Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Дарц
Вагонан корехула арахьоьжучу Мударна гира цхьана урамехула адамийн тобанна тIейогIу салтийн тоба. Иза адамашна тIекхаьчча, хьалха вогIучу эпсаро, саца а сецна, нахана тIе а вирзина, мосазза а мохь туьйхира. Наха ша тергал ца вича, салташкахьа а вирзина, цаьрга омра дира цо. Тобанах а къаьстина, салташна тIеваханчу цхьана стага цаьрга масех дош элира. Салташка куьйгаш а лестош, цхьаъ-м бохуш, маьхьарий деттара майданарчу наха. Эпсаро чехабора салтий, амма тоьпийн баххаш лаьтта а хIиттийна, меттах а ца бовлуш лаьттара уьш.
– Гой шуна и дIогахь лаьтта салтий? – цаьргахьа куьг тесира къамелахочо. – Тхо кхузара дIасалахка, оха дуьхьало йахь, тхуна тоьпаш тоха, тхо дайа балийна уьш. Амма оцу салташа, Россехь массанхьа санна, дуьхьало йо шайн вежарийн цIий Iено. Цундела дуьгу шу Россе. Хьолахой, церан бахамаш ларбан, маршонехьа гIевттинчу оьрсийн белхалойн а, ахархойн а цIий Iено. И эхье чаьлтачан декхар кхочушдийриг ахча делла шуна. Вежарий-ламанхой! Шун майрачу, оьздачу къомах цкъа а ца бевлла йолахой, чаьлтачаш. Паччахье, хьоладайшка шаьш ма Iехадайта! Ахчанах Iехалой, шайн къоман сий ма бехде! Цул мацалла далар гIоли йу шуна! Соьлжа-ГIалин пролетарис, бохамехь шун вежарша, оха доьху шуьга шайн йарташка йухадерзар! Декъала хуьлда революци!
Адамийн тобано тоьхначу тIараший, маьхьарший лергаш къардира Мударан.
– Декъала хуьлда революци!
– ДIадаккха паччахьан Iедал!
– ДIабаха хьоладай!
– Декъала хуьлда маршо!
Адамийн маьхьарий дIатийра, оццу оьрсичо куьг хьалалаьцча. ТIаккха вистхилира Овхьад.
– Нохчий! ХIокху суна уллохь лаьттачу оьрсийн белхалочо шуьга дина къамел шеггара дац. ХIокхо и къамел дина кхуза гулбеллачу а, схьабахказа бисинчу а гIaлин белхалоша тIедилларца. ХIокхуьнан къамел, цхьа дош тIе а ца тухуш, кIел а ца дуьтуш, ас гочдийр ду шуна…
Овхьад къамел дан волавелча, цхьа масех минот хьалха ша цунна оьгIазвахарх дохковелира Мудар. Кхуза гулвеллачу масех эзар стага шайна йукъара къамел дан къастийнчу оьрсичух а, нохчочух а цхьаъ Мударан йуьртахо ву. Овхьад майра а, хьекъале а, оьзда а, доьналле а стаг вацахьара, цара къастор ма вацара иза.
«СаьIадгIар, ХьуьсигIар хIун йу Овхьадана хьалха? – бохура цо ша шега. – КоIанаш! Марцарш! ХIapa дуьне деса ца дита Дала кхоьллина кIиллош. ХIетте а Овхьада бохург ца дира ас, СаьIадгIарга Iехавайтира. ДIовш хиларг, и малар ду со дакъазаваьккхинарг».
Маларх ваставелча, дохковуьйлу Мудар ша лелийначунна. Амма тIаьхьа хуьлу-кх. ХIинца цунна шех чекх са гора, ша шех кхаьрдара…
– Сан йуьртахо ву иза, – куро кхоссар йира цо, шена уллохь лаьттачу зоьрталчу шоточунна чоьже муьшка а йеш.
– Ахь баккъал бохийца? ХIай, даьдисарг, и гIазакойн мотт ма шари лалабо цо!
– Сибрехь ткъе вopхI шо а даьккхина, ши шо хьалха цIа веана иза. Иштта дика Iаьрбийн, туркойн меттанаш а хаьа цунна…
Тобанна тIехьа лаьттачу адамийн цIеххьана гIoвгIанаш йевлира. Цига дIахьаьжначу Мударна гира гIаш а, говрашкахь а кхаа aгIop тIедогIу эскар…
2
Россе буьгу нохчийн йолахой совцо кхуза гулбелла гIалин белхалой дIасалахка йалийначу салтийн взводо царна тIе тоьпаш тоха дуьхьало йича, гIалара далийначу эскарийн дакъойн йуьхь йара Мударна гинарг.
– Нохчий! ХIокху оьрсичо шуьга аьлларг, цхьа дош тIетоха ца оьшуш, кхачо йолуш ду, – шен къамел дерзош вара Овхьад. – Оьрсийн паччахьо шайгара дIайаьккхина маршо ламанхошка йухайерзалур йац оьрсийн а, Россехь дехачу дерриг халкъийн а гIоьнца бен. Цундела паччахьан Iедало кхечу къаьмнашначул тIех баккхий бохамаш бинчу, царал тIех доккхачу Iазапехь, лоллехь даллочу нохчийн халкъан декхар ду, шайн маршонехьа къуьйсучу Россерчу халкъашца уьйраш а тесна, царна гIоьнна гIовттар. Амма аш Россехь кхочушден долчу эхьечу гIуллакхо нохчашний, оьрсашний йукъара барт, гергарло чIагIдийр дац, йукъахь цатешам, цабезам кхуллур бу. Вайн къомана эхь дан доьлху шу цига. Нохчийн йартийн векалша тахана Кавказан наместникан а, вайн депутатан Эльдарханов Таьштамаран цIарах Пачхьалкхан Думе а телеграммаш йахьийтина…
Хьалхарчу ротин салташа, шиний aгIop дIа а хIиттина, цIерпоштан некъ дIалецира. ШолгIачу рото, гонаха салтийн ха а хIоттийна, депо чуьра цIерпоштан йай арабаьккхира. КхоалгIачу роте а, пулеметийн команде а, гIалагIазкхийн дошлойн бIоне а омра дира, платформа а, вокзал а, цунна хьалхара майда а, цига догIу урамаш а белхалойх дIацIанде аьлла. Кхаа агIорхьахула тIетаьIначу цара, салташа тоьпийн баххаш детташ, гIалагIазкхаша шодмаш а, аьрташха тарраш а детташ, платформи тIера йухадаьккхина адам вокзалах пена тIе таIийра. Цигахь нахана йетта йолийра курсантийн командо. Амма дукхахболчу белхалоша, низамехь тобане а гулбелла, шаьш лаьттачуьра меттах а ца бовлуш, дуьхьало йира царна. Курсанташна йетта йолийча, гIоьнна йеанчу пулеметийн командо гонна йукъахьовзийра белхалойн тоба. Кхечухьа йухабаьхна белхалой тIегуллуш, вокзалах хьалхарчу майданара тоба а стамйелира. Белхалоша дуьхьало йора бIаьргаш цIийдина, хьерабевлча санна тIелетачу салташна а, гIалагIазкхашна а тIулгаш, кибарчигаш, эчигаш, дечигаш – шайна кара мел йеанарг тIеетташ. МаьI-маьIIехь тоьпаш йуьйлура, къорра татанаш дора тоьпийн баххаша, хIаваъ цоьстуш шакарш йеттара шодмаша, тарраша. Коьртах хIума кхетта говраш, терсаш, тIехьарчу когаш тIе хIуьттуш, карзахъйуьйлура. ОьгIазе йаппарш, узарш. Чевнаш хилла охьаэгна нах, тергал а ца беш, хьоьшура.
Оцу къематденна йуккъехула Овхьадан тIаьххьара а дешнаш хезира Мударна:
– Хезий шуна, нохчий! Цхьана махкахь xIоpш санначу мисканийн цIий Iено дуьгуш ду шуна шу! Эхь хуьлда шуна цига гIур делахь!
– Дала хIаллакдойла шу цига гIахь! Дала дийна цIа дерза пурба ма лойла шуна! – тобанна йуккъерчу цхьана нохчочун мохь а хезира цунна.
Масех сахьт хьалха белхалоша, вагонаш хьалхара дIа а баьккхина, депо чу бигна йай, цIерпоштан шиний aгIop моггIара дIахIиттинчу салташна йуккъехула схьа а балийна, йуха вагонашна хьалха туьйхира. Цо, доккха тата а доккхуш, вагонаш цIеххьана йуханехьа тоьхча, галваьлла Мудар, шена уллорчу шоточух ка а тухуш, аркъалкхийтира. ТIаккха вагонаш хьалха а узуш, цIогIане мохь а тоьхна, Iaь туьйсуш меттахбаьлла, тIаьхь-тIаьхьа чехкаболуш, малхбузехьа дIахахкабелира.
Шa къен велахь а, оцу къелло маларе а марзвина, дакъазаваьккхинехь а, амма шен дегIан кIоргехь ламанхо, нохчо вара Мудар. Цуьнан дагах мIараш туьйсуш, гIуьттура ламанхойн уггар а оьзда гIиллакх: цо доьхкура карахь герз доцчу стагана, иза мостагI велахь а, дуьхьал герз айар.
«Оцу салташа а, гIалагIазкхаша а санна, карахь герз доцчу, дуьхьало йан ницкъ боцчу адамашна йетта дуьгу-кх тхо. Ма доккха эхь ду оха тIелаьцнарг! Амма хIун дан деза? Цига ваха цхьана шарна куьг а таIийна, схьаэцна ахча ас дайъина. Иза Iедална йухадерзалур ма дац соьга. Ас куьг таIийна кехат полконакехь ма ду… Хьалха цIepпошт сецначу станцехь охьа а воьссина, ведча? ТIаккха а, схьа а лаьцна, Сибрех вохуьйтур ма ву…».
Ша-шена оьгIазъоьхучу Мудара, ата санна, цергаш хьакхийра, цо къевлинчу буйнашна керайуккъехь дилхех чуйиссира пIелгийн мIараш.
Расу а хили сол хьекъале. Цо ладуьйгIира Овхьаде. Iаьлбаг-Хьаьжа имам ваьлча, цунна улло а хIоьттина, тIом бина цо. Гуьржехь а, Бакохь а паччахьан Iедална дуьхьал летта, боху. Сибрехь ткъе ворхI шо хан а йаьккхина. ХIетте а ца къарвелла. Къарвала дагахь а вац. ХIумма а ца оьшуш, ваха аьтто а бара цуьнан. ХIетте а ца Iа. Цхьаъ хир ду-кх цуьнан дагахь. Ткъа сан кийрахь дог ца хилла. Сан дагахь даим а малар дара…».
ХIаъа, Овхьад кхерийна, къарван ницкъ бац дуьненахь. Цунна ца бицбелла нохчийн къоман маршонехьа тIамехь а, махкахбаьхна Сибрех а белла шен нийсарой, шен доттагIий, шен бIаьхаллин накъостий – Коьри, Болат, Къайсар, Юсуп, къена йуьртахой МIаьчиг, Васал, тангIалкхаш тIе хьалаоьхкина къона Iаьлбаг, Дада, къена Iумма а. Цунна цIерш ца хаьа хIокху тIаьххьарчу шина бIешарахь маршонехьа тIамехь эгна бIе эзарнаш нохчийн кIентийн. Тахана лоллехь долу шен декъаза халкъ…
3
ХIокху шарахь къаьсттана хьалхе а, шийла а тIедеара Ia. Аз кхолха дуьйлуш, кеглуш, хьаннашкахь охьадетталора гIa охьадоьжна, дерзина довла а кхиале тIедиллинчу лайн дозалло йуьхьарсетто дитташ а, генаш а. Дикка ханна дукъделлера йарташна йукъара некъаш а. Амма шеца гIашсалтийн тоба а, гIалагIазкхийн бIо а, ламанан артиллери а йолуш, йарташна таIзар дан Веданара араваьллера и гIуллакх бIаьстенга татта собар кхачийна полковник Галаев. Цо шен омрица йарташна йелла хан чекхйолуш лаьттара. ХIинца, xIopa йуьрта а хIуттуш, цо дIахьедора, ткъе диъ сахьт далале пачхьалкхан декхарш дIа а ца такхахь, Iедална муьтIахь а ца хилахь, ша йарташ лаьттаца дIанисйо олий. Ша дуьйцург моттаргIина доцийла хоуьйтуш, цхьайолчу йартийн йистошка мосазза а йоккха топ а тухура.
Ведана округера дукхахйолу йарташ, цIий Iанор ца хуьлуш, къарйелла, кIелсевцира цунна. Шайна тIера пачхьалкхан декхарш а, Iедална дуьхьало йарна таIзарна тоьхна гIуда а текхна ца Iаш, цара Галаевна гIo а дора цуьнан отряд шайна луларчу йуьрта кхалхо. И гIo цара дукхахдолчунна уьш шайн йуьртара дIабахархьама а дора. Полковникан омра кхочуш ца деш, йеккъа цхьа Гати-Юрт йисинера Веданан округехь.
Шен отрядаца Галаев чекхваьллачу йартийн хIусамашкахь, хIетта чуьра дакъа арадаьккхича санна, сингаттаме тийналла хIуттура. Делахь а, вер-ваккхар ца хилчахьана, важадерг ловра наха. Амма доьзалан дена ша валар гIоли хетара, шен хIусаме xIapa Iаьржа ун хIуттучул. Полковнико нуй хьоккхий дIахьора пачхьалкхан налог такха аьтто боцчу нехан бахамаш. ТаIзархой чекхбевллачу йарташкара божалш, гIотанаш, кIаранаш йассалора. Сатосуш кхайкха нIаьна а ца йуьсура. ГIалагIазкхаша а, салташа а, къамкъаргаш хьийзош кортош а дохуш, йойуш, йуура котамаш.
Ткъа маса доьзал байлахь битина, лецна дай ваханарг йуха ца вогIучу гена, шийлачу Сибрех а бахийтина. ХIаъа, да дIа а воьллина, суьйранна чубирзинчу доьзалх тера йу тховса Нохчмахкара дукхахйолу хIусамаш. Йуха а, къурд бина, дIатедина наха Iедало шайн сийсазбар. Амма xIapa де цкъа а дицдийр дац цара. Царна цкъа а ца дицло шайна дина дика а, вон а. Аьтто нисбаллалц, собаре сатуху, тIаккха дика – диканца, вон – вонца дIадоькху.
Нохчмахкара йерриг а йарташ къарйелча а, Iедална дуьхьало йо Гати-Юьрто а, цунах ун даьллачу луларчу Саьмби-КIотаро а, Шал-Дукъо а. ТIаьххьарчу шимма-м, шайна тIехула шозза-кхузза йоккха топ тоьхча, шаьш Iедална муьтIахь ду аьлла, Галаевна тIе векалш бахкийтира. Амма Гати-Юьрто, логехь дисинчу чIеран кIохцало санна, сагатдо цуьнан. Стомара цунна тIехула а, гондIа а йоккхачу тоьпан ткъа хIоъ а тоьхна, шен омра кхочушдан йуьртана кхо де хан а йелла, Саьмби-КIотарахь туп тоьхна, сецна Галаев. Амма гатийуьртахой гучубовлуш бац. Цо хIоттийнарг СаьIад велахь а, ткъа баккъал а йуьртда Акхболатов Ахьмад ву. Селхана Iуьйранна дуьйна сарралц гулам лаьттина цигахь. Амма цара хIyн сацам тIеэцна, ца хаьа цунна. Галаевс царна йеллачу ультиматуман хан тховса суьйранна чекхйолу. ТIаккха, шен дош кхочушдеш, йурт лаьттаца нисйан йеза цо. Иза хила йиш йоцург дара. И омра деш а хаьара цунна, ша иза кхочушдийр доцийла. Кхийолу йарташ а санна, xIapa а кхеро дагахь динера. Цо хIетахь ойла ца йинера Гати-Юьртахь вехаш мIаькваьлла ши бунтовщик хиларан. Абубакаров Iела а, Хортаев Овхьад а. Царна тIе карзахе, къармазе Солтханов Солта а. Воккха стаг-м тийна-таьIна хан йоккхуш вара. Иза йуьртан гIуллакхашна а, политикина а йукъа ца гIерта, боху. Амма Галаевна шера хаьа йуьртан урхалле хаьржинчу пхеа стага Абубакаровх дагаволий бен ког дIатосуш цахилар. Хортаев Овхьад нохчийн интеллигенцица а, Соьлжа-ГIаларчу РСДРП тобанан куьйгалхошца а йаккхий уьйраш йолуш ву. Нохчийн интеллигенцин векалша чIогIа лоруш а, сий деш а ву, боху, иза. Нохчийн йолахой Россе ца бигийта, гIалара белхалой Хортаевн дIадолорца гIевттина хилар а гучудаьлла. Тамашийна хIума дай хIара-м. Шина вешех цхьаъ – Iедалехьа, важа – дуьхьал. Оццу Гати-Юьртара ву Манчжурехь нохчийн, гIебартойн дошлойн ши бIо тIамна дуьхьал гIаттийнчарех шиъ а. Ткъа хIокху тIаьххьарчу баттахь Зеламхин гIеранах дIакхетта ши гатийуьртахо.
XIapa Галаев санначу кхечарна шура йоккху йетт бу Нохчийчоь. Амма цуьнан декъаза кхаж баьлла. Массо а зуламийн хьоста ду цуьнан округ. Кхузахь бу обаргийн бен а. Цхьана агIор, Зеламхех кхоьруш, кIожан пха а бегабо цуьнан. Зеламхас шозза кехат даийтина цуьнга, нагахь санна и хьайн къизалла ахь ца сацайахь, ахь цхьа стаг Сибрех вахийтахь, цхьана стеган цIий Iанадахь, ша Добровольскийна тIаьхьа жоьжахата вохуьйтур ву хьо аьлла. Цо дийр ма ду иза. Зеламхас цкъа а эрна бага ца йетта. Цо шен дош кхочушдо. Цунна масал ду Добровольский а, Къеди-Юьртан разъездехь цо динарг а. Кхин маса ду уьш…
«ХIаъ, кхузахь лерг сема, бIаьрг сирла хила веза, – ойла йо Галаевс. – Ас корта а биттина, халла суна гIоьнна баийтина гIалагIазкхийн пхи бIо, хIара гIуллакх чекх ма-деллинехь, дIабуьгур бу. ТIаккха округехь йукъара мятеж йолалахь, сахьт далале хIаллакйийр йу сан жима гарнизон. Ирсе бу гIалагIазкхийн отделийн начальникаш. Правительствос лучу тIеман ницкъал совнаха, виллина дIa церан лаамехь ву цергашна тIекхаччалц герзаца кечвина маситта эзар гIалагIазкхи. Шайга шок ма-тоьххинехь, нохчийн йарташна тIехахкавала массо хенахь кийчча. ТIехула тIе, дукха хан йоццуш, инарла-губернаторан Колюбакинан дехарца, Кавказски эскарийн Коьртачу штабо Георгиевский тIеман складера итт эзар берданка а, масех миллион патарма а белла йеккъа цхьана Сунженски отделана. Герз делла а Iай ткъа! ГIалагIазкхий герзаца кечбеш комаьрша харж йо правительствос. Ткъа сан округехь арахьарчу гIоьне догдохийла-м муххале а йацара, атталла законехь суна хьакъ долу гIo а ца до…».
4
Гати-Юьртана тIе кхераме киртиг хIоьттинера. Округан начальнико хьалха йелла ультиматум кхочуш ца йинера гатийуьртахоша. Пачхьалкхан декхарех цхьа кепек дIа а ца йеллера, цхьа герз а ца деллера, Iедало шен кара дIабоьхучу нахах цхьа стаг дIа а ца веллера. Делан къинхетам хилла, хIетахь таIзарза йисира церан йурт. Амма селхана, йаккхийчу тоьпашца салтийн а, гIалагIазкхийн а боккха бIо а балош, Яьссел дехьа сецначу полконака и шен хьалхалера омра кхочушдан кхо де хан йелира царна. Ша аьлларг моттаргIина доцийла хоуьйтуш, йуьртана тIехула а, йистошка а ткъозза йоккха топ а тоьхна, дIавахара. Йоккха топ йетташ кхерабеллачу зударша а, бераша а Iадийна маьхьарий хьийкхира. Даьхни Iоьхура. Кхерамазечу меттигашка дIа а левчкъина, yгIypa жIаьлеш.
Тахана Iуьйранна йуьртан майдана гулбелла пхийтта шарал лакхара берриг а боьрша нах, делкъан ламазана цхьана сохьтана дIаса а бахана, йуха а цига дIагулбелира. Масех тобане бекъабелла уьш, ва Дела аьлла, цхьана барте ца боьрзура. Цхьаберш сацам боллуш дуьхьал бара полконакан омра кхочушдан. Иза ца дан летта лийр ду вай, бохура цара. Шайн зударийн а, берийн а, мискачу бахамийн а ойла йеш болчу шолгIачарна, пачхьалкхан цхьадолу декхарш дIа а текхна, хIара гIуллакх машаре дерзо лаьара. Йуьртан хьолахошна а лаьара иза машаре дерзо. Пачхьалкхан декхарш дIа а такхий, герз дIа а лой, Iедало дIабоьху нах шайн лаамехь цунна тIе а гIой, дIадерзаде, бохура цара а. Йуьртан бала болуш бацара и тIаьххьарниш. Цкъа-делахь, Iедална хьалха диканиш хила гIертара. ШолгIа-делахь, йуьртана тIе йаккхий тоьпаш йеттахь, шайн цIенош дохорна а, салтий, гIалгIазкхий чубагIахь, цара шайн бахамаш талорна а кхоьрура.
Хьалхарчара бохург а дина, дуьхьало йар эрна дара. Иштта дуьхьало йинчу ЧIебарларчу масех йуьртара цIенош дагийнера, салташа а, гIалгIазкхаша а бахархой талийнера, дуккха а нах лецнера. Изза дийр ду полконака кхузахь а. Ткъа пачхьалкхан налогаш а, кхиболу текхамаш а бан нехан ахча а, дIадала герз а дац. Iедало дIабоьху нах дIа а белла, йуьртана эхь дойла йанне а йац.
Делкъал тIаьхье а дIайахара, нехан барт ца хуьлуш. Ахьмада лерина ладоьгIура массаьрга а. Цунна шена а ца хаьара, хIун дича бакъахьа хир ду. Ткъа баттахь кхузахь лаьттича а, оцу нехан цхьабарт хир бацара. Къуьйсура, оьгIазъоьхура, чуьччагIертара. Iелех дагавала сацам бира Ахьмада.
– И гIовгIанаш совцайай, цкъа ладогIал, нах! – мохь туьйхира цо, хьала а гIеттина. – Iуьйрре дуьйна хIара гIовгIанаш йеш, хIокху шелехь лаьтта вай. Амма, ва Дела аьлла, барт хуьлуш бац. Баттахь лаьттича а, хир бу ала, меттиг а бац. Шу xIopa а шен-шен дош тIехула дилла гIерта. Тахана вайн йуьртана тIехIоьттинарг хала, кхераме киртиг йу. Цунах кIелхьардовла шуна некъ ца карабо. Аш массара а бертахь, массо а реза волуш, йуьртан дола дан хаьржина тхо пхи стаг ву. Доша воцург, важа виъ кхузахь ву. Нагахь санна шу реза делахь, тхо виъ – Аьрсамирза, Лорса, Солта, со а – дика ойла а йина, вала везачарах дага а ваьлла, Делан къинхетамца, Делан гIоьнца, хIара гIуллакх йуьртана сингаттам ца хуьлуьйтуш дIадерзо хьожур ву. Оха йинчу кхелана реза хир дуй шу?
Жимма гIовгIанаш йинчул тIаьхьа, цхьа а дуьхьал воцуш, массо а резахилира.
МаьркIажан ламаз а дина, дог ца догIуш кхачанах а кхетта, шен кхаа накъостаца Iелех дагавала вахара Ахьмад. ХIоьттинчу хьолах йурт кIелхьарйаккха цхьаъ бен боцу некъ гайтира царна Iелас. Цуьнан хьехамца Галаевна жоп йаздира Лорсас. ШолгIачу дийнахь Iуьйранна, туркх а вахийтина, СаьIад, Хьуьси, Iабди йуьртден канцеляри кхайкхира Ахьмада.
Тхов тIе оьрсийн гepaг а йиллина, ши цIа а, лекха уче а, дика неI-кор а долу xIapa канцелярин гIишло ша йуьртда волуш шен ахчанах совдегара ХортIас йайтинера. Йуьртдена а, писарна а леринчу цхьана чохь аннех йина стол а, ши жIай-гIант а, чубаьхкинчу нахана охьаховша пенийн дохалла хIоттийна аннех дина деха ши гIант а дара, дуккха а шерашкахь нах тIе охьахийшина шарделла, лак хьаькхча санна, къегаш. НеIарехьа товха йара, кIуьрзо Iаржйина. Уллора цIа шатайпа европахойн куьцехь, хаза кечдина дара. Бустамаш дохуш, кечдина когаш а долуш, тIе Iаьржа лак а хьаькхна, шуьйра, йеха стол а, иштта, хаза дина, тIе баьццара бархат тоьхна, лекха гIовланаш йолуш кIеда диъ кресло а, даим йаьсса лаьтта книгаш чу хIитто йоккха шкаф а. Стоьла тIехула пенах кхозуш паччахьан доккха сурт а, цIенкъа тесна хаза, кIеда куз а. ХIокху цIа чуьра товха а йара, бустамаш дохуш, йеттинчу кибарчигех йина. И цIа белхан гIуллакхна ца кечдинера ХортIас. Йуьрта баьхкина хьаькамаш оцу цIа чу буьгура цо, ткъа xIоpa дийнахь беш болчу балхана лерина важа цIа дара. Ткъе итт шарахь сов йуьртда лаьттинa ХортIа дIакхелхича, цуьнан метта xIоттийнчу СаьIада а ца талхийра ХортIин низам. Ткъа дукха хан йоццуш йуьрто хаьржинчу Ахьмада а, цуьнан накъосташа а оцу цIийнан неI ца йиллинера цкъа а. Уьш вукху белхан цIа чу гуллора.
Аьрсамирза, Лорса, Солта Iуьйранна хьалххе веанера канцеляре. Цхьацца вогIуш, схьавеара СаьIад, Хьуьси, Iабди. Шина дийнахь цIе ца латийначу цIа чохь шийла йара. Хьал-де хоьттуш эрна хан а ца йойуш, хьийзораш ца йеш, къамел долийра Ахьмада.
– Хьуьса, тахана вайн йуьртана тIекхозабелла кхерам массарначул а дика го шу кхаанна. Iедалца дерг а, йуьртарчу нахера хьал а хаьа шуна. Оцу полконака шозлагIа а хан йелла вайна пачхьалкхан налогаш, гIуданаш, герз дIадала, йуьртара виъ стаг Iедале дIавала. Шен омра кхочуш ца дахь, xIapa йурт, йохийна, лаьттаца шарйийр йу ша а, аьлла цо. Шуна ма-хаъара, налогаш, гIуданаш такха а ницкъ бац нехан, дIадала герз а дац. Цо дIавоьху виъ стаг Iедале дIа а велла, йуьртана эхь дечул, вайна делла дIадовлар гIоли йу. Полконака тоьхна хан кхана суьйранна чекхйолу. Вайн ворхIе дай а, вай а хIокху йуьртахь дина а, кхиъна а ду. Вайн дай кхузахь белла, лаьттах боьхкина, изза хила деза вайх а. Цхьана цIийнах, йа ненахошкахула, йа захалшкахула вовшашца цхьа гергарло доцуш цхьа а доьзал бац хIокху йуьртахь. Цхьанна хиллачу бохаман лазам массо а доьзалх кхета. Ваьш даллалц хIокху йуьртахь цхьаьна даха а деза вай, велларг массара а цхьаьна дIаволла а веза. Оцу дерригенан а ойла йина, вовшех дага а девлла, xIapa йурт бохамах кIелхьарйаккха цхьа некъ карор бацара-те аьлла, схьакхайкхина шу. Хьуьса, хьо Iеламстаг ву, ткъа СаьIадна а, Iабдина а Iедалан болх, гIуллакхаш, хьаькамаш а бевза. Шуна хIун хета, аш хIун олу, вай хIун де-те?
Хьуьсера хьалхе а йаьккхина, СаьIад вистхилира:
– Ахьмад, бусалба дин а, шариIат а, Iедал а, хьаькамаш а бевзаш долу тхо дIa а даьхна, тхол хьекъале, тешаме, доьналле ду аьлла, йуьрто шен коьрте хаьржина шу. Ткъа хIинца, йуьртана тIе кхерам гIоьртича, тхо дагадаьхкина шуна. Йуьртан дола дан дезарш а, йуьртах жоп дала дезарш а шу ду. Йурт кхерамах, бохамах кIелхьарйаккха некъ а шуна каро беза. Ткъа тхуна хетарг шуна хаа лаахь, Iедало бохург кхочушдан деза йуьрто. Кхин некъ ца хаьа тхуна.
– Амма йуьртана xIapa бохам бинарш шу ду, СаьIад. Йуьртан коьртехь шу долуш тоьхна и налогаш а, гIуданаш а, кхиерш a! – са а ца тохаделла, йукъавуьйлира Солта.
СаьIад цунна тIевирзира:
– Аш схьа мел ваьллачо иза ма олу? Iедало налог, гIуда тоьхча а, тхо бехке до. Йуьртара стаг лаьцча а, оха лацийтина, олу. ХIинца xIapa шаьш кегийна худар а тхан коча тоьтту. Наха шаьш йуьртан урхалле хьалхатоттучу хенахь хIунда ца олура аш цаьрга, йуьртан дола дан а, йуьртах жоп дала а тхоьгахь хьекъал а дац, тхуна оьрсийн мотт-йоза а ца хаьа, тхуна Iедал а, хьаькамаш а ца бевза? Шаьш кегийна худар хIинца шаьш даа.
– ХIай-xIaй! – цунна тIетайра Iабди. – ХIинца и салтий а вай балийна, боху. Йерриг а Нохчмахкарчу йарташна налогаш, гIуданаш тохийтинарш а, схьадоьхуьйтурш а, салтий балийнарш а вай ду ала а эхь хетар дац! Шайнчул совнаха, йаа сискал йерг ца веза нохчашна…
Хьуьсас, вист ца хуьлуш, резахилла корта теIабора.
– Туьха тесна пхьид санна, ирах стенна лелха шуьшиъ? – човхийра и шиъ Солтас. – Оьрсийн мотт-йоза а хууш, Iедал а, хьаькамаш а бевзаш долчу аш хIун дика болх, хIун аьтто бина йуьртана? Йуьртана-м хьовха, атталла цхьана стагана а? Ирх а ца лелхаш, шайга дуьйцучуьнга цкъа ладогIа!
Аьрсамирзин хьаьжа йуккъе, кIез-кIезиг гуллуш, шад гулбелира, месала, хьаьрса цIоцкъамаш, кондарш санна, дусаделира.
– Шаьш бехке дац, боху аш? – царна тIекъевкъира иза. – ХIокху йуьртана мел хиллачу бохамашна бехке шун дай а, шу а ду! Дац алал? Iабди, хьан да ХортIа а, воккхахволу ваша Асхьад а хIокху Iедалан йалхой, айкхаш ца хилла? Iаьлбаг-Хьаьжин гIаттам болабелча, оьрсийн эскар долчу, Гезлойн-гIопе, ведда ца ваханера и шиъ? Салташа хIокху йуьртара цIенош дагош, царна хьалхаваьлла лелаш ца вийнера Асхьад? Хьуьса, хьан да Товсолта-Хьаьжа, СаьIад, хьан да Бора-Хьаьжа, хIокху йуьрта богIучу оьрсийн хьаькамашна хьесталуш, церан цIогана кIел мотт хьоькхуш, царна Деле гIо доьхуш, доIанаш деш ца лелла? ХIокху йуьртан ах мохк шу иттех стеган долахь бу. Шун дайша, хьун хьокхуш, баьккхина иза? Цхьа кол ца хадийна цара! ТIамо тIера дай байъина, йа Iедало Сибрех бахийтина, шайн кхаш дуьйш-дерзош лело ницкъ боцуш, йаа сискал йоцуш бисинчу жоьра-зударшкара, берашкара гирда хьаьжкIаш луш, шун дайша шайн доладаьхна латтанаш ду уьш. И доьзалш йолах шун дайша а бацийра, церан тIаьхьенаш йацош шу а ду. Сан кIант а, Мохьмад а, xIapa Солта а японца тIаме бахийтинарш шу дац? Мудар Россе хьажийнарш шу дац? Шайн кIентий хIунда ца бахийтира аш? Шун дай а хилла йуьртана йамарт, хIинца шу а ду!
– Оха ца бахийтина уьш, ахчано бигна! – цавашаре велакъежира СаьIад. – Ахчанах бохкабелла бахана.
Аьрсамирза цIий сиха, дера стаг вара. ХIумма а цул тIаьхьависина Солта а вацара. Амма СаьIад а, ша молла велахь а, Хьуьси а вацара кIиллочарех. Iабди-м цхьогалан амалш йолуш вара. ХIокхеран дов гена а даьлла, вовшашна тохарна кхеравеллачу Ахьмада совцийра уьш.
– Хьуьса, хьо Iеламстаг хиларна, ткъех шарахь йуьртан молла а, къеда а латтарна, сайн къамел гIиллакхехь хьалха хьан цIe йаьккхина долийра ас. Ткъа хьо, вист ца хуьлуш, хьайн шина накъосто дуьйцург къобалдеш, корта а теIош, хиъна Ia. Ткъа шу виъ а гIиллакхах, оьздангаллех ма воха, собаре хила. Аьрсамирзас оьгIазвахана аьлларг а, йерриг йуьртана а хууш, бакъдерг ду. Делахь а дIадевлларш дуьйцур дац вай. Ткъа хIокху тхан кочахь долчу даржах лаьцна аьлча, xIapa оха лехна а, дехна а ца деана тхан коча, оха тIелаьцнарг йуьртан лаам бу. XIoкху хьаькамаллех хIумма а даккхийдеш Iаш а дац. Ткъа шу, СаьIад, наха йуьртда а, къаной а хоржучу хенахь шайн бартахошца цхьаьна гуламера дIадахара. Иза дина а ца Iийра. Къайлах пурстоьпаца барт а бина, йуьртарчу куьйган бакъо йолчу пхи бIе гepггa стагах ах бIе шайн бартахой а гулбина, цаьрга кхаж а тасийтина, йуьрто хьо йуьртда, ткъа xIapa ХьуьсагIар къаной хаьржина аьлла, дIа а кхайкхийна, хIокху чу охьахевшина. Аш хIунда ца элира укурган началнике, тхан йуьртахь наха йуьртда а, къаной а хаьржина, и хаьржинарш Iадбита, шаьш йукъа а ца Iуьттуш? Аш йуьртана йамартло ма йина, СаьIад. Аш хIара йурт мостагIаллин шина тобане ма йекъна. ХIинца йуьрто хаьржина тхо Iедало къобал ца до, ткъа Iедало йамартлонца, харцонца хIиттийна шу йуьрто къобал ца до. Тахана йуьртана тIехIоьттина хIара кхераме хьал машарца дерзо тIедахча, Iедало тхо тергал дийр дац. Цундела Iедало хIоттийначу шу пхеаммо дерзо деза xIapa гIуллакх.
– Шен омра кхочуш ца дича, полконака къамел а дийр дац тхоьца!
– ХIета аш кхочушдан деза полконакан омра а.
– Йуьрто пачхьалкхан налогаш, гIуданаш дIа ца текхча, герз дIа ца делча, тхоьга кхочушдалур дац полковникан омра.
– Аш, хьолахоша, дIатакха пачхьалкхо йуьртана тIетоьхна налогаш а, гIуданаш а. Герз а дIало.
СаьIадгIар, цецбевлла, багош гIаттийна бисира.
– Оха хIунда токху йуьртана тIера налог а, гIуда а? Иза а, важа а йуьртарчу xIopa кIуьран цIарах нийсса йекъна, тхаьшна кхочург оха токхур йу, шайна кхочург наха а такха йеза.
– И харцо хIинццалц лелла. ХIинца тоьур ду, нехан собар кхачийна. Шун долахь йуьртан ах мохк бу, даьхни, туьканаш, хьераш, пайтонаш, гIудалкхаш, шортта ахча а ду. И дерриг а шайн дайшкара охьа хьарамчу некъашца, харцонашца, йамартлонашца гулдина аш. Цул совнаха, Iедало йуьртана тоьхна, тIаккха дIабаьхна текхамаш, иза нахана ца хоуьйтуш, цаьргара ахчанаш а дохуш, шайн кисанашка аш дерзийна меттигаш а гучуевлла тхуна. Шу йамарт нах ду, СаьIад. Шайна лаахь, Iедало дIайоьху налогаш, гIуданаш, герз шаьш дIало. Шайна лаахь, оцу полконакца йукъара мотт а карабай, йурт кIелхьарйаккха. Иза шун шайн гIуллакх ду. Амма оха хьалххе цхьаъ дIахоуьйту шуьга. Нагахь санна оцу полконака хIокху йуьртара цхьа цIа дохадайтахь, салташа цхьана кертара котам галйаккхахь, йуьртара цхьа стаг лаьцна вигахь, цхьана стагана бохам баккхахь, шу иттех стеган цIенойх а, бахамех а оха чим бийриг хилар. Доцца аьлча, шайна а, шайн тIаьхьенашна а хIокху йуьртахь даха лаахь, xIapa гIуллакх йуьртана сингаттам а, бохам а боцуш, дIадерзаде. Оха ца элира ала дац шуна. ХIан, xIapa тхан лаам полконаке дIа а кхачабе, – шаьш йаздина кехат царна хьалха теттира Ахьмада. – Цо хIиттийна хьаькамаш ма ду шу. Иза а, шу а ахчанах йохкалуш, эцалуш хIуманаш йу. КхидIа къамелаш ца дер вай. Iодика йойла шун!
Чохь висинчу кхааммо йоцца кхеташо йира. Церaн барт хилира, вукху хьолахойх дага а бевлла, Iедалца дерг шайн ницкъашца, шайн харжашца дIадерзо…
5
Ткъа Саьмби-КIотарарчу йуьртден хIycaмe воьссина полковник, букъа тIехьа ши куьг а лаьцна, оцу шен сингаттамечу ойланаша дIа а ца хоьцуш, жимачу цIа чухула цкъа дIасаволалуш, тIаккха, корехь а соций, ара бIаьрг тухуш, гатвелла хьийзара. Иза валлал дохковаьллера ша, ойла а ца йеш, гатийуьртахошна и ультиматум йаларх. Кхаа дийнахь-м хьовха, кхаа баттахь а и декхарш дIатакха церан ницкъ боцийла а, схьадала оццул герз доцийла а, и йурт сийначу цIарах йагийча а, ша схьавоьху виъ стаг цара шега схьалур воцийла а, шера хаьара цунна. Ткъа и ультиматум цара кхаа дийнахь кхочуш ца йахь, йурт йохо дош ма делла цо. Цигара цхьа цIа дохадахь, йурт гIоттур йу. Цунах дIакхетар йу лулара йарташ а. ТIаккха и ун, шеко йоцуш, йерриг а округе даьржар ду. Бахархошкара налогаш схьайаха, герз схьадаккха аьлла, лакхара охьа омра делахь а, округехь мятеж хилахь, хIара бехке вийр ву. Хьуна халкъаца бийца машаре мотт карийнехьара, хьо къиза ца хиллехьара, халкъ Iедална дуьхьал гIоттур дацара аьлла. Кхин дуккха а бахьанаш карор ду шайн бехк хIокхуьнан коча баийта, xIapa бехван, даржах вохо. Ткъа гатийуьртахошна хIокхо делла дош кхочуш ца дахь, царна а, кхечу йарташна а хьалха хIокхуьнан сий довр ду.
Йуьртана гIуда шеггара тоьхна цо. Иза дIадаккха а тарло. Схьадала дезачу герзан барам а шеггара хIоттийна цо. Цара цхьа масех топ, тур-шаьлта, цхьакIеззиг патармаш схьаделча, цунна а реза хир вара иза. Амма налог цо тухуш йац, иза цуьнан дIасахьийзо бакъо йоцуш, пачхьалкхан гIуллакх ду. Йерриг ца лахь а, цкъачунна ах мукъана а схьалахьара. ТIаккха халкъана хьалха хIокхуьнан сий а ца лахлуш, дов а доцуш, Iедална а, бахархошна а хьалха xIapa бехке а ца хуьлуш, машаре дIадоьрзур дара xIapa гIуллакх. Олуш ма-хиллара, уьстагIий дийна а дуьсуш, берзалой йуьзна а йолуш…
HeI херйина, пурба а дехна, чувеара хехь лаьтта эпсар.
– Господин полковник, Гати-Юьртара векалш баьхкина xIapa дехар дохьуш. Шаьш тIеэцар доьху цара, – цуьнга кехат дIакховдийра эпсаро.
Кехат дIа а эцна, даржийра Галаевс.
– ХIара-м Iаьрбийн йозанца йаздина ма ду. Подпоручике Сейталиевга гочдайтий, чехкка схьада. Маса стаг ву уьш?
– Кхоъ.
– Муьлш бу, хаьий хьуна?
– Вай Гати-Юьрта дахча, цигахь вайна хьошалла динарш бу. Йуьртда а, массарна вевзаш волу хьолахо Хортаев а. Важа йуьртан къеда вуй-те, моьтту суна.
Галаевн хьаьжа йуккъе шад гулбелира. Уьш бацара цо бахкаре сатуьйсурш. Акхболатов коьртехь мятежникаш бара.
– Цкъа оцу кехата тIехь йаздинарг хIун ду, хьожур ву со. Цхьана сохьтехь латтабай, чубахкийта.
Ша гочдина кехат схьадохьуш, чувеара Сейталиев.
– Ас дан дезаш кхин гIуллакх дуй, хьан оьздалла? – вулавелла дIахIоьттира подпоручик.
– Дац. ПаргIат хила.
Полковник деша вуьйлира гатийуьртахойн дехар:
«ВЕДАНА-ОКРУГАН НАЧАЛЬНИКЕ
ПОЛКОВНИКЕ ГАЛАЕВГА
Гати-Юьртан бахархоша шайн гуламехь шозлагIа а дийцаре дира хьан омра. Гати-Юьртарчу нехан, дика ойла а йина, хьоьга а, хьол лакхарчу а хьаькамашка шайн сацам дIакхачо барт хилла.
Тхо къен-миска адамаш ду. Тхайн доларчу ардашна тIера даьллачу йалтица Iаьнера а ца довлало тхо. Йуьртан хьаьрам йац тхан. Мехкан цани тIера йаьккхина докъар цхьа-ши бежана Iаьнах даккха а ца тоьу тхуна. Бераш ду тхан, тIедуха а, когадуха а доцуш, дерзина. Тхо, даккхийнаш, тхаьш а ду тIелхигаш кхозийна лелаш. Хьалха, оьрсийн паччахьан Iедал тIедале, xIopa шарахь йуьртан мохк боькъура оха кIуьран цIарах. КIентий кхиъча, цара зударий балийча, царна кха тардора, хьун а хьокхий. ХIинца иза дан а таро йац тхан. Оханан латта а, цанаш а Iедало хIopa кIуьрана тIечIагIйарца дIадаьккхина мохк йухабекъар. Iедало хьун а пачхьалкхан долайаьккхина, тхан бакъо йац ирзош даха-м хьовха, атталла даго дечиг даккха а. Тхан йуьртан нийсса ах мохк Iедалан гIоьнца шайн долабаьккхина кхузарчу масех стага. Къелло бIарзбина цхьаболу нах хIинццалц Теркйисте а боьлхий, цигахь цхьана ханна лело мехах латта а оьций, йа гIалагIазкхийн хьолахошна йолах болх беш а, шайн доьзалшна сискал тарйан гIертара. ХIинца цига боьду некъ а Iедало бихкина тхуна.
