Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Дарц
Куьг хьала а лаьцна, гIовгIанаш совцийра Овхьада:
– Нохчийн къомах лайш, йолахой, чаьлтачаш ца бевллера цкъа а. Амма хIокху тIаьххьарчу заманахь гучубуьйлу уьш. Шовзткъа шо хьалха йолах оьрсийн-туркойн а, ши шо хьалха оьрсийн-японийн а тIаме бахара нохчий. ХIинца, Россех а бахана, жIаьлеш санна, помещикийн бахамаш ларбан а бохку. Уьш совцо беза вай. Къомана тIе эхь доуьйтучул, мацалла вала веза xIopa нохчо! Амма вайн бертаза цига воьдучунна хIун де вай?
– ХIокху йуьрта йухабогIу некъ бехка беза царна!
– Йуьртах баха беза церан доьзалш а!
– Седа дуьхьал гIойла цига ваха дагадеанарг!
Нах дIаса а тоьттуш, веана Овхьадана хьалха хIоьттира дерзинчу дегIа тIе дуьйхина морсачу машин эттIа чоа а, хеча а, когахь йакъайелла неIармачаш а, коьртахь тиша кхакханан куй а болуш, йуккъерчу дегIара шовзткъа шо хенара векъана стаг.
– Овхьад, ахь и гIовгIанаш совцайахьара, xIокxy нахе цхьа-ши дош эр дара ас, – элира цо.
Оцу тIелхигашна тIехула гIодайукъах дихкинчу кхелинчу доьхкарх кхозучу безчу механ детица кхелинчу шаьлтанан макъарна тIе цхьа куьг а диллина, важа хаьн тIе а хIоттийна, цхьа ког хьалха а тесна, нехан йаххьашна тIехула шен ира хьажар кхарстийра цо.
– Со пис, тIуьйлиг йу аьлла, мохь туьйхира шуна йукъахь цхьаммо, – къамел долийра цо, йовхарш тоьхна, шен аз а тодина. – Ас хьанна къола дина, со хьаьнга сискал йеха вахана, ас хьанна хьалха корта таIийна? Сан бераша хьенан шун харцийна йа уьш хьенан кIари чохь карийна? Йа вайн йуьртана, цхьана стагана тIе бохам беача, сайнчул тIех хьенан дог Iаьткъина? Диканиг хилча, суначул тIех хазахетта мила хьаьвзина? ХIаа, со къен-миска ву. Амма хIapa сан маззакъдоьлла куьйгаш, сан кийрара дог цIена а, хьанал а ду. Суна пис, тIуьйлиг аьлларг гучувала, ша боьрша велахь. Овхьад, сан исс бер ду. Кертахь хьайба дац. Ирзо тIера даьлла йалта Iаьнах довла а ца тоьу тхуна. Россерчу хьолахойн бахамашна гIаролла дан ваханчунна ахча а, говр а, тIедуха-когадуха а ло аьлча, сайн доьзалан ойла йина, цига ваха резахиллера со. Амма, иза ахь ма-дуьйццу дуйла, ца хаьара суна. Со кхетта хIинца. Тхайн кертарчу итт адамца тховса мацалла лийр велахь а, со гIyp вац цига. Иза ду сан тIаьххьара дош!
ТIевеанчу Дошас къевллина маравоьллира Расу.
– Дела резахуьлда хьуна, Расу. Дала дукхавахавойла хьо. Хьан къонахаллех шек стаг ца хилла йуьртахь цкъа а. Ткъа пиcaш а, тIуьйлигаш а вай йерриг а йу. Амма хьан доьзал меца а болуш, тхайнаш буьзна а хир бац. Баркалла хьуна!
– Нагахь санна Домбин Мудар вайн бертаза тражник хилла Росе гIахь, цунна хIуй кхайкхош, йуьртах араваккха реза дуй шу? – мохь туьйхира БIаьштага.
– Реза ду!
– Реза воцург вуй?
– Цхьа а вац!
– Овхьад, кхин дуй хьан ала?
– Масех дош дисина. Кхечу йарташкарчу наха сардалан а, паччахьан а цIарах кехаташ йаздина, шайн маршонехьа къуьйсучу оьрсийн а, кхечу халкъийн а гIовттамаш хьошуш, дакъалаца вайнах йолах салт а, стражникаш а бохуш, Россе дIакхийларна дуьхьало йеш. Оцу кехаташ тIехь йаздина, нохчий цкъа а чаьлтачаш ца хилла, хIокху тIаьхьарчу шина бIе шарахь шен маршонехьа турпала къуьйсучу нохчийн къомана дика хаьа маршонан мах, ткъа хIинца шена тIехь латточу лоллин, Iазапан, къеллин къахьо а. Массо а къаьмнийн къехой тхан вежарий бу, оха церан цIий Iенор дац. Стражникашка йазбелларш къелло бIарзбина, Iедало Iехийна, шаьш кхочушдан дезачу эхьечу декхарх ца кхеташ, бодане, декъаза нах бу. И нах Iехош, тхан вежарийн цIий Iенадайта Россех дIабига гIертар сацаде. Нагахь санна шу реза делахь, изза аьлла кехат вайн йуьртан цIарах а йаздийр ду вай.
– Реза ду тхо!
– Керстанаш белахь а, цигарнаш а бу, вай санна, цхьа пекъарш!
– Иштта дIайазде ахь, Овхьад!
– Дуьхьал вуй цхьа а?
– Baц! Берриг а реза бу!
– ХIета, и цхьа коьрта гIуллакх чекхдели вайн. БIаьштаг, шун кечам муха бу? – хаьттира Овхьада.
БIаьштага шен хаза тодинчу даккхийчу Iаьржачу мекхех дай куьг хьаькхира:
– Делахь, Овхьад, кечам болуш бара вайн. Амма суна кхин цхьаъ дагадеънера. Делкъан ламаз дина наха, гондIарчу керташка а бахана. Нах делкъе йанза меца бу. Малхбузу ламазан хан а тIекхаьчна. Суьйранна цIахь гIуллакхаш а ду нехан. Оцу овголашца кхаж таса долахь, буьйсанга гIyp ду вай. Куьйгаш а ойуш, харжа вай и ваьш билгалбина нах?
– Iаламат дика хир ду. Иза дан реза дуй алий, хаттал нахе.
Нах, баккхийбеш, резахилира.
– ХIета, СаьIад йуьртда, Iабди писар, Хьуьси, Панта-Хьаьжа, Инарла йуьртан къаной харжа резаволчо куьг айал.
Масех стага хьалалаьцна куьйгаш дагардира БIаьштага.
– Цаьргахьа куьйгаш айъинарг шийтта ву. ХIинца Ахьмад йуьртда, Солта писар, Аьрсамирза, Доша, Лорса къаной харжа реза болчара куьйгаш айал.
– Цхьа хIyмa хатта лаьара суна, вай куьйгаш айале, – элира тобанна йукъарчу цхьаммо. – Iела а, Овхьад а оьрсийн а, Iаьрбийн а йоза-дешар а, меттанаш а хууш, дуьне а девзина, хьекъал а, доьналла а долуш ши стаг ву. И шиъ хIунда вац вай хоржучарна йукъахь?
– Цаьрца къамел хиллера тхан, Бета, – жоп делира БIаьштага. – Iелас, ша къена ву, шен могашалла дика йац, ткъа Овхьада, шен хIокху йуьртахь сецна Iойла хир дац, элира тхоьга. И шиъ йуьртан урхалле вай цахаржарх, царах дагадийр ду вай. ХIинца ас цIерш йаьхна нах йуьртан урхалле харжа резаболчара куьйгаш айал.
БIаьштага шозза дагардира наха айъина куьйгаш. Шен веа накъосте а дагардайтира. ТIаккха жамIаш кхайкхийра цо:
– Йуьртахь куьйган бакъо йолчу виъ бIе везткъа стагах цхьаберш цIера бевлла, дикане-воне бахана а, цомгаш цIахь бисина а, хIинцца кхузара дIабахна а кхузткъа стаг ца вагарвича, кхузахь виъ бIе ткъа стаг ву. Царах шийттаммо СаьIадгIаьргахьа куьйгаш айъина, виъ бIе бархIаммо Акхболатан Ахьмад йуьртда, Солтханов Солта писар, Абкархьаьжин Аьрсамирза а, Султахьаьжин Доша а, МаIазин Лорса а къаной хаьржина. Вайн барт ма-хиллара, оццу куьйгашца МаIазин Лорса йуьртан молла а, къеда а хаьржина. XIapa харжамаш нийса хиларх шеко йолуш вуй цхьа а?
– Вац!
– ХIета, Лорса, доIа а дай, дIаберзабел вайн болх.
– АлхьамдулиллахI! АлхьамдулиллахIи раббил Iаламийна! Йа АллахI, дуьне-Iалам кхоьллина, ницкъ болу, къинхетаме, комаьрша тхан Дела! Тахана оха бинчу харжаман тIаьхье беркате йелахь. ХIокху йуьртарчу наха, тхох тешна, къастийнчу тхуна уьш а, тхо царна а муьтIахь делахь. Тхох тешначу хIокху йуьртарчу адамийн ийманехь барт бан, царна йукъахь нийсо йан, уьш керстан Iедалан харцонех, йамартлонех ларбан, массо а зенех-зуламех ларбан тхуна хьекъал, кхетам, собар, ницкъ лолахь…
– Амин!
– АллахIу амин!
– XIapa керста Iедал тхуна муьтIахь делахь. Тхан дегнаш, ойланаш хьагI-гамонех, харцонех, йамартлонех, хьарамлонех ларйелахь. Хьо реза воцург дан шайтIано тхуна дагадаийтахь, тхан куьг-ког йухаозалахь, тхан бIаьрса дIаэцалахь, тхан меттанаш совцаделахь, тхан лергаш къарделахь…
– Амин!
– Къинхетам белахь, йа АллахI!
– Йа АллахI, хIай къинхетаме Дела, тхо керстан балех кIелхьардахалахь. Керстан Iедало махках баьхна, балехь болу тхан дай, наной, йижарий, вежарий, доьзалш могаш-маьрша цIа берзабелахь, уьш а, тхо а керстан балех ларделахь, тхоьгара гIaйгIa-баланаш дIаэцалахь. ХIокху йуьртахь а, махкахь а ийман-беркат а латтаделахь. Оха ца кхеташ дийлийтинчу гIалаташна, летийнчу къиношна, тхох къинхетам бай, гечделахь. Тхан дахар а, далар а ийманехь хилийталахь, ийманехь нисдай, тхан дуьне а, эхарт а декъалделахь…
– Амин!
– Тхан гIийлачу доIина жоп лолахь, йа АллахI!
– Хьайн маликийн, пайхамарийн, эвлайаийн орца лолахь!
– …Фатихьа!
ДоIа чекхдаьлча а цIа баха сиха бацара нах. Цара забарш йеш, боьлуш, кегийра тобанаш йина къамелаш дора. Уьш баккхийбера тахана шаьш баьккхинчу жимачу толамах. ХIокху маситта шарахь тахана дуьххьара царна хьалха йухабевллера пурстоп а, йуьртара хьолахой а. Ткъа тIаьхьалонан цара ойла а ца йора…
***
КАХАНОВСКИ СТАНИЦЕРЧУ
ГIалагIазкХИЙИ АЬРЗНАШ ТIеРА
1907 шо
8 май. Соьлжа-ГIалара Кахановске цIа вогIу совдегар-урядник Бычков Кирил а вийна, 229 соьмана цуьнан товар даьхьна. Лар Мескер-Эвла йахана.
17 июнь. Ахархо Лысенко Степан вийна нохчаша, лар Мескер-Эвла йахана.
15 июль. Шен кха тIехь болх беш волчу Коваль Николайна чевнаш йина кхаа нохчочо. Лар Гуьмсе йахана.
2 август. Мелчу-Хина уллохь Кахановскера гIалагIазкхи Недошевин Степан а вийна, цуьнан 963 сом ахча даьхьна нохчаша.
25 август. Кахановски уллохь урядникана Бакуленко Даниелана шаьлтанца чов йина нохчочо.
3 сентябрь. Ворданахь Соьлжа-ГIала воьду Минейкесь Франц а вийна, иза талийна Мескер-Эвла уллохь.
13 октябрь. Шелковскера Кахановске вогIучу Парфомов Иванера говр а, 100 сом ахча а даьккхина нохчаша. Лар Гуьмсе йахана.
X корта. Эшам
Дикачу гIуллакхашца вовшашлахь хьалхе йаккха гIорта…
Къуръан. 2 Сура, 148 айат
1
Гати-Юьртахь харжамаш хиллачул тIаьхьа бутт сов хан йаьллера.
Шайн толамах тешна гатийуьртахой, бIаьста йалташ а дийна, царна асарш а даьхна, хIинца мангала бевллера. Iуьйранна де шеллах мангала вахана, делкъале шайн жимачу цани тIе мангал тоьхна а ваьлла, цIа вогIучу Iелина а, Iусманна а новкъахь хезира, тахана йуьртан гулам а хилла, АхьмадгIар дIа а баьхна, СаьIадгIар йуьртан урхалле хаьржина бохуш. Иза хIун ду хьажа, эвлайуккъе а ваьлла, цIа веанчу Iусмана дийцира цигахь хилларг.
Хьалххе пурстопаца барт а бина, дукхахболу нах кхаш тIе балха баханчу хенахь йуьртан гулам кхайкхийнера СаьIадгIара, ткъа сийсара цара къайллах шайга хаам бина церан бартахой, шайн гергарчу нахаца йуьртара ара ца бовлуш, цIахь севццера. Уьш йиллинчу хенахь майдана гулбеллера. АхьмадгIарна кхаж тесначу виъ бIе сов стагах цигахь цхьа иттех воккха стаг бен ца хилла. Хьалха кхузахь харжамаш беш закон талхийна, дукхахболу нах харжамашкахь дакъалоцуш а ца хилла аьлла пурстопо, цундела хIетахь йуьртан урхалле хаьржина нах округан начальника чIагI ца бина. ХIетахь йуьрто къастийна, округан начальника къобалвина хилла пхи стаг – СаьIад, Iабди, Хьуьси, Панта-Хьаьжа, Инарла – йуьртан урхалле харжа веза аьлла. Цигахь хиллачу Ахьмада а, Солтас а дуьхьало йина пурстопана, амма цига гулвеллачу ах бIе сов стага куьйгаш а айъина, и пхи стаг хаьржина.
Iелина хьалххе дуьйна хаьара СаьIадгIара, мацца йина а, и йамартло йийриг хилар. Йуьртахь церан тоба жима йелахь а, Iедал цуьнгахьа ду. Йуьртара дукхахболу нах йа, хIинццалц санна, оцу хьолахойн кога кIел Iен беза, йа, цаьрца къевсина, уьш коьртера охьабиссо беза. И тIаьхьарниг дан нахехь ницкъ бац. Доцца аьлча, йурт шина декъе йекъайелла. Овхьад мукъана а велара цIахь, цунах дагавала. Россе буьгучу нохчийн йолахойн хьокъехь Шела а, Соьлжа-ГIала а вахана иза селхана. ЦIа маца вoгIyp ву а, ца хаьа. Цкъа вахча, цIа ца вогIуш кIиранах а, шина кIиранах а Ia.
Iелас ламаз эцна тас-гIyммaгI дIадаккха чуйеара цуьнан кIентан йoI, итт шо хенара Шовда.
– Седа йеанера хьо цIахь воцуш, – элира цо, цIенкъа горгам а хьокхуш.
– Лаа йеанерий иза?
– Хьо ган йеана ша, бохура. Са а гатделла.
Йуьртан гIуллакхашна тIера дIайевлира Iелин ойланаш. Иза цIа веана ши шо гергга хан йу. Тохара цо, тешаш а кхайкхина, Ахьмадца къамел динчул тIаьхьа дIатийра йуьртахь царах лаьцна лела эладитанаш. Айза баттахь, шина баттахь цкъа йогIура шен кIант волчу. Дукхахьолахь кIентан бераш ган, царах цхьаъ цомгаш хилча. Ахьмад а вогIура, Iела волчохь нийсарой цхьаьнакхетча. Iусман а, Дауд а шина а кертахь а, арахь а болх хилча, вовшашна гIo деш цхьаьна хуьлура. Ткъа йалхитта шо долу Айзин йоI Седа хIора дийнахь бохург санна йогIура кхуза. Ма-йоггIу Iела волчу цIа чу а йогIий, цунна мара а оьккхий, цIа чохь цIано йан хIуттура. Iелин мотт-гIайба цIена латтадора, бедарш йуьттура, цIенкъа нуй-гIум хьокхура, цунна бовхачу кхачин гIайгIа бора.
Iелина там бан гIертара уьш массо а. Амма цуьнан дог даьллера хIокху дуьненах. Шен хенарчу нахаца пхьоьханахь, мовладехь, сагIа доккхучохь охьахиъча а, наггахь вист а хуьлуш, тийна-таьIна Iapa иза. Йуьртан гIуллакхашна йукъа а ца гIертара. Iелин сагатдийриг цуьнан хIусамнана цахилар а дацара. ХIусамнаной а белла, атталла дола дан доьзалхой а боцуш бисина дуккха къена нах бара. Ткъа Iелин кIант а, нус а, церан бераш а ду. Уьш массо а, кхин тIех хуьлийла доцуш, дика а бара цунна. Iелина там лоьхуш, мосазза а цунна зуда йалор а хьахийнера цара. Амма иза реза ца хуьлура. Йалийнчу зудчуьнгара хIун там хир бара цунна? Бедарш йуьттур йара, кхача а кечбийр бара, хIусам цIена а латтор йара. Оцу aгIор несо а, кIентан бераша а, Седас а цхьа тайпа эша хIума ца дуьтура цунна. Зуда йалийча, цаьршинна йукъахь безам-марзо хир йу бохург дIадаьллера. ХIокху хIусамехь цхьаьна-м Iийр дара. Хийра ши адам санна. Болчунна тIе а и бала ца оьшура Iелина. Цо дуьненахь йаккха йисина хан дукха хир йац. Тахана ву а, кхана хир ву а, ца хаьа. Шовзткъа шарахь а Iийна иза хIусамнана йоцуш, мел йисинехь а, йисинчу хенахь а Iийр ву.
ХIун дара а, хаац, цхьа хан йаьлча, цкъацкъа де-буьйса схьалоций, сингаттамо бIарзвора иза. Цо мел чIогIа дуьхьало йарах, шайтIано даг чу туьйсура ша дийна а волуш Айза маре йахар. Ша мел собаре велахь а, иза кхин цкъа а хьехо ца оьшуш чекхдаьллехь а, наггахь иза Iеткъара Iелина.
Сибрехь волуш Iелас нийат динера, нагахь санна ша мацца а цкъа дийна даймахка верзахь, шен таро а, могашалла а хилахь, Хонкара а вахана, цигахь дозанехь вийна дIавоьллинчу вешин Аьрзун а, цуьнан доттагIчун Чорин а кошан барза тIе хIотта. Иштта чIогIа шен сагатделча, цхьана ханна кхузара дIа а ваьлла, цига а, Гуьржех, шен доттагI Николаз волчу а ваха дагадогIура цунна. Амма цига воьдуш ахча дезара. Ткъа Iелин иза дацара, хир ду ала, меттиг а бацара.
Iелин сингаттам дIаойуш, хIокху дуьненах бозабелла бисина цуьнан деган буткъа цхьа хьаса ца ходуьйтуш, Iаьржачу бодашкахь серло луш къега чиркх санна, цунна серло луш йеккъа цхьа Седа йара. Iелин шен йоI ца хиллера. Хилча а, шен йoI а хир йацара цунна Седа санна дика. Ткъа шен йоI хилча, иза Седел тIех дукхаезар йацара Iелина. Iаламат оьзда, хаза гIиллакхаш ду Седин. Оцу дерригенал а совнаха, кхин а дара Iелин дог-ойла цу йоIах йоьзна. Ша ма-йарра жимачохьлера Айза йара Седа. ХIетахьлерчу Айзичух тера йуьхь-сибат, Iаьржа, йуькъа, йеха месаш, бIаьргаш тIехула тIамарш йаржийна Iаьржа цIоцкъамаш, хьекъале, къинхетаме Iаьржа бIаьргаш, дуткъа, куьце дегI. Ткъа аз мел тера ду! Эсала, дог хьостуш, маслаIате. Цкъацкъа, вицлой, шен а, Айзин а йоI хетара цунна Седа. Сих-сиха Седин хиндолчу дахаран ойла а йора Iелас. Цхьана осалчу стаге маре а йахана, иза дакъазайаларна а кхоьрура. Иза ша реза волчу стаге маре а йахана, цIа-цIе а, керт-ков а долуш, доьзал а болуш, йаха хиъна де галлалц ша вахаре са а туьйсура. Дависарг, Овхьад велахьара цхьа пхийтта-ткъа шо къона. Цуьнца йа иза санначу къонахчуьнца ирсе хир йара Седа.
Массо а де долалора Iелин, Седа схьайаре ладоьгIуш. Седин когийн тата а девзара, цо керта-арахь дуккха а адамашна йукъахь мел меллаша къамел деш хилча а, цуьнан аз а девзара. Седе хьоьжуш, цунна карлайолура генна дIайахана, гIан а, туьйра а хилла йисина шен а, Айзин а къона хан. Шен безам хоуьйтуш, шовданан коьртехь ша Айзига дуьххьара къамел дар а. ХIора дийнахь суьйранна Айза, кIудал пхьаьрсах а тесна, шайн кертара арайаьлча, шовданан коьрте кхаччалц а, иза хи эцна дIайоьдуш а, ша цунна улло а хIоьттина, меллашчу боларахь, лохха къамел деш, шаьшшиммо йаьккхина хан а. TIаккха шаьшшиъ цхьаьнакхетта хьалхара хала шераш а. ТIаккха Айзин дегIаца Iyмap а волуш, шаьшшиъ Оьрза-ГIала дахча, цигахь гIалгIазкхаша шайн ворданна гуо бича, Айзин кхерайалар а. ТIаккха ша Хонкара ваха новкъа валале а, лаьцна Сибрех вахийтале а шаьшшиммо цхьаьна йаьккхина ши буьйса а…
Ша цIахь воцуш схьа а йеана, Седа дIайахана аьлча, чам байра Iелина. Тахана кхин йогIур ма йац иза. ХIара делкъал тIаьхье а, тховсалера буьйса а шарал йахлур йу Iелина.
Иза шен ойланех йукъахваьккхира керта деанчу когийн татано. Иза Iусман вацара. Цуьнан когийн тата а девзара Iелина. Иза хIокху керта цкъа а ца веанчу стеган когийн тата дара. Iеле цкъа-шозза мохь тоьхна, йиллина лаьттачу неIаре схьахIоьттира йуьртан туркх. Чувехча, цIа чу а ца велира.
– Iела, пурстопа канцалле кхойкху хьо, – элира цо, и шиъ хьал-де хаьттина ваьлча.
ХIунда кхойкху бохуш, туркхе хеттар эрна дуйла хуу Iела, шена тIе цIена духар а дуьйхина, йукъах детица кхелина доьхка а, шаьлта а дихкина, аравелира.
2
Йуьртан канцелярин кертахь гоьзанех дIатесна иттех говр а, белшех кхозуш тоьпаш а йолуш, хIиттина лаьтташ а, хевшина Iаш а масех салти а вара. Цхьаммо а ца сацош, канцеляри чуваьллачу Iелина, цицигачух тера мекхаш а дусийна, мукадехкачух тера ши бIаьрг а цIийбина, цхьана хIуманна-м оьгIазвахана СаьIадана тIекъекъаш, Хамов карийра. Iела неIарх чуваьлча, хазахийтира СаьIaдaнa.
– XIapa ву-кх ахь схьакхайкхийтина Абубакаров Iела! – йуьхь йекхайелира цуьнан.
Iелас оьрсийн маттахь маршалла хаьттира пурстопе. Амма вукхо иза дIа ца ийцира.
– Хьо ву и бунтовщик? Каторжник? Социал-демократ? – цавашаре вела а къежаш, Iеле хьежа хIоьттира Хамов. – Делора ву, церан ваша хила ма-веззара! Нохчо – социал-демократ! Ревво-люцци-оннер! ХIара-м Iаламат беламе дай! – Iелин гай тIе шедакхаж Iоьттина, гIадвахана велавелира иза.
Iелас хала сатуьйхира.
– Муьлхачарех ву хьо? Большевик ву, меньшевик ву?
– Цхьаннах а вац, – паргIат жоп делира Iелас. – Цаьрца хила къена ву со. Амма большевикийн гIуллакх ас даггара къобалдо. Цхьа ткъех шо къона велахьара, шеко йоцуш цаьрца хир вара.
– Сацае хьайн муцIар, къена вир! Хьо хьанна хьалха лаьтта, хаьий хьуна? ДIабаккха хьайн коьртара куй!
– Нохчийн гIиллакх дац, коьртара куй дIабоккхуш. Ткъа хьо мила ву а, хаьа суна. Овхьада вийцина, ма-варра…
– Хьайга бохург дехьа, Iела, – кхеравелла, йукъавуьйлира СаьIад. – Мухха велахь а, Iедалан векал ма ву иза…
Iелин оьгIазечу хьажаро дIатевира СаьIад.
– ЛадогIахьа, господин пурстоп, хьуна хаьий ткъа, хьо мила Iамо, мила кхеро гIерта? – Хамовна тIевирзира Iела. – Эрна карзах ма вийла. Сан кхузткъе пхийтта шо ду. Шун олалла тIе ца лаца гIерташ, сайн дейтта шо кхаьчча, кара герз а эцна, йалхитта шарахь шуна дуьхьал тIом бина ас. Цхьа шо Хонкаран жоьжахатехь а, ткъе берхIитта шо Сибарен каторгин жоьжахатехь а даьккхина. Со цхьаъ вац оцу жоьжахатехула чекхваьлларг. Шун паччахьо тхоьгара мохк дIабаьккхина, тхо лолле доьхкина. Тхан даьIахкаш йуьйдина Россин а, Хонкаран а массо а маьIIехь. Шун инзаре боккхачу ницкъа кIел ах хIаллакьхилла тхан къам. Амма тхо гора хIитто а, тхан коьртара куйнаш дIадаха а ницкъ ца хилла шун цкъа а йа хир а бац. Кхин сан дегIах шедакхаж ма Iотталахь, ас могуьйтур дац хьуна!
Хамов шен тапчин xyмпIapx тасавелира.
– Ларлолахь, господин пурстоп! – шаьлтанан макъарна тIе куьг а диллина, цхьа гIулч хьалха тесира Iелас. – Охьадахийта ши куьг! Ахь уьш меттахъхьадахь, ас чоко арахоьцур йу хьан!
Схьайаьстина хумпIар тIекъовла а ца ваьхьна, СаьIадана тIевирзира Хамов:
– Ткъа хьо хIун деш лаьтта кхузахь, хорша йеача санна, вегош? КIилло! Массеран а цхьабарт бу шун, варраш! Салтий схьа а кхайкхий, дIалацийта каторжник!
Оцу минотехь арахь гIовгIанаш йевлира. Корехула арахьажавеллачу Iелина, Доша коьртехь а волуш, говрашкахь, герзаца масех стаг гира.
– Арадала оцу чуьра, СаьIад боху гIизби! – хезара Дошин мохь. – Аш Iелин коьрта тIера цхьа чо божабахь, хIокху йуьртара шу иттех стаг сийначу цIарах вагор ву!
Кхаш тIера цIa богIу нах, шайна тешнабехк бинийла хиъна, цхьацца-шишша схьагуллуш, уьйтIахь йоккха тоба гулйелира. ТIехула тIе, ша тIе мел кхаьчначуьнга, пурстопо Iела лаьцна, олура туркхо.
– Ахь тIаьхьахьехна хир бу уьш? – ара пIелг хьажийра Хамовс.
– XIaн-xIa, – корта ластийра Iелас. – Цаьрга орца аллал доккха хIyмa а дац xIapa.
– Итт минот йалале уьш цигара ахь дIа ца бахахь, ас ирхъуллуьйтур ву хьо!
– Уьш кхузара дIабохур бу ас, амма сайн дуьхьа а доцуш, церан шайн дуьхьа. Цаьрга цIий ца Iанадайта.
Iела аравелира. Нахана тIе тоьпаш а йерзийна, шаьш хIун дан деза ца хууш, боьхна лаьттара учара салтий.
– Тоьпаш охьайахийта, шайна шаьш дайъийта ца лаахь, – элира цаьрга Iелас. – Вай-м цхьа адамаш дай.
Iела учахь гучуваьлча, гIовгIанаш совцийна, ладуьйгIиpa наха.
– Вежарий! Шу хIунда гулделла кхуза?
– Тхуна тешнабехк бина оцу жIаьлеша!
– Шу леца баьхкина уьш!
– Оха вуьгуьйтур вац хьо!
– Арадовла цу чуьра, заддаш!
Iелас Iaca хьалалецира. Карзахбевлла нах дIатийра.
– ХIокху йуьртара тхо масех стаг новкъа ву Iедална. Цуьнан цхьа а тайпа шеко йац. Амма шаьш къайлах дагалаьцнарг тахана тешнабехкаца чекхдаьккхи цара. Иза тахана нислур дац вайга. Собар ду коьртаниг. Бакъдерг толаза дуьсур дац. Овхьад цIа веача, вовшех дага а девлла, цхьа нийса некъ къастор бу вай. Аш лелочо йуьртана бохам бийр бу. Дуьло, шайн-шайн цIа гIo.
Коьрта тIехула йоккха, тиша шаьлта а лестош, массарел а карзахваьлла хьийзара къена Янаркъа.
– Iела, тхо Iexo гIерта хьо? – мохь хьоькхура цо. – Хьо а, Овхьад а, оха йуьртан Iедале хаьржина пхи стаг а лаца ма баьхкина уьш! ХIей, СаьIад, оха дIахоуьйту хьоьга, царах цхьа стаг лаьцна вигахь, хIокху йуьртара итт цIа догург хилар!
– Янаркъа! – бIогIамах Iаса а тухуш, аз айдира Iелас. – Тхо ворхI стаг лацарх, шу йерриг йурт, йерриг Нохчийчоь йуьсу. Россера дерриг халкъаш набахти дохкалур дац Iедале. Ас аьлларг а дай, кхузара дIадовла. Аш цхьаммо сихвелла йа хотIе хилла, оцу салташна тохахь, тхо вopхI лаьцна вуьтур вац, йуьртана доккха зулам дийр ду. Сихлур дац вай, собаре а хилла, ойла а йина, Дала дайттинарг дийр ду.
Иза а аьлла, кхин вист а ца хуьлуш, канцеляри чу вахара Iела.
– И нах дIа хIунда ца бовлу цигара? – хаьттира кхеравелла бос баьхьначу Хамовс. – Цара лелочо гойту хьо церан баьчча хилар! Амма хаалахь, кху йуьртарчу Iедална цара новкъарло йахь, хьан дегI тангIалкхаш тIехь кхозург йа хьо схьавеанчу йуха гIуриг хилар!
– Ас аьлла-кх хьоьга, господин пурстоп, со кхеро ма гIерта. Со кхеравала а, цецвала а хIума ца дисина дуьненахь. Ткъа ахь ирхъоллийтахь а, Сибрех вахийтахь а, сайн дахар кепекан меха ца хета суна. ХIокху дуьненахь сайн декхар кхочушдина ваьлла со. Цул а, суна эрна кхерамаш а ца туьйсуш, айхьа со схьа хIунда кхайкхина, дийцахьа.
Канцелярин кертара арабевллехь а, гена ца бовлуш, цхьаццанхьа тобанаш а йина, севцнера нах. Царах кхеравеллера а, хаац, йа Iелина кхерамаш тийсар эрна хиларх кхеттера а, хаац, кхерамаш тийсар а дитина, паргIат къамел дан вуьйлира Хамов:
– Хьо Сибрехара цIа веача, цига гулбеллачу нахана хьалха Iедална дуьхьал ахь дина крамоле къамел хаьа тхуна. ХIокху йуьртахь адамаш карзахдаьхнарг хьо а, Хортаев Овхьад а ву. Нагахь санна ашшиммо и питане мотт-эладитанаш ца дитахь, шуьшиъ лаца дезар ду сан. Иштта бу округан начальникан Галаевн лаам.
ТIаккха Хамовс ма-дарра дийцира, Сибрехара цIа веача, ша волчу гулбеллачу нахана хьалха Iелас дина къамел.
– И къамел ас дар бакъ ду, господин пурстоп. Амма цул тIаьхьа шуна тIекхехьна мотт шаберг а харц бу. Со къена ву, сан могашалла дика а йац. Со цкъа а йуьртан гуламехь а ца хилла, атталла пхьоьхана а ца вуьйлу. И цхьаъ ду. ШолгIа-делахь, хIокху Iедална мел реза вацахь а, сой, Овхьаддий дуьхьал ву цунна герзийн ницкъашца дуьхьало йарна, адамийн цIий Iанорна, хIокху махкахь бехачу машаречу оьрсашна зуламаш дарна. Иштта тхойша дуьхьал ву Iедало нохчашна тIехь латточу лоллина, Iазапна, цуьнан къизаллина. Тхойшинна луург хIокху махкахь Iедало хIоттийна чолхе зуламе, бохаме хьал машаречу некъашца, российски законашца къастор а, нисдар а ду. Амма Iедална ца лаьа иза дан. Нохчийн махкахь барт, синтем, машар хуьлийла. Къаьмнашна йукъахь барт а, машар а хуьлийла. Иза хьоьга дийцар эрна дуйла, хаьа суна. Коьрта бехкениг Iедал ду. Хьо мила вy? Йукъалеларг. Хьайл лакхарчеран карахь тайниг, куьйга ловзо пелхьо. Округан начальнико хьайна тIедиллинарг схьадохьуш вогIу, кхузахь тIуртIаз валлалц къаьркъа а муьйлий, дIавоьду. Хьалха гуламехь йуьртан урхалла хоржуш, Iедало а, йуьртарчу наха а къастийнарш а харжий, хIара гIуллакх машаре дIадерзадахьара аш, элира шуьга Овхьада. Аш иза ца дира. Хьо Ведана, ткъа СаьIадгIар шайн бартахошца гуламера дIабахара. Йуьрто урхалле хаьржина нах дIабаха, церан метта шуьнаш харжа аьлла, округан начальнико салташца схьаваийтина хьо. Харжамашкахь дакъалаьцнарш бIе гергга стаг бен вац. Аш закон талхийна. Йурт карзахйаьккхинарш шу ду. Соьга ла а доьгIна, тахана кхузара дIабевлла и нах. Кхана соьга а ладугIур дац цара. Изза дина аш кхечу йарташкахь а. Халкъ паччахьна, Iедална дуьхьалдаьккхинарш шу ду, господин пурстоп. Мел шайна ца лаахь а, цкъа Iедална, халкъана хьалха жоп дала дезар ду шун.
Букъа тIехьа ши куьг а диллина, чухула дIасаволавелира Хамов. Iелас шена тайниг, пелхьо алар дагах кхетта, оьгIазваханера иза.
– Йоза-дешар хаьий хьуна?
– Цхьа таро йало.
– Хьан Iамийна хьо?
– Каторгехь, бакъболчу оьрсаша.
– Муьлханаш бу и «бакъболу» оьрсий?
– Революционераш.
– И мотт дукха шера бу хьан, воккха стаг. Цо дикане кхачор вац хьо. СаьIад, кехат а, къолам а лол. Таханчул тIаьхьа айхьа паччахьна а, Iедална а дуьхьал цхьа дош эр дац алий, тIелацам йазбел суна… Йа хьашт дац. Къуръан да. Къуръан тIехь дуй баор вай.
ГIуллакх дан кечвелла лаьтташ волу СаьIад, кехат-къолам охьа а тесна, араиккхина, Къуръан дохьуш, сихха схьавеара.
– Ас ма-аллара, дуй баал, – стоьла тIе диллинчу Къуръанехьа корта ластийра Хамовс.
Iела ша волчуьра меттах ца велира.
– Иза дойла йац сан, господин пурстоп.
– ХIунда?
– Со къена, гIорасиз стаг ву. Амма сайн ницкъ а кхачахь, аьтто а нислахь, нохчийн халкъана хиллачу бохамашна бехкечарех бекхам эца, цуьнан маршонехьа къийса цкъа дуй биъна ас. Шалхонаш лело хан йац сан.
Ша хIун дича бакъахьа хир ду ца хууш, воьхна хьийзара Хамов. Iела а, Овхьад а, лаций, Ведана дIавалаве, аьлла цуьнга Галаевс. Овхьад цIахь вац. Ткъа xIapa Iела бехкевеш, схьалаца хIмма дац. СаьIада а, Iабдис а боху xIapa йуьртан гIуллакхашна йукъагIерташ вац. Бехке хилча а, наха вуьгуьйтур а ма вац. ХIокхуьнца волчу бархI салтичо хIун дийр ду дийнначу йуьртана дуьхьал? Ца байахь а, герз а, говраш а йаьхна, дIахьовсор бу. ТIаккха иза Хамовна доккха эхь хир ду. ХIорш леца лаахь, Галаев ша вогIр ву кхуза, рота салтий а балош.
– Дика ду, воккха стаг. Тахана цкъа, къинхетам бина, вуьту хьо. Амма таханчул тIаьхьа диканна а, вонна а хьан цIе йоккхуш суна хазахь, ваханарг йуха ца вогIучу дIахьажор ву хьо. ХIинца мукъа ву хьо. Цкъачунна.
Ша чу веача хаьттина маршалла дIа ца эцначу пурстопан Iодика а ца йеш, аравелира Iела. ТIаьхьаваьлла СаьIад цунна хьеставала хIоьттира.
– Iела, хIокху гIуллакхна бехке со вац хьуна… Соьга хаьттина а, суна хууш а ца баьхкина xIapa дена неIалт хиларш!
СоцунгIа а хилла, оьгIазе цунна тIевогIавелира Iела:
– Гуш лаьтташ аьшпаш хIунда буьтту ахь, СаьIад? Айхьа Iexo, со бер ду-м, ца моьтту хьуна? Хьуна хууш а, ахь бехна а баьхкина. ХIара гIуллакх хIокху хьола тIе ца далийта, хьалха хиллачу гуламехь Овхьада аьллера шуьга, шина а тобанах ах-ах нах а харжий, маслаIате дерзаде. Иза ца дан, гуламера дIадахара шу. ХIapa таханлерниг дан пурстоп схьавеача, йуьртарчу наха шаьш резаболу пхи стаг хаьржина, тхо а царна реза ду, оха шолгIа харжамаш бийр бац, хIунда ца аьллера аш?
– Ва, Iела, оьрсийн йоза-дешар а, оьрсийн мотт а хууш воцчу, Соьлжа-ГIала мичахь йу а ца хуучу оцу пхеа стага йуьртана тIехь куьйгалла муха дийр дара? Цуьнан ойла ма ца йо уггар хьекъале волчу ахь а, Овхьада а?
– Куьйгалла ца далахь, шаьш дIабевр бара йа цхьа шо даьлча, йуха харжамаш хилча, наха кхин хоржур бара. Йа аш гIo дан ца мегара царна йуьртана тIехь куьйгалла дан? Шун мотт-эладитанаша, шун питанаша, шун сутаралло мостагIаллин шина тобане йекъна хIapa йуpт! Кхузахь даха а, дала а, делча наха дIадохка а ца деза шу? Аш йиний ткъа цуьнан ойла? И оьрсий йуьртана дуьхьал схьабало эхь ца хийтира шуна? Аш йуьртана йамартло ма йина, тешнабехк ма бина! Шун бехк бу берриг а, уггар хьалха хьан а болуш!
СаьIад дуьхьал вистхила кхиале дIавахара Iела.
3
Бусалба динан Iилма кIорггера хууш а, иза халкъана йукъахь даржош а, адамаш цунах кхетош а, нисдеш а къахьоьгуш дуккха а Iеламнах бара нохчашна луларчу ДегIастанахь. Царах цхьаберш гIарабевлла бевзара туркойн, Iаьрбийн мехкашкахь. ДегIастанара цхьаболчу Iеламнаха бусалба динан Iилма Iамийна а ца Iapa. Царна йукъахь бара философин, математикин, астрономин, географин Iилманаш хууш нах а. Петарбухехь, Москох университеташкахь хьехархо вара масех дегIастанхо.
Оцу заманахь бусалба динан Iилма кIорггера хууш Iеламстаг бIе шарахь цхьа-шиъ бен ца волура нохчашлахь. Шайх Мансуран заманахь дуьйна схьа хаддаза Нохчийчохь хуьлучу тIемаша нохчийн аьттонаш а, таронаш а ца хуьлуьйтура дешарна, Iилманна тIеберза. Пхийтта шаре бовллалц хьуьжаршкахь доьшура божабераша, йа вуьшта аьлча, цигахь царна Iаьрбийн маттахь йаздан а, деша а Iамадора, амма Iаьрбийн мотт Iaмo хан ца тоьура. Пхийтта шо кхаьчна кхиазхо, герз кара а оьций, тIаме воьдура. Царах цхьаберш тIамехь бойура, дийна бисинчарна а шаьш хьалха хьуьжарехь Iамийнарг дицлора. Цхьана-шина шарахь чекх ма ца болура тIом, иза иттаннаш шерашкахь бахлора.
ТIе, хьуьжаршкахь йуьхьанцара дешар Iамийча, лакхара дешар-м хьехочохь а дацара, атталла йуккъера дешар берашна Iaмo а хьехархой бацара Нохчийчохь. Дуккха а йарташкахь берашна йуьхьанцара дешар Iaмo а хьехархой ца тоьура. Цундела шен имамаллин шерашкахь нохчийн берашна йуьхьанцара йоза-дешар Iaмo ДегIастанара молланаш балабора Шемала. Уьш кхуза балоран, нохчийн берашна йоза-дешар Iаморал совнаха, кхин коьрта цхьа Iалашо а йара имаман. Нохчийн бераш доза доцуш шена муьтIахь а, шен а, шен гIуллакхан а дуьхьа тIаме даха а, гIазотехь Iожалла тIеэца а кечбайтар.
ДегIастанара балочу молланаша нохчийн берашна Iаьрбийн йоза-дешар а, мотт а Iамор ледара хуьлура. Молланашна нохчийн мотт а, ткъа берашна дегIастанхойн мотт а цахааро халонаш хIиттайора царна йуккъе. ШолгIа-делахь, мелла а кIоргера бусалба динан Iилма хууш а, таро а йолчу дегIастанхойх цхьа а молла ца вогIура хаддаза тIом лаьттачу карзахечу Нохчийчу. Кхуза йуьхьанцарчу хьуьжаршка хьеха богIу молланаш а ца хуьлура атталла йуккъера дешар а кIорггера хууш. ДегIастанахь Iеламстеган хаарийн мах хадош, ледарчунна олу, бохура, хIара нохчашна молла ваха мегар ву олий. Уьш дукхахберш шайн махкарчу къелло балабора Нохчийчу. Кхузахь шайна хуу Iилма нохчийн берашна Iамийча, церан дай-наноша лучу йалтех шаьш а, шайн доьзалш а халла хене баха гIертара уьш.
Йуьхьанцарчу хьуьжаршкахь дешначу божаберех цхьа наггахь верг кхидIа а деша ДегIастана – БотIлихе, СогIратIла, ТIилитIле – воьдура.
ДегIастанарчу бусалба наха Iаламат дукха а, боккха а болх бора шайн халкъаш бусалба динехь, ийманехь кхетаме кхиош. Цигахь бусалба динан лаккхара Iилма Iaмo хьуьжарш а, цигахь хьеха кIорггера Iилма хуу Iеламнах а бара. Цара шайн къаьмнийн меттанашкахь жайнаш йаздора, бусалба адамийн коьрта декхарш а, шариIат а нахана довзуьйтуш. Iаьрбийн маттахь а, Iаьрбийн графикин буха тIехь кхоьллинчу абатца шайн меттанашкахь а уьш зорба тухуш Шура-гIалахь типографи а йара церан. Цул совнаха, цара шариIатца нийса догIу шайн Iадаташ йукъа а далош, хIора тукхумана Iадаташ а кхоьллинера, оцу тукхумех болчу наха кхочушдан а дезаш, уьш талхийначунна таIзар а деш.
