву, лейтенант а вина, парте а ваьлла ша, бохуш… Амма цо йуха а хоьттура Увайсах хезнарг. Кесире кхаьчнера Увайс «тIепаза вар» хоуьйту кехат. Амма и хIинца а билгалдерг ца хеташ, даго бакъ ца лоруш, цкъачунна дIатеттина дитира, тезет ца xIoттош. Делахь а, оцо ойла кхолайора, къаьсттина Селитин. Амма Нурседин даг чохь, цхьана а хIуманан а къарйан ницкъ боцуш, къайллах, кхин тайпа эшар йекара: хIинцца школе веана Расул, дешна бовларца йижарий декъал а бина, йуьстах йаьккхина, Нурседица шецца цхьа къамел а дина, дIавахара. Тахана, школа чекхйаккхаран кехаташ кара а кхаьчча, ша тIаьххьара дIайаьхьначу комсомольски собранехь Нурседас керлачу комсорге дIаделира комитетан гIуллакхаш. Цигара цхьаьна цIа йогIура ши йиша. Нурседина лиира, Яссе а хьожуш, хи йистехула йан. ЦIен бердах чу а йоьссина, хин кIажехь сецира и шиъ. Нурседас хи тIехула, «чIепалгаш» деш, сицкъарш шершадора: «цхьаъ… шиъ… пхиъ…» – дагардеш. Шен карарчу акказин гаьн тIера гIаш, цхьацца дохуш, хи чу а кхуьйсуш, чхар тIехь тийна Iapa Селита. Тамаше дара цу шиннан йист ца хуьлуш иштта Iер.
– Ас цхьа хаза хIума дийций хьуна, Селита!
– Дийцахьа, Нурседа.
– Ас Расулна хан йиллина! ШуьйтталгIачу июлехь цуьнга маре йоьду со.
Селитин карара га а, гIаш а хи чу ийгира: цу сохьта хиэ, цкъа йисте а хьовзийна, тIаккха, вовшех а даьхна, даржийна, дIададийра уьш. Йуьхь озайелира Селитин, цецйаьлла. Нурседа дохкойелира, цуьнга ша и хIинца хьахийна.
– Хьо ма цецйели, Селита? Хьуна ца хууш-х йацарий тхойшиннан йукъаметтиг?
– Дауд тIамехь а волуш, цунах хIун хуьлу ца хуучу кху муьрехь, йа сох а, йа цхьаннех дага а ца йолуш… и муха дало хьоьга, ва Нурседа!
– Дало–кх! И… сан сайн гIуллакх долу дела!
Селита кхин а цецйаьлла хьаьжира йишега:
– Хьажахьа! Иштта йу-кх хьо!.. Увайсан тезет а дIадерзаза… Цуьнан нахана хьалха а оьзда ма дац и!..
– Селита! Ас и дарх цхьанна а тIедан йа зулам а, йа эхь а дац! Массарна а санна, халахета суна тIом болуш а, Увайс вайна а, Дауд кхерамехь хилар а… Амма хIинца со сайна везачуьнга маре йахарх, царна хIун вон, йа со ца йахча – хIун дика хуьлу? Ткъа ас хIун дан деза… сайна и везаш хилча?
– Собар дан деза-кх… тIом дIабаллалц! Эхь ма ду: денна тезеташ лаьтташехь шен… синкъераман гIуллакх хьалхадаккхар…
– Синкъераман гIуллакх дац… и сан йахаран гIуллакх ду!.. Ас и кIелдитарх тIамна йала са а йац!..
– Суна-м… хьарамло хета и вайн тIамехь болчарна хьалха…
– Суна-м ца хета! – хьалагIаьттира Нурседа.
Кхин вовшашка йист ца хуьлуш, цигара йухайеара и шиъ. Нурседа библиотеке йахара. Селитас, чу а йеъна, йелха ийзош, нене дийцира, Нурбикас хIусамдега хаийтира. Тавсолта инзарвелира: «Муха, йоккхахйолчу йишел хьалхий!.. Воккхахволу ваша тIеман цIергахь а воллушехь!.. Алаза – хаттаза!» – корта хьийзабора цо. – ХIей, хезий хьуна!.. Хьо йу уьш дIахецнарг! – мохь хьаькхира Тавсолтас. – ДIахаийтал цуьнга: цу суьйличуьнга и гIахь, ас хьан а, цуьнан а кортош дохург хилар!
Расулан да, маццах ДегIастанара схьакхелхина, Iаьнди вара, ткъа нана кхузара нохчо йара. Уьш тIом а эккхале беллачул тIаьхьа, Iаьндара тIаьхьавеанчу девашас дIаийзошшехь, Расул кхузахь, ша кхиийначу ненахошца висира. Тавсолтина лаьара шен нуц ондда тайпа долчу нохчех хуьлийла. Тавсолта аравелира, Нурбикина дов а дина.
Чуеъна Нурседа ша а йаьккхина, Нурбикас шена майрачо дина дов дIадира йоIана:
– Хьай, гаур йаI! Йоккхачу йишел а хьалха!.. Хьайн вешех а хIун хуьлу а ца хуъушшехь… Эхь ца хетий хьуна, нажжаз! Жимма сатоха ца мега… ваша цIаверззалц!
– И-м цIахь долчу вайх а ца хаьа хIун хир ду! – къар ца лора йоI.
КIантах йоьIан дог даккха а гIоьртира Нурбика:
– И суьйли бен кхин ца каравора хьуна кху ломахь?
– Имам Шемал а хилла суьйли! – жоп делира йоIа, Тавсолтин цIа чохь кхозучу суьртехьа корта а ластош.
– Хьажал! Хьо адам делахьара.., – Нурбикас, ша гуттар а ишттачохь хIинццалц эриг хIинца ца олуш, эццигахь шен дош хийцира. – Массарел жима хьо, массарел хьалха йала йийзи-кх!.. ШайтIанан ког!
– Дика ду, нана! Дика ду! – аьлла, и тейира йоIа, ша тIетайна моттуьйтуш, дагахь къайллах кхин а сацийна.
Тавсолтас, йоI ца Iахь а аьлла, шега балу кечам бира, цо йиллинчу хенахь и ларйан…
ЙалхолгIачу июлехь, Iуьйранна, да балха ваханчул тIаьхьа нене, ша Анна Львовна йолчу йоьду а аьлла, арайаьлла Нурседа йуха ца йеара. Селитина этажерки тIехь карийра Нурседас дитина кехат: «Аш суна бехк ма билла! Сайн дош а, сайн лаам а кхочушбеш, со маре йаха айса хаьржинчу кIанте. Делахь а, даим дагца шуна хьанал йолу Нурседа».
Нурбикий, Селитий йилхира ший а.
Ша и дIадийца а ца йаьххьашехь, амма и къайладаккхар кхин а шена кхераме хиларна, Нурбикас кехат, куьг а эгош, дIауьйхьира делкъанна чувеанчу Тавсолтега:
– Йаха-кх!.. Йаха-кх! Гаур, йаха-кх! – бохура цо, куьйгаш хьалатуьйсуш.
Тавсолтас кехат, этIийна, цIенкъахула даржийра:
– НеIаллит цунна!.. Иммансиз! Кхин сан йоI йац иза!.. Эхь-бехк а, да, ваша а ца лоруш йахана-ц. Цуьнан цIе а ма йоккхийла кху чохь! Кхул тIаьхьа цуьнца уьйр лелорг а сан вац!.. – кога неI тоьхна, аравелира Тавсолта.
Нурбика, йоьлхуш, йиш йоьхна хьийзара. Селита Анна Львовна йолчу йахара цу сохьта.
Анна Львовна а цецйелира Нурседа шех а дага цайаларх, амма хиллачух хIумма а, Селита санна, вас хилла-м йацара:
– Расул дика кIант ву! – аьлла, мелхо а, къобалдира цо тIаьххьара а Нурседин маре.
Вукху сарахь, Тавсолтин кетIарчу гоьзанах дой дIа а тесна, схьахIиттира, лекха холхазан куйнаш коьртахь, гIовталш а йуьйхина, кечбелла, вайнехан Iедалехь захало дIадерзо баьхкина, Расулан кхочарш. Таьлсийн оганаш дуьзна дара: йух-йуххехь лаьттара цара йалийна йоккха старгIий, ши жий. Жимма манкха а луьйш, къамел динчу царех воккхачуьнга ла а доьгIна, Тавсолтас доцца дIадерзийра:
– ЙоI сан йац!
БIогIам санна, меттах ца хьовш, лаьттара Тавсолта. Баьхкинарш кхин а къамелаш дахдан дагахь бара, амма оцу сохьта, мичара вели ца хууш, Тавсолтин кетIа, дейтта-пхийтта шо хир долуш, бIегIаган куй а коьртахь, йайдакх говрахь цхьа бере хIоьттира. Багара чопа а йуьйлуш, гаьллаш Iуьйшучу шен говрал а хьуьхьвоьлла, шена тIедиллинчу гIуллакхах воккхаве кIант сиха луьйра:
– Тавсолта! Хьоьга колхозан керта гуламе кхойкху кху сохьта! Москохара баьхкина хьаькамаш бу… Сихло бахара! – цо берзана ког Iоьттина расха говр, шад бина цIога а ластийна, бергийн тата ойуш, дIаиккхира.
– ХIа! Аш бехк ма билла! ГIуллакх, шуна ма-гарра, сиха ду! Со ца вахча валац! – аьлла, Тавсолта, церан Iодика а йина, дIавахара…
* * *
Лохочу дегIахь, стоммо, хьена лепачу йуьхьца, шалха кхалкъ а йолуш, эскаран хормехь цхьа стаг вара, гонаха накъостий а лаьтташ, трибуна тIера къамел деш. Тавсолта лерина дIахIоьттира цуьнга ладогIа, иза бIаьрла стаг хетта. «Церетели» бохуш, йохура наха цуьнан цIе. «Сталина ваийтина»… «Бериян гергара», «Инарла» ву… бохуш, дуьйцура. Цо къамел оьрсийн маттахь, амма кавказхойн акцентаца дора:
– Цхьайолчу меттигашкахь партизанашна герзаш ца тоьу. Шуьга гlo деха даьхкина тхо. Шайн долу герз, башха а дац, муьлхха а схьалахьара аш: шалгу тоьпаш, шаьлтанаш, тарраш… Тишанаш а мегар ду. ХIокху муьрехь а муьлхха герз а оьшу вайн партизанашна. Шун массо йарташкахь а хIинца гулдеш ду герзаш. Шу царел эша мегар дац…
Дисина гIуллакх шеца баьхкинчарна тIе а диллина, «виллис» тIехь дIавахара иза…
Вукху дийнахь сарале, хьалхаваьлла Тавсолта а волуш, Эскинойхь герз дIагулдира: шалгу-тоьпаш, тарраш, шаьлтанаш… Тавсолтас, шен шалгу-топ а, доьхкарца кхелина шаьлта а ша дIалуш, элира:
– Граждански тIамехь кIайчарна йиттира… хIинца а вайн хуьлда аьтто!
Наха цIенчу даггара дIаделира шайн долу герз. Бакъду, наггахьчо, и дIадала ца лууш, цхьацца бахьана хьовзадора. Тавсолтас тIаккха цхьаболчаьрга Къуръана тIехь дуй боуьйтура. Пхьадуьхерачу, аьхка а кхакханан месала куй лелочу, тIехьаьжча цхьа пекъар хетачу Додин Якъубан а йу ворхIазза йолу тапча, олуш хезира.
И шатайпа стаг вара. Цуьнан багара, сих-сиха схьакъедий, цIен мотт, дакъаделла балдаш дашош, цхьана йистера вукхузхьа разбодий, дехках тера, дIалечкъара йуха. КIарул-Iаьржа хаза бIаьргаш сапаргIат хьуьйсура, дуьзинчу цициган санна. Виллина ламанца къахьоьгуш – йа жехь, йа бежехь, йа нахана дечиг кхоьхьуш – лелачу цунна хIунда оьшу а ца хаьара герз, амма цуьнан и хилар чIагIдора цхьаццамма. Ша Тавсолтас ца витича, цкъа шен чу а вахана, йуха схьа а веъна, цо дуй биира Тавсолтина нахана а хьалха:
– Со кхетам чохь а волуш, xlapa корта ас аганара айичхьана, цхьа а герз хилла ма дац сан карахь!
Нах шайн дагахь буьйлура.
Пхьакхочехь вехачу Сатус а, лоьдгашца ийзинчу томкано мажйина, аьрзун зIок санна, чухьаьвзина, пIелган мIара тIе а йетташ, биира дуй:
– ХIокху Делера охьадоьссинчу, хIокху Делан Къуръанора и хьуьлларниг йоцург кхин топ ма йац сан долахь! – аьлла, шайн цIийнан геннарчу туьнкалган тоьпа тIе пIелг хьажийра цо, массо а бийлош. Ша а тIаккха кIажвахана велавелира и, хераевлла можа цергаш гучуйохуш. Нахана хаьара, цо шен топ цу чухула хьалаоьллина хила тарлой.
Амма цуьнца къовса лууш цхьа а вацара. ТIехьашха «Чамзаркъа» олура цунах наха.
Цуьнан бегаш а, шеха-а шога хуьлура. «Хьо ма хьалхе къежвелла?»– хаьттира цуьнга цхьамма бегашена.
– «Дера, ца къежвелла, хьуна, со дуьненан гIайгIанна-м… Къаьркъа дан ваханарг схьакхаьчна ца волуш, дог эттIа къежвелла-кх», – шен даимлера жоп делира Сатус.
– И таьжгенаш а йитий, долчо герз охьадилла. Ца диллахь, Iедало могуьйтур дац! – элира Тавсолтас.
– Ва Тавсолта! Дуй биъча-м, лачкъийна говр а ма йуьту! Бита беза ахь уьш! – элира маслаIате наха. – Тхан кIоштахь кхин герз дисина дац хьуна!..
Герз шайн долахь доцчара а, дакъалацархьама, таллархойн туьканашкара эцна, тIейехкира шалгу тоьпаш:
– Тхоьгара а хилийта! Партизанашна! – олура цара. Нахана лаьара тIемалошна гlo дан.
Гулдина герз, даьхьна, сельсоветан чу охьадиллира.
Кхано шен «виллис» тIехь, веана, «воккха хьаькам» – Церетели схьакхечира. Резахилира. Тавсолтин белшах дерстана куьг туьйхира цо:
– Молодец, воккха стаг, молодец! ЦIен партизан а эрна ца хилла хьо!
Там хиллачу Тавсолтас чукхайкхира хьешашка:
– Шу иштта дIадахийта йиш йац… Вай цхьа кавказхой ду… Тхуна халахетар ду, тхан кхачех кхетаза шу дахча.
Церетели, велакъежна, гонаха хьаьжира: гIеххьа мацбелла накъостий резахилира, шайца райкомера Далхьад а волуш.
– Дика ду… Дика ду… – аьлла, хьалхавелира Далхьад. Тавсолтас сов сиха, лере цхьа-ши дош аьлла, шайн чу хьажийра, говрахь дIаиккхина тохарлера жима кIант…
ХIорш чукхаьчначул тIаьхьа, дукха хан йалале, Нурбикас хьалха йиллира йуург.
– Цкъачунна xlapa шозза йайина котамаш йу шуна… ХIинцца ас цхьа кхин гIайгIа а бер вайна! – элира Тавсолтас, хьеший охьа а ховшош.
– Муха… шозза йайина? – хаьттира цецваьллачу Далхьада.
– Цкъа – уьрсаца, тIаккха – кечйан цахаарца.
Котамаш, шортта хохаш а, даьтта тоьхна, мерза кечйина йара, амма нахана хьалха зуда хастор осала лорура Тавсолтас.
Хьешашка хьажар Далхьадна тIе а диллина, аравелира и. Цхьа хан йаьлча кертара схьа, къиладаьлла доьлхучу беран мохь хезира Далхьадна. ХIун ду хьажа уьйтIа ваьлча, цунна гира, шен цхьаъ бен йоцу газа дитта кIел охьа а тоьхна, шаьлта хьакха гIерта Тавсолта. Газанан къаьрзинчу можачу бIаьргех, ладар санна, бIаьрхиш охьаоьхура: Iоьхуш, йалан ца лууш, ворта дIасахьийзайора цо шаьлтанна кIелхьара.
– Хьо хIун деш воллу, Тавсолта?
– Цхьанххьа а уьстагI ца карийна, xlapa авст, мукъа, йен воллу-кх…
Хьешаша маларца цхьаьна чомехь йиира къона газа. Далхьада мотт ца туьйхира.
Хьеший дIабахча, Тавсолта йуха а кхоьлина вара: иза реза вацара Нурбикина, – шега геланчо дIааьллашехь, цуьнга урс ца хьокхуьйтуш, газа цо кхоайарна… TIe, Нурседас динарг а ца долура даг чуьра…
Кхин цхьа кIира даьлча хезира: Расул, райцентрехь керла квартира а йелла, шен нускалца ваха хиъна аьлла.
* * *
Тавсолта волчохь доьзалехь цхьамма а Нурседин цIе ца йоккхура.
ЦIентIера гIуллакхаш a, гlap йайина, тийна дора Селитассий, Нурбикассий. «Дауд… Увайс… хIинца… Нурседа!» – шайх къаьстинарш йух-йуха дагахь багарбора Селитас. И хIинца кест-кеста йоьдура Анна Львовна йолчу: селхана хьехархо хиллачух гIайгIано тахана нийсархо йинера.
Анна Львовнас шайн школехь йуьхьанцарчу классийн хьехархочун балха а нисйира иза, тIе, партин историн «Краткий курс» Iамочу кружоке эхар тIе а диллира, рогI-рогIана Лев Толстойн, Тургеневн, Чеховн, Горькийн, кхечийн а книжканаш, йеша а лора, мукъа ца йита гIерташ. Селита чуйуьйлира книжкаш йешарна…
Денош дIаоьхура.
Кху гурахь шайн бешара дуьххьара гулбина стоьмаш, кIезиг белахь а, посылка а йина, фронте бахьийтира дешархоша, йуккъе Селитас йаздина кехат а диллина. Бутт а балале жоп деара, майоран Терентьевн, капитанан Албастовн цхьаьний даьккхина сурт а чохь. Амма Увайсах хаам хIинца а бацара: цунах лаьцна Кесире кхин цкъа а деара, иза «тIепаза вайначех ву» аьлла, кехат. Иза воцург а лерина, селхана тезет а дина, цIерачара хIоллам буьйгIира цунна йуьртан кешнашкахь.
Селитин даг чу ша биллира. Даудера а кехат ца догIура йуха а дукха хенахь дуьйна. Почтехь кехат дуйла хьажа арайелира иза.
Почте дIа а кхачале сельсоветан маьIIехь гулйелла пхьоьха гира, хил дехьарчу гарнизонехьа куьйгаш а туьйсуш, карзахе цхьаъ-м дуьйцуш. ТIейахара:
– Уьш хIунда гулло-те кхуза?..
– Сийсара-м уьш шозза а совбевлла…
– Дера, шек ма ву со, «и» бакъ дуй-те аьлла! – пхьоьхана йуккъера дIавахара цхьа воккха стаг…
– Цо бохург хIун дара? – хаьттира цхьамма цеце.
– Ца хезна хьуна? И доллу эскар вай дерриш а, нохчий а, гIалгIай а, шайн доьзалшца цхьаьна махкахдаха гулдо бохуш?..
– И-м бакъ хир дацара…
– Ткъа хIунда гулдо xlopш сел лерина?..
Селита, йагийча санна, сиха чуйахара: и тайпа хабарш наха цкъа долийнера масех бутт хьалха, и эскар дуьххьара кхуза ма-оьззинехь. Амма хIетахь райцентрехь, туп а тоьхна, Iачу церан полковника, нах гул а бина, хаийтира: эскар кхуза ломан арешкахь Iаморан дуьхьа гулдеш ду. Хабарш севцира.
TIe, кестта эскархоша йуьртахошца цхьаьна, хелха а буьйлуш, синкъерамаш бан болийчахь-м, и хабарш диц а делира. ХIетте а, кхано, цхьа хан йаьлча, эскархоша сихдина ломан некъаш а тадеш, мел оьшучохь тIеш тохкуш, зIенаш йалош, шайна гича, цхьаберш йуха а шекбевлира:
– Стенна тадо некъаш сел лерина? ХIунда йохку зIенаш?
– Хьанна оьшу кхузахь оццул тIеш?.. – адамийн даг чохь йуха карзахйевлира къаьхьа шеконаш.
Амма йуха а и тайпа «провокацин къамелаш» дийраш, ца кхоош, Iедало чубохка болийча, севцира и хабарш: тIехула тIе, шайх цхьа а ца тешшал тIех акха а, даго тIе ца оьцуш инзаре а дара уьш. Амма тахана йуха а уьш карзахдевлира.
Селитас, чу ма-кхеччи, ламаз тIера гIаьттинчу дега хаьттира:
– Дада, и хIун ду цу арахь наха дуьйцурш?
– ХIун дуьйцу? – мохехь кол санна, дусаделира Тавсолтин цIоцкъамаш. Нурбика пешана уллохь тебира.
– И доллу эскарш, вай, нохчий, гIалгIай, – дерриш а махкахдаха гулдина ду боху-кх!
– Муха? Дерришший? Со партизан ву, Революцин тIамехь дакъалаьцна. Сан кIант фронтехь ву!.. Ткъа ишттанаш кхин а шорта бу! Бахахь, махкахбоху берш бандиташший, дезертирашший хир бу-кх!
– Делахь-хIета, сийсара и эскар шозза а сов хIунда даьлла?.. – йелхар иккхира Селитин… Нурбикас «ошшада» дийшира. Тавсолта, йоIе цкъа дIа а хьаьжна, ойлане вахана, сиха аравелира. Сельсоветехьа вахара иза, нахе хатта а, гарнизон йолчухьа ша бIаьргтоха а. Цига дIа а кхачале, новкъахь, говрахь дуьхьалвогIу Сату кхийтира. Цуьнга шен безам бацахь а, Тавсолтас хьалха салам хаьттира, мелла а шел и воккха хиларна:
– Хьо ма вогIу, Сату?
– ГIалара вогIу-кх.
– ХIун ду гIалахь?
Сату, говрара охьа а ца вуссуш, кIон велакъежира:
– Тавсолта! Вайн вежарша гIалгIаша олуш хезний хьуна: котамо, мIараш а хьаькхна, кхеллий йуккъера ша схьадаьккхина урс, кхано хIусамдас шен логах хьокху долу. Изза ду, хьуна, хIинца вай динарг а.
– ХIун хилла? – Тавсолтас говран дирста схьалецира.
– И… ахьа a гlo деш… сел лерина, «мIараш хьоькхуш», вайгара дIагулдина и доллу герз, шаьш вай махкахдоху дела, вайх ларлуш, дIаэцна ду, хьуна!
– Хьуна мичара хаьа?! – Тавсолтин бIаьргашкара, куьркара санна, сийна суйнаш тесира.
– Дера, хаьа массара а и дуьйцу дела. Со хIинцца гIалитIехь базарахь волуш, тIе а хилла, соьга цхьана гIалагIазкхийчо а, мохь тоьхнна, ма элира: «ХIей, чечен, соьгара xlapa кетар оьций ахь? Йораха ло хьуна ас. Сибирехь оьшур йу хьуна!»… гонахарнаш а бийлабелпра… Муха хета, хьуна?.. ГIалахь–м и массара а дуьйцуш ду! Ткъа стенна тадеш ду моьтту хьуна сел сихдина и некъаш а, тIеш а?
– Сату! Схьайтахь говр! Ас доьху хьоь!
– ХIун дан воллу хьо?
– Эцца райцентре а иккхина, схьавогIур вара со… Сахьт далале ас йуха хьан кеттIа дIахIоттайо, хьуна, ма-йарра. – Сатус, кхин вист ца хуьлуш, тIера охьа а воьссина, говр дIайелира Тавсолте…
* * *
Тавсолтина цIеххьана дагадеанарг дара гарнизонан полковникал а лакхара волчу Церетелига хатта. Райцентрехь милицин начальникан Джабраилан хIусамехь Церетели сецна хилар хаьара цунна.
Джабраила хьасене тIеийцира Тавсолта:
– ХIоккхуза охьахаий, жимма собарде, иза луьйчуш воллу эцца чохь,–олуш, Джабраила, велакъежна, корта ластийра аьрру агIорчу цIенгахьа. Тавсолтина йуххехилийра тIе цIен бархат а лаьцна долу кIеда гIант. Тавсолта охьахиира.
Цхьана минотна аьлла, Джабраил араваьллачохь мелла а хьевелча, Iе а ца велла, Тавсолта жимачу корехула чухьаьжира Церетели луьйчуш волчу цIа чу: шурула кIайчу йоккхачу ной чохь хиъна Церетели а волуш, цунна тIе чамешца хиш а дуьттуш, букъах цхьа горгам а хьоькхуш, иза, хи йистехь цхьа дика айгIар санна, леррина лийчош воллура, гIодайуккъелц верзина ваьлла, къона ши салти: гай йоккха хиларна Церетели ша охьа-хьала ца таIалора. Тавсолта шен дагахь: «Тхан санна дац гIуллакх-м» аьлла, шен метте йуха охьахиира. Кехатна йуккъе хьарчийна шишанаш а дахьаш, Джабраил чувеара. Лийчина ваьлла Церетели, лепа йуьхь а йина, дайчу боларца, верриг а векхавелла, схьа чу велира, шен доккха гай хьалхадаьккхина. Цунна цу сохьта вевзира Тавсолта:
– О-о, марша вогIийла, воккха стаг! – элира цо, куьг а кховдош.
Тавсолтас, гIантара гIаьттина, ийза ца луш, нийсаре санна, куьг делира Церетелига.
«Шена хаахьарий-м и мел воккха хьаьким ву, тIаккха-м сов лерина хир вара цуьнца Тавсолта», – дагатесира Джабраилна.
Массо охьахевшира. Тавсолтас, кхин хьем а ца боккхуш, Церетелига, нийсса бIаьра а хьаьжна, хаьттира ша деънарг:
– Церетели! Кхузахьа денна а тIеуьйзуш эскарш а ма го, сихдинна тадеш гонахара некъаш а, тIеш а ду, йохкуш керла телефонан зIенаш а йу. И бахьанехь цхьацца хабарш а девлла. Цхьаболчара олуш хеза и доллу эскар кхузара нохчийн къам дерриге а махкахдаккха гулдеш ду. Оцу хабаро сагатдо нехан. И хьоьга хатта веъна со, и хаа декхар а долуш, кхузахь массарал а лакхарниг хьо вуй сайна хуу дела.
Джабраила гочдира. Тавсолта сапаргIат хьоьжура Церетелига: и мел воккха хьаьким велахь а, Тавсолтас оцул а коьрта лорург дара, иза а, ша а, цхьабосса ши кавказхо, ший ломаро хилар, иза кхуьнан цIийнан беркатах а кхетта, кхуьнан хIусамехь а хилла, хенаца а кхуьнан нийсархо хилар. Оцо, Тавсолтин хьесапехь, йуьззина бакъо а лора цунна Церетелица долу къамел а, и мел воккха хьаькам велахь а, шен нийсарца санна, ца ийзалуш, дан.
Церетели кхийтира Тавсолтин къамелан эшаран кепах а, цуьнан бухарчу бахьанах а: иза вай велакъежира шатайпанчу – цхьана aгlop сирла а, йуха, оцуьнца цхьана, мекара а долчу шалхаллин велакъажарца. Церетелина хаьара массо а ламанхочунна – кхузахь а, Гуьржехь а – шайл лакхара цхьа а ца хетийла. Амма Церетелина, цунна йуххехула, дагатесира шаьшшинна йуккъехь баккъалла а йолу йоккха башхалла а, ша кхуза хIунда веъна а, кхузарчу нахана, Тавсолтина а тIехь, ша кечдинарг хIун ду а, цунах а доьзна, шена хьалха лаьтта и чолхе, хала декхар а.
И дагалаьцна, цунна гергахь шен йолу Iалашо хIинца коьрта лерина Церетелис, тIехула куц xIoттош, шуьйрра велакъежна, схьаийцира Тавсолтас къамелехь йалийна нийсархочун кеп, йуха, оццу доттагIаллин кепехь, Тавсолта тешош, цуьнан белша тIе куьг а диллина, элира:
– Хьоме Тавсолта! Уьш дерриш а эрна хабарш ду. Царех ма теша. ТIеман заманахь дукха хуьлу уьш. TIe уьш мелла а шайца питане хьу йолуш а ду. Нохчий махкахбахар гергахь а дац. Бакъду, бандиташ совцо дагахь-м ду тхо. Эскар кхузахь гулдина, нагахь къилбаседехьара Турци вайна тIелатахь а аьлла, некъаш а, тIеш а тадо, зIенаш а йохку эскаран маневрийн хьашташна. ХIумма а сагатдан эшац!..
ТIаккха, хIусамдегахьа а вирзина, тIетуьйхира Церетелис:
– Джабраил!.. – Джабраил, дегI нисдеш, хьалагIаьттира. – Ахь хIун дей, и йамарт къамелаш даржораш схьа а лаций, кханнехь чубохка! ТIеман заманца йогIу кхиэл йайта царна!
– Кхочушдийр ду, накъост генерал! – жоп делира Джабраила.
ХIусамнанас стоьла тIе хIоттийра саьрамсекхаца кечдина жижиг-галнаш, баIарийн тIамаршца кхерзина меаш, хохашца шури тIехь кхехкийна москал. Лепаш шишанаш а лаьттара стоьла тIехь.
– ТIехилал хIинца! – самукъане элира Джабраила.
– Баркалла! Со хIума йууш Iийр вац. Сихо ву… – аьлла, церан Iодика а йина, Тавсолта воккхаверца дIавахара и кхаъ эскинхойшка дIакхачо…
Цигара ша вухавогIуш, xlop дуьхьалкхеттачу вевзачуьнга и кхаъ а хоуьйтуш, Тавсолта Сатун кетIа кхечира. Ков туьйхира. Сату аравелира:
– Баркалла, Сату, гIоза лелайойла. Дика говр йу. Кхуьнца вахча, дика кхаъ а беа.
– ХIун?.. Дийцахьа!
Тавсолтас дийцира Церетелис аьлларг.
– Ча тешийла шех-м! Хьовсур-кх! – аьлла, Сату чувахара. Вукху дийннахь, мел вевзачуьнга и кхаъ хоуьйтуш, йуьртахула чекхвелира Тавсолта.
НУРБИКА
Гуьйре сихха макхлуш йoгlypa.
Даудера кехат ца кхочуш, сингаттаме дара ТавсолтагIеран чохь.
Тавсолта араваьлча, пеша хьалха жIай-гIанта а хоий, Даудан сурт а карахь, гIийла тийжара Нурбика.