Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Дарц
Зеламха бехказвала гIоьртира.
– Ахь ма-аллара, Саламбек, сан йаьIни тIехь сан зуда а, пхи бер а, вешин зуда а, цуьнан жима кIант а ду. Тхан цIийнах дийна висина боьрша стаг веккъа цхьа дейтта шо хенара Бийсолта ву. Иза бер ду. Да а, ден вежарий а, вежарий а, шичой а байъина. Хонкара дIаваха сайн аьтто хиллехь а, со цигахь Iийр вацара. Доьзал дIа а тарбина, шуна тIе йухавогIур вара. Дуьненахь айса йаккха йисинчу хенахь шуьца халонаш лан а, Iожалла тIеэца а…
– Иштта тхоьга ала ма дезара ахь, Зеламха.
– Айса дагалаьцнарг кхочушхилахь эр ду бохуш, Iийнера…
– Хьайна иза дага ма-деъанехь ала дезара. Ледарло йалийтина ахь.
Шен дахарехь оцу дийнахь санна йуьхьIаьржа ца хIоьттинера Зеламха. Цул тIаьхьа Саламбекана йуьхь-духьал хьажа ца хIуттуш лийлира иза йеххачу хенахь. И къамел хиллачул тIаьхьа Хонкарах дог диллира цо. Дог диллира маршонах а, машаречу дахарх а. Амма валлалц ваха везара. Доьзал кхаба а безара. Цо а, цуьнан накъосташа а. Цундела цара некъахой а, туьканаш а, пачхьалкхан почта а, банкаш а талайора. Амма оцу тIехь даим а ца хуьлура кхиамаш. Цара совцийначу нахехь, почтехь, банкехь ахча кIезиг йа данне а доцуш меттигаш нислора дукхахьолахь.
Зеламхас ахча даккха кхин некъаш лоьхура.
4
Хьалха заманахь луларчу халкъашца тIом болуш йийсаре лецна нах а, йа машаречу хенахь лачкъабой амалтана нах а балош меттигаш хилла нохчийн. Уьш цхьаберш дуьхьалончо йийсаре бигначу шайн нахаца хуьйцура нохчаша, хьолахойн цIийнах берш, дуккха а мах боккхуш, болчаьрга дIалора, шайна ахча а делла, дIаэца хьал долуш нах боцурш лоллехь совцабора.
Мескатхойн Мохьмада ахчанах йуха дIавохка гуьржийн эла амалтана валорах лаьцна цхьа дийцар доцург, хьалха заманахь леллачу оцу гIиллакхах лаьцна кхин хIумма а дац халкъан барта кхоллараллехь дуьйцуш. Амма тIаьхьа, Россица нохчийн тIом болуш, и тайпа гIуллакхаш дуккха а лелла. 1802-чу шеран 27-чу сентябрехь гIалагIазкхийн Порабочевски станицана тIелеттачу Таймин Бийболата йийсаре валийра тIаьхьа инарла хилла полковник Дельпоццо. Иза маьршавоккхург вopхI ворда детин ахча дийхира Бийболата. Полковникан гергарчеран оццул ахча гулдан таро а ца хилла, Россехь лотерейш а йаржийна, гулдинчу ахчанах 1804-чу шарахь дIавигира полковник. Цул тIаьхьа, Шемалан заманахь, оьрсийн эпсарш-дворянаш йийсаре а лоьцуш, церан гергарчаьргара дуккха а ахча а доккхуш, дIахоьцуш меттигаш дуккха а хилла.
Уьш цхьадерш, Сиржа-Эвларчу Жамаьлдин кIанта Заурбека дуьйцуш, хезнера Зеламхина. Дуккха а ойланаш йинчул тIаьхьа, оцу некъашца ахча даккха сацам хилира цуьнан. Дуьххьара цо амалтана валийра некъийн инженер Турченко. Цунна тIехь Зеламхин ойла сацаран шатайпа бахьана дара. Инженеро къинхетамза талабора некъаш дохуш а, тодеш а белхаш беш болу йоза-дешар ца хуу бодане, миска нохчий. Оцу тIехь Турченкос шена доккха хьал IаIийнийла, хаьара Зеламхина. Белхаш бечу нохчаша аьрзнаш дора Iедале, амма уьш цхьаммо а ца толлуш, жоп доцуш дуьсура. Зеламхас, новкъахь дуьхьал а ваьлла, ахча ло, ца лахь, ша вуьйр ву хьо аьлла, кхерам тесира цунна. Турченкон доьзал бацара. Шен карахь цхьа кепек а ахча дац, иза гIопехь ду, Зеламха цига дIавагIахь, ша ахча лур ду, элира Турченкос. Зеламха резахилира. Буьйсанна хIара дIавогIур волу хан билгал а йира. Шаьшшиммо бина барт къайлехь латтор инженере тIе а лацийтира. Амма Турченкос, ша гIопе вирзича, и барт дIа а бийцина, Зеламха лаца кечам байтира. Зеламха ша цхьаъ ца веара цига, накъосташца веара. Турченкос орца олуш мохь хьаькхира. ОьгIазваханчу Зеламхас иза вийра. ГIеххьачул кхийсарш а йина, ахча а доцуш, гIопера арабевлира уьш.
Хаси-Юьртана шовзткъа чаккхарма лахахь, гIумкийн элийн хиллачу махка тIехь, вехаш вара хьалдолу жан долахо Месяцев Архип. Оцу оьрсичун, масех эзар уьстагIал совнаха, дуккха а ахча ду бохуш, хезнера Зеламхина. Аьхкенан цхьана буса, шена а, шен накъосташна а тIе гIалагIазкхийн тIеман духар а дуьйхина, вахана, цуьнан хIусамехь Месяцев лецира цо. 15 эзар сом ахча тIаьхьа даийтахь, цуьнан майра могаш-таза цIа воуьйтур ву, ца даийтахь, вуьйр ву, элира Месяцевн зудчуьнга. Месяцевца цхьаьна цуьнан йиъ говр а йигира цара. ХIорш гена бовлале меттигерчу гIалагIазкхийн а, милицин а орца даьккхира царна тIаьхьа. Амма орца тIенисделлачу кхузарчу йарташкарчу бахархоша хIорш ца баханчу aгIop дIахьажадора иза.
Иштта, кхин некъахьовзам ца хуьлуш, Нохчмахка, бенойн махка, кхечира хIорш. Кхузахь Буццу цIе йолуш цхьа cтаг коьртехь бенойн йоккха тоба дуьхьалйелира царна. ЗеламхагIар шекбевлира царах. Хьанна хаьара, Хаси-Юьртан округан начальнико Ведана хаам а бина, цигара схьа и беной дуьхьалбаьхнехь а. Амма Буццус хIорш тешийра, шаьш дов даккха а, лата а ца даьхкина, шена Зеламхица къамел дан лаьа аьлла. Шиний агIорхьарнаш цхьаьнакхетта, йукъаийча, тешнабехкаца цIеххьана тоьпаш а тоьхна, беноша Солтамурд а, кхо гIалгIа а вожийра, ткъа зоьрталчу, бугIа санна ондачу Буццус тIекхетта, шен андийчу пхьаьрсашца Зеламха маракъевлира. Шайна йетта йолийча, беной дIабевдира, ткъа Зеламхин накъостий, хIара шиъ вовшех хьерчачохь а витина, шайца йийсархо а вуьгуш, царна тIаьхьабевлира. Буццу а, Зеламха а, вовшех хьерчаш, керчаш, басех охьа кIоргачу боьра вахара, хIетта кхуза кхаьчна ГушмацIа, xIapa шиъ а ца гуш, герзаш дуьйлучу aгIop дIахьаьдира.
Дукхазза а Iожаллина дуьхьал хIиттинера Зеламха. Ша цхьаъ а, накъосташца а. Ша цхьаъ бIе мостагIчунна дуьхьал хIоьттича а, кхеравалар хIун ду а, ца хиънера цунна. Ша царна тIехь толам а баьккхина, кIелхьарвериг хиларх а тешара. Амма оцу Буццина дуьхьал ша цхьаъ леташ, шен сих дог диллира цо. Туьйранахь вуьйцу наьрт санна, онда а, къиза а, мекара а вара иза. Зеламхин лергаш, мара, караеана массо а меже ийзош, хьийзайора. БIаьргаш даха гIертара. Барзо санна, логах, йуьхьах цергаш туьйсура. Амма дегIана зоьрталчу Буццел каде вара Зеламха. Берриг а ницкъ тIегулбина, шен дахарехьа къуьйсура цо. Шен сих тIаьххьара а дог диллинчу секундашкахь цуьнан аьтто нисбелира, ираллаш йолчуьра схьалаьцна, шен буйнарчу шаьлтанца Буццин логах чов йан. Оцу жимачу чевнах Iожалла хилира зоьрталчу Буццин.
ПхоьалгIачу дийнахь шен накъосташна тIаьхьакхиира Зеламха. Саламбек, Аюб, Абубакар, Зокку, ТIуьйраг, СаIид, кхиболу накъостий а, цаьрца Месяцев а карийра цунна Бумтана гена йоццуш цхьана кIотарахь. Амма ГушмацIа а, Солтамурд а, кхо гIалгIа а вацара. Беноша байъинера уьш. ХIокхара кхо бено а вийнера. Буццу а, БopгIa а, Хьамзат а. И пхийтта эзар сом бахьана долуш, бархI стаг вийнера. Царна йукъахь Зеламхин да а, ваша а. Беношца мостагIалла тIе а деанера. ХIинца беношна тIехь ши цIий дисина бекхам эца безаш. Иза декха деза Зеламхин, ша къонах велахь. Ца декхахь, нахана иза стаг а хетар вац. Цунах а тешна, цхьа а стаг цунна тIаьхьа а хIуттур вац. Оцу дийнан ойла йича, цхьа маслаIат хуьлу Зеламхина. Цунна бехке xIopш бацара, беной бара. ЗеламхагIеран цаьрца мостагIалла а, атталла цхьа а тайпа хьагI-гамо а йацара. ХIокхарна дуьхьалбевлларш а, дов долийнарш а, тешнабехкаца хIокхарех пхи стаг вийнарш а беной бара. Шайн пурстоьпо, оьрсичо, иракара а хIиттийна, хIокхарна дуьхьалбаьхна. ТIаккха вийнера хIокхара церан кхо стаг. Цунах шена маслаIат дора Зеламхас. Амма гIаддайна маслаIат дара иза. Цунна ца оьшура керл-керла мостагIаллаш. Уьш ца хилча а, Iедалца дерг а тоьура цунна логгелц.
Шайна хилла бохам тидаме а эцна, Месяцевх берхIитта эзар сом даьккхира Зеламхас. Амма оцу ахчанах хайра ца хилира. Иза бахьана долуш да а, ваша а, кхо накъост а вийра цуьнан.
Иза хеназа къанлуш ву. Дог а кIадделла. Шa байъинчеран а, ша бахьана долуш байъинчеран а, бохамаш хиллачеран а дукха ойланаш йо цо. Къаьсттана дукха дагахь лаьтта Къеди-Юьртан станцехь шаьш вийна вуьрхIитта стаг.
1905-чу шеран 10-чу октябрехь, кIирандийнахь, Соьлжа-ГIаларчу базарахь цхьа ладам боцчу гIуллакхна тIехула оьрсийн а, нохчийн а дов даьллера. Оцу девнехь цхьа оьрси вийнера. И дов, кхин доккха зулам ца хуьлуш, дIадоьрзур дара, Iедало дерза дитинехьара. Полковник Попов коьртехь а волуш, цига йеанчу Ширвански полко базарарчу нохчашна, карара массо а хIума схьа а доккхуш, йиттира, вуьрхIитта нохчо вийра, дукханна а чевнаш йира.
Цул тIаьхьа нийсса ворхI де даьлча, 17-чу октябрехь, кIирандийнахь, Къеди-Юьрта станцина уллохь пассажирийн цIерпошт а сацийна, цкъа хьалха пассажираш а талийна, тIаккха вуьрхIитта стаг охьа а воссийна, тоьпаш тоьхна, уьш байъира Зеламхас.
ХIинца тIаьхь-тIаьхьа цуьнан ойла йора Зеламхас. Соьлжа-ГIалахь базарахь йинчу акхараллина бехке Iедал ма дара. Нохчашна йиттина а, уьш талийна а, байъина а полковник а, салтий а. Ткъа Зеламхас, оцу нохчийн чIир йоькхуш, машаре вуьрхIитта оьрси вийра. Цкъа а герз каралаьцна а воцу. Цкъа а нохчашна новкъарло йина а воцу. Шайн доьзалшна тIе цIа воьдуш волу вуьрхIитта стаг… Баккъал а ша нийсо йан гIерташ хиллехь, бехкечарех бекхам эца гIерташ хиллехь, оцу базарахь акхаралла лелийна полковник а, цуьнан салтий а байа ма безара цо…
Зеламхин гергарчеран доьзалш, лоьцуш, Сибрех хьийсабо. Царах а дог лозу. Цуьнан гергарчу цхьана зудчо догIанах йоьлхуш дехар дира цуьнга, хьо бахьана долуш бехк-гуьнахь а доцу зударий, бераш, къенанаш ма хьийзабайтахьара ахь. Хьо даим а Iедалах ведда лелла вер ма вац. Айхьа хIинццалц лелийначунна хьо дохковаьллера, хьайх къинхетам бахьара, хьо бахьана долуш бехк-гуьнахь доцуш адамаш ма хьийзадахьара алий, Iедална карагIохьа бохуш. Зеламхас цуьнан ойла йо дукха хан йара. Ша лелочух воккхавеш иза а ма вацара. Амма иза ца тешара Iедало шена маршо лур йу, шех къинхетам бийр бу бохучух. ХIетте а, оцу зудчо и балхам бинчул тIаьхьа, областан начальнике, инарла Михеевга дехаран кехат йаздира цо. Оцу дехарна дуьхьал жоп Зеламхе ца даийтира, газета тIе зорба туьйхира. Иза Аюба дийшира Зеламхина.
«ТЕРЕК» ГАЗЕТО ЙАЗДОРА:
«Масех де хьалха гIараваьллачу обаргера Зеламхера Iаьрбийн маттахь йаздина кехат деана ханна инарла-губернаторе, инарла-лейтенанте Михеевга.
Шен лаамехь Iедалан караваха шена лаар хаийтарца цхьаьна, Зеламхас шен кехат тIехь йаздо, ша обарг валарна бехке округан администрацин цхьаболу хьаькамаш а, гобаьккхина лело харцонаш а, йамартлонаш а, къизаллаш а хилар. Цуьнца цхьаьна цо инарла Михеевга доьху хIокху шен кехате иза нийсонца хьажар а, шена гечдеш, къинхетамбарца, маршо йалар а.
Оцу кехатана жоп луш, Нальчикски йоцчу, областерчу йерриг а округийн начальникашна инарла Михеевс хIара чулацам болуш циркуляци йахьийтина:
«Обарг Гушмазукаев Зеламхера соьга кехат деана, оцу кехат тIехь цо дуьйцу ша обарг валаран бахьанаш, уьш нийсонан некъашца таллар а, къастор а, ша дуьйцучу бакъдолчарех тешар а, «Делан а, паччахьан а дуьхьа» шех къинхетам бар а доьху цо.
Зеламхин кехат ас дешна хилар а, цунна ас луш долу хIара жоп а массо а йартийн маьждигашкахь бахархошка дIакхайкхор молланашна а, къеданашна а тIедуьллу ас.
…Зеламхас ца дийцича а, хаьа суна, цхьаццанхьа паччахьан гIуллакхашка законаш ца лоруш а, уьш талхош а цIена боцу нах нислуш хилар. Суна дика хаьа, оцу наха Iедалан гIуллакхашна доккха зулам деш а, бахархой Iедалах тешамза бохуш а хилар, оцу зуламхошца къинхетамза къийсам латто безаш хилар. Амма Зеламхас хIунда дуьйцу царах лаьцна, иза ша ма ву обарг валарца уггар хьалха законна дуьхьал гIеттинарг, ша буьйцучу нахачул алсам закон талхийнарг а.
Закон талхийначарна, зуламхошна таIзар Зеламхас схьалаьцначу некъашца ца до, уьш законехь жоьпе озабо, царна законаца нийса догIу таIзар до. Ишттачу нахана ницкъ беш а, уьш бойуш а, Зеламхас шеггара кхел а йеш, таIзарш дар Дала а, пачхьалкхо а, адамаллин гIиллакхаша а магош дац. Областехь закон а, низам а лардан декхар волчу ас Зеламхе дIахоуьйту, Далла а, пачхьалкхана а хьалха иза yггap воккха закон талхорхо а, зуламхо а айса лоруш хилар а, цо динчу зуламашна цунна уггар луьрачу таIзарца бекхам богIуш хилар а.
Шех къинхетам бар цо дехарх лаьцна аьлча, цкъа-делахь, иза дан сан бакъо йац. Иза сан карахь дац. Цунах къинхетам бар паччахьан карахь ду. ШoлгIa-делахь, со инзаре чIогIа цецвуьйлу Зеламхас шена къинхетам бехарх.
Со закон талхорна цо тIетоьттуш хилча, цуьнан законе лерам мичахь бу, вуьшта аьлча, законаца цунна кхел йан декхар волчу соьга, закон а талхош, шех къинхетам баре а хIунда кхойкху иза?
Законо тидаме оьцур ду цуьнан цIенчу даггара дохковалар, амма кхечарна шеггара кхел йан а, таIзар дан а, бекхам эца а къонахалла хиллачу цуьнан суьдана хьалха хIотта а, шена догIу таIзар тIеэца а къонахалла хила йеза».
Шина а куьйга къевллина корта схьа а лаьцна, лаьттан бIаьра а вогIавелла, Аюба дуьйцучуьнга лерина ла а доьгIна, доккха садаьIира Зеламхас.
– Айса лелийначунна со дохковаларх а, ас гора а воьжна, лаьттах корта а бетташ, дехарш дарх а, суна гечдан а, сох къинхетам бан а, суна маршо йала а ойла йац, Аюб, оцу хьаькамийн. Царна вай дохкодовлар ца оьшу, вайн синош, вайн кортош оьшу. Амма иза хир дац, вайна чохь синош а долуш. Цундела, ваьш дийна мел ду, уьш бойур бу вай. И газет соьга схьалол, Аюб.
Газет, деалха а тоьхна, шен чета доьллира Зеламхас…
5
Добровольскийх бекхам эцна цо. Чорний тIаьхьенга теттина. Цул хьалха цо бекхам эца безарг кхин ву. ХIинца округан начальник волу Галаев. Чорнис тIара тоьхна Зеламхина. Бецига жимачу Муслиматца набахтехь кхо бутт хан а йаккхийтина. Добровольскийс къеначу БIаьхон маж озийна. ЭлсангIаргахьа а, хорачойн, махкатIхойн йуьртдайшкахьа а ваьлла, миска Хаси набахтехь а латтийна. Добровольскийс дуккха а бохамаш бина Зеламхина. ХIетте а хIокху хIиричун къизаллица вуьстича, и Добровольский-м малик хиллера.
Добровольскийс, зударий, бераш, къенанаш лоьцуш, Сибрех ца бохуьйтура. ГушмацIин, Зеламхин, церан вежарийн зударшкахула болу гергара нах а ца хьийзабора. Ткъа Галаевс уьш бIарзбина. Зеламха а, цуьнан накъостий а болу меттигаш йийца, уьш Iедале схьало бохуш. Шайна лиъча а, цара муха ло хIорш Iедале? Схьа а лоьцуш, Сибрех дIахьийсабо. Цигахь ша йаьккхина кIеззиг хан а тоьъна Зеламхина, иза йовза. Гобаьккхина хьаннаш. Масех дийнахь некъ барх, йурт-м хьовха, атталла адам а ца гуш. Тесначу туйнах ша а беш шело. Мацалла, цамгарш. ХIокху бовхачу махкахь виначунна, къиъначунна хала ма йу иза лан. Къаьсттана зударшна, берашна, къеначарна. Цига бахийтинчарех дуккха а белла, боху. Цунна бехке xIapa Галаев боху кхахьпа ду. ХIорш санна, ламанхо ма ву иза. Ца хила а мега. Хилча, иштта къиза, йамарт хир вацара. Цхьа къотIалгIа йина хIума хир йу. Амма тахана тIаьххьара а гур бу цунна схьакхета малх…
Ши сахьт ду Зеламха, и ойланаш йеш, кхузахь хиъна Iен. Амма цуьнан ши бIаьрг секундана а дIа ца болу гIопан бешарчу гIанта тIе боьгIначуьра.
Iуьйранна банехь довхачу хица лийчина, цкъа хьалха дегIана, тIаккха чомехь кхача биъна, гайна там а бина, улло ха а хIоттийна, ша Iеминчу садаIа веара Галаев. Цунна тIехь полковникан духар дац. Вовшашна ткъех гIулч йукъ а йуьтуш, гIашлойн некъаца маьънаш кIел дIахIиттира салтий. Карахь тоьпаш а йолуш, гIопан пена тIехь а масех салти гучувелира. ГIашлойн новкъа иттех минотехь чаболахь ведда а лелла, гIанта уллохь а сецна, пхьаьрсаш дIаса а сеттош, мосазза а хьала-охьа а таьIна, гIaнтa тIe охьа а хиъна, бага цигаьрка йоьллира цо. Цунна уллохь цхьацца агIор ши салти а лаьттара.
Полковникан йуьхь Зеламха волчу aгIop йирзина йара. Амма Зеламха ца сихлора бекхам эца. Цаьршинна йуккъехь пхи бIе гIулч йу. Иза цхьана дIаьндаргаца гиччошка а тоьхна вен веза. Зеламхас, топ схьа а эцна, хьалха охьакхетта Iуьллучу попан хена тIе йуьхьиг а йиллина, ниша лецира. ТIаккха шабаршца доцца доIа дира:
– ХIай ницкъ болу, нийсо йеш волу, къинхетаме Дела! XIapa ас дагалаьцнарг бакъонца, нийсонца делахь, сан бIаьрг серлабаккхалахь, сан дог а, куьг а чIагIделахь, хIара ас дагалаьцнарг кхочушдан суна ницкъ лолахь…
Полковника аьрру aгIop лаьттачу моан стоммачу гIoдана лаха лаьцна тоьпан лаг уьйзира цо. Бассабелла патарма сихха ара а кхоьссина, цуьнан метта керланиг биргIанна чу а бахийтина, йуха а ниша лецира Зеламхас. Тоьпан тата долуш а хезна, моан диттах цхьа хIума кхетча санна а хетта, ши салти а, полковник а диттана тIебирзира. ХIинца полковникан аьтту гиччо Зеламхехьа схьадирзира. Зеламхас, лерина ниша а нисдина, тоьпан лаг уьйзира. Полковник ша хиъна Iаччохь, гIантан гIовлица шершина, дIахаьрцира. ГIашлойн некъаца ха деш лаьттина салтий цунна тIехьаьлхира.
Зеламха, хьала а гIеттина, шен топ ги а тесна, диттийн генаш дIаса а тоьттуш, хьуьнхахула меллаша лома дIавахара.
XIII корта. Пачхьалкхан Думехь
III Дума – политически куьце йерзийна, помещикийн а, буржуазин хьолахойн а политически организацийн йукъара союз йу.
В. И. Ленин
1
1905-чу шеран буржуазин революцис мелла а самадехира российски импери чохь дехаш долу къаьмнаш. Царах цхьадерш Россин империна кIел долу масех бIе шо дара. Цхьадерш дIадаханчу бIешарахь схьатIедоьзнера. Барамехь кIезиг, гIорасиз къаьмнаш доьллера оьрсийн паччахьан Iедало шайгахь латточу Iазапах. Масала, Къилбаседера, Сибрехара къаьмнаш. БIешерийн дохалла шайн феодалийн лоллехь лаьттина Йуккъерчу Азера халкъаш а, казахаш а тийна-таьIна Iapa. Царна бен дацара шайн феодалийн а, оьрсийн паччахьийн а олалла. Бакъду, хIинца цара ши дукъ уьйзура. Оьрсийн паччахьан а, шайн феодалийн а, тийна-таьIна. Дуьхьало йан ницкъ а, барт а боцуш. Амма Россис нуьцкъах шен олаллина кIел латтабахь а, цуьнца цкъа а машар ца хуьлуш, шайн маршонах дог ца дуьллуш, шатайпачу машаречу некъашца шайн маршонехьа къуьйсура полякаша а, Прибалтикан халкъаша а, финнаша а. Къаьсттана полякаша. Шайн лаамехь Россих дIакхетта дукха хан йалале, «воккхачу керста вешин» куьйган дозалла хиъна, гуьржий цкъа гIевттира цунна дуьхьал. Амма паччахьан эскарша йоккхачу къизаллица шайн гIаттам хьаьшча, бIе шарна дIатийра уьш. Эрмалоша цкъа а дуьхьало ца йора Россина. Оьрсийн Iедал дезар а дацара иза. Россих дIакъаьстича, шаьш бусалба туркоша дIахударна кхоьруш, дерриг а ловш Iapa. Азербайджанаш реза бацара, шайн мехкан хьолан дай а хилла, когаш хецна кхуза охьахевшинчу оьрсашна. Шайца цхьа дин, цхьа мотт, цхьа культура йолчу туркошкахьа йара церан дог-ойла. Къайлах а, даррехь а. Амма азербайджанаш шайн цIийца, амалшца къийсамхой, тIемалой бацара. Уьш машаре адамаш дара, царна синтем безара.
Массарначул тIех оьрсийн Iедал ца дезара ламанхошна. Росси церан исторически мостагI йара. Иттаннаш шерашкахь церан цIий Iенийна. БIешерийн дохалла цара хьанала, хьацарца кхоьллинарг туьраций, цIерций хIаллакдина. Масех халкъ, нуьцкъах махках а даьккхина, Хонкара кхалхийна. Церан махка оьрсийн колонисташ ховшийна. Кхузахь бисинчаьргахь къиза Iазап даллош. Амма и халкъаш а Iедалан къизалло дIатединера. Беккъа цхьа нохчий бара Россин олаллина къарбелла, кIелсовца цатуьгурш. Бахьана хIyн дара? Луларчу халкъел нохчий майра бу, олийла а дацара. Ламанан халкъаш дерриг а цхьатерра майра, доьналле, оьзда дара. Бакъду, цаьрца дуьстича, нохчийн халкъ кхетамна мелла а тIаьхьадисинера. Дуьненан Iилманца а, бусалба динан Iилманца а. TIе, цхьа шатайпа къармазе амалш а йара нохчийн. ХьагI-гамо, сутаралла, сонта майралла. Таханенан бен, кханенан, ламенан ойла ца йеш. Шайга хаза хабар дийцича, атта тешаш, атта Iехалуш.
Революци хиллачул тIаьхьа Кавказан дерриг а халкъаш меттахдевлира Россина дуьхьал. Цхьадерш – жигара, вуьш – гIийлла. Шайн ницкъашка хьаьвссина. Оцу боламан кхерч къармазечу Нохчийчохь бара. Кавказан халкъашна дуьхьал шуьйра пропагандистски кампани йолийра паччахьан Iедало. Къаьсттана – нохчашна дуьхьал. Кхузахь а, столицехь а. Зорбанехь а, Пачхьалкхан Думехь а.
Къилбаседа-Кавказерчу зорбанехь дуккха а йаздора нохчашна а, гIалгIашна а дуьхьал. Цхьаболчу авторша шайн цIераш ца йохкура статьйашна буха. Атта а, кхерамаза а дара иштта. «Теркан ведомосташ» тIехь цхьаммо йаздора, нохчийн, гIалгIайн разбойникаш уггар боьханаш, къизанаш бу, цара йа Делах а, йа Iедалах а ца кхоьруш, талораш до, аьшпаш, йамартло, тешнабехк церан цIийх а, тIамарх а боьлла бохуш. Нохчашна а, гIалгIашна а цхьа а Iедал, закон ца деза, хаза дийцарх, ла ца дугIу цара, кхето гIертарх, ца кхета уьш, къизачу таIзарша бен, къарбина, совцор бац уьш. Кхечо йаздора, хIокху махкахь гIалгIазкхийн диктатура хIотто йеза, туземцаш къарбан шатайпа бакъонаш а йолуш. ГIалагIазкхийн идеологаша Вертеповс, Ткачевс, нохчий а, гIалгIай а акха адамаш ду, бохура. Кхечо, и ши халкъ хIокху махкара дIадаккха деза йа хIаллакдан деза, бохура.
Соьлжа-ГIалахь арадолучу «Теркан мохк» («Терский край») газета тIехь нохчийн, гIалагIазкхийн шира мостагIалла марсадаккха гIертара цхьа хIуьнехдина Губарев. Шемал йийсаре лаьцначул тIаьхьа шовзткъе кхойтта шо даьлла, амма нохчочуьнга хьалхалерра цабезам бу гIалагIазкхичун, бохура цо. Ткъа нохчий а шайн ширачу мостагIашка санна хьуьйсу гIалагIазкхашка. Царна йуккъехь цкъа а машар ца хилла, хуьлийла а дац. Царна йуккъехь и мостагIалла хIунда ду, ца хаьа шена бохуш, цецвуьйлура Губарев. Бакъду, гIалагIазкхашна нохчий а ца беза. Нохчо станицехула чекхволуш, къеначу а, къоначу а гIалагIазкхаша, зударша а, бераша а цхьаьна, тIулгаш, гIорзанаш, шайна караеанарг тIеластайо цунна. ГIалагIазкхашна кIордийна, хьех чекхбевлла и нохчий!
Губаревна дика хаьара, гIалагIазкхашца нохчийн мостагIалла хIунда ду. Нохчашкара дIабаьккхинчу 400 эзар десятина уггар тоьллачу махка тIе охьаховшийнера уьш Iедало. Цхьанхьа йуьстах а ца ховшош, нохчийн йарташ, борзанан морзахца санна, станицашна йуккъе а къуьйлуш. Оцу йарташкара нохчий станицаша дIалецначу мехкашна тIехула дIасабовла а ца буьтуш. Губаревс ма-аллара, цигахула дIасабоьлхучу нохчашна тIе къоначу, къеначу гIалагIазкхаша тIулгаш-гIорзанаш а йетташ. Нохчашна герз лелор дихкича, ткъа гIалагIазкхашна, бакъо йелла ца Iаш, Iедало иза латтош а хилча. Iедалан балхахь болчарна а, совдегаршна а бен, Соьлжа-ГIалахь баха нохчашна бакъо луш а ца хилча… Дукха ду уьш, дагардича!
2
Кавказехь хIоьттина хьал къастор доьхуш, Пачхьалкхан Думе лехам беллера шовзткъе берхIитта депутато. Цуьнан авторш дукхахберш черносотенцаш а, царна гергарчу октябристех, кадетех масех депутат а вара. ТIаьххьарчеран лидерш Пуришкевич, Гучков, Милюков, Родзянко, Марков, кхиберш а бара. Кавказехь хIоьттинчу зуламечу хьолана наместник Воронцов-Дашков а, цуьнан администраци а бехке йора цара. Уггар хьалха Воронцов-Дашков а, цуьнан канцелярин директор Петерсон а, Теркан областан начальник Колюбакин а. Областийн, округийн, станицийн урхаллаш кхаьънашъэцархойн баннаш ду. Иза йерриг Кавказехь а даьржина. Националисташна а, сепаратисташна а, разбойникашна а, кхечу зуламхошна а дуьхьал латтош цхьа тайпа къийсам бац. Гуьржийн, эрмалойн, азербайджанийн националисташ, сепаратисташ, маршо а йелла, хецна битина. Мелхо а, наместник а, цуьнан чиновникаш а царах доглозуш бу. Теркан областера разбой сацо ницкъаш бу цигахь, амма иза сацо хьекъал а, доьналла а ца тоьу инарла Колюбакинна. Наместникан а, цуьнан администрацин а аьрталла бахьана долуш, оьрсийн пачхьалкхан Iедал доха герга ду Кавказехь. Цигара администраци хийцар доьхура авторша.
Думан председатела Хомяковс и лехам депутаташна бешначул тIаьхьа, цунах лаьцна шена хетарг ала дош делира депутатана Гайдаров Ибрагимбекана. Хьалхарчу а, шолгIачу а Думехь Теркан областерчу халкъашна тIера депутат вара Эльдарханов Таьштамар. ХIокху кхоалгIачу Думе депутаташка кандидаташ хьалхатоттуш, йуха а Эльдарханов къастийра областерчу ламанан халкъаша. Амма кхузарчу хьолахоша чекх ца йалийтира цуьнан кандидатура. Теркан гIалагIазкхашна тIера кхузахь депутат Лисичкин вара. Теркан областан ламанан халкъаш бехке деш меттигаш лехама тIехь хиларна, цаьргахьа гIодаккха Думехь церан депутат цахиларна, церан верасалла шена тIелаьцнера Гайдаровс.
– Господа депутаташ! Кавказан администрацин белхан, гIуллакхийн хьокъехь вайн шовзткъе берхIитта депутато Думе беллачу лехамна тIеxь йаздинарш цхьадерш бакъ ду. Къаьсттана областийн, округийн, станицийн, йартийн урхаллашкахь шуьйра даьржина кхаьънаш эцар, озабезамаш, зуламхошца уьйраш, бехк-гуьнахь доцчу машаречу бахархошна тIехь харцонаш лелор, царна эшамаш бар. Амма, господа депутаташ, со буххенца реза вац вайн коллегаша туземни халкъаш, къаьсттана нохчий, гIалгIай бехкебеш, сийсазбеш йалийначу пункташна. Нохчашкара а, гIалгIашкара а дIадаьккхинчу уггар дикачу ах бIе миллион десятина лаьтта тIе охьаховшийна гIалгIазкхий. Оцу шина халкъехь лаьттан къелла йу. Шайн доьзалш хене баха рицкъа даккха йолах белхаш лоьхуш, империн массо маьIIехула буьйлабелла лела уьш. Церан ишколаш, больницаш йац. Царна йукъа дешар даржоран, церан могашалла ларйаран бала болуш цхьа а вац. Юридически бакъонаш дIа а йаьхна, Iедало законашна арахьа латтабо уьш. Нохчо, гIалгIа вийна гIалгIазкхи жоьпе ца озаво, таIзарза вуьту. Экономически талийна, чIанабаьхна уьш. ГIалгIазкхаша шайн лаамехь гIуданаш доху йарташкара. Цундела нохчийн, гIалгIайн дегнаш оьгIазе ду. Халчу хьелашка хIиттийна уьш, оьздангаллех бохийна, акхабаьхна. Iедалан харцонаша, къизалло къоланашна, талорашна, цIийIанорна тIетоьтту уьш. Цунна масал ду 1877-чу шарахь Нохчийчохь хилла гIаттам а, тахана обарга Зеламхас Iедална дуьхьал латто къийсам а. Разбойна дуьхьал Теркан областан администрацис дIа мел долийна гIуллакх кхиамза чекхдолу, хIунда аьлча иза машаречу бахархошна дуьхьал хьажийна, царна бохаме, церан дегнашна чу керла оьгIазло йоссош хиларна. Администрацис машаречу бахархойн йарташна таIзарш до, цIенош дагадо, салташий, гIалгIазкхаший бахархой талабо, бехк-гуьнахь доцу адамаш доьзалшца цхьаьна Сибрех хьийсадо. Цундела сан дехар ду депутаташка, вайн коллегийн лехам бийцаре беш, хIара ас доцца далийна масалш тидаме эцар а, тхуна, Кавказерчу халкъийн депутаташна, кечам бан ши кIира хан йалар а, Кавказера туземни халкъаш цигарчу администрацин харцонех, къизаллех лардеш закон тIеэцар а.
Уггар хьалха трибуни тIе хьалаваьллачу эла Шеваршидзес йемалйира Кавказан администрацин къаьмнашна йукъара политика.
– Кавказан урхалле гулбеллачу нехан цхьа а тайпа бала бац Россин пачхьалкхан исторически кхолламца. Меттигерчу халкъашна йукъахь мостагIаллаш кхуллуш, шайн карьерина а, хьарам хьалбахам гулбарна а аьттонаш лоьху цара. Цхьаболчу чиновникаша марсадоху туземцашний, гIалгIазкхашний йуккъера мостагIалла. Туземец вийна, туземцийн зударий сийсазбина гIалгIазкхи таIзарза вуьту. Разбойникашна маршо йелла цигахь! – шен къамел дерзийра цо.
Черносотенцийн «Союз русского народа», «Союз Михаила Архангела» партийн коьрта лидер, оцу шина партин бухбиллархойх цхьаъ, мIаькваьлла монархист, реакционер, антисемит Пуришкевич Владимир Митрофанович трибуне хьалаволуш черносотенцаша а, октябристаша а, хьала а гIевттина, дехха тIараш диттира.
– Господина Гайдаровс ши кIира хан йехна тхан лехам къасто кечам бан! – оьгIазе велакъежира иза, зала чухула бIаьрг а кхарстийна. – ХIун кечам оьшу господин Гайдаровна? Кавказехь хIоьттина балхаме хьал керайуккъехь долуш санна, дика гуш ма ду вайна! Воронцов-Дашков коьртехь Кавказан администрацис шена а, Цуьнан императорски воккхаллина а йуккъе кирхьа лаьцна. Цунна тIехьа а левчкъина, оьрсийн пачхьалкхана кIел ор охкуш бу наместнико шена гонаха гулбина немцой, полякаш, жуьгтий. Кхаьънашъэцархой, карьеристаш, авантюристаш! Гуьржийн, эрмалойн, азербайджанийн националисташца, сепаратисташца берта а бахана, цигахь оьрсийн Iедал дохош бу, оьрсийн бахархой Россе схьалоьхкуш бу! Кавказах дакъош а дина, туркошний, немцошний, англичанашний йохка Iалашо йу церан. Амма царна моьттург хир дац! Оьрсийн халкъо шен цIийца эцна Кавказ! Кавказ оьрсийн йу! Цуьнан лаьмнийн баххьашна тIехь эзарнаш шерашкахь махо ловзор йу оьрсийн байракх! Оьрсийн ши корта болу аьрзу маьрша хьийза йеза Кавказан стигалахула, лаьмнийн баххьашна тIехула!
Зала чохь мaьI-маьIIехь маьхьарий хезара:
– Оьрсийн пачхьалкхан байракх лаккха айа йеза Кавказехь!
– Туземцаш гора хIиттийна латто беза цунна хьалха!
– Реза боцурш байъина дIабаха хIокху лаьтта тIера!
Шовзткъе берхIиттаммо шайн цIарах коьрта къамел дан кечвинарг кхин вара. Марков Николай Евгеньевич. Черносотенцийн шина Союзан коьртачу лидерех цхьаъ. Помещик-хьолахо, монархист, реакционер. ГIараваьлла шовинист. Иза трибуне хьалаволуш а дехха тIараш диттиpа цуьнан бартахоша. Иза къамелана говза вара. Цхьана куьйгахь пряник, вукху куьйгахь шед хуьлура цуьнан.
– Кавказерчу халкъашца цхьа а тайпа хьагI-гамо йац сан. Царна зен-зулам, бохам хуьлийла а, ца лаьа суна. Къаьсттана цигара ламанхой беза а, лера а Iамийна со Пушкинан, Лермонтовн поэзис. Иштта дог-ойла хир йу аьлла, хета суна Думе лехам беллачу шовзткъе берхIитта депутатан а. Цундела туземцашка тхан безам бац, оха царна бохам лоьху, уьш махкахбаха йа хIаллакбан лаьа тхуна бохуш, хабарш дуьйцурш галбевлла. Тхан боккха лерам бу, гуьржашка-м хьовха, эрмалошка а. Амма тхаьш Пачхьалкхан Думин депутаташ хиларе терра, тхешан дегнашца а, дог-ойланца а, догIмашца а оьрсийн халкъехьа ду тхо. Цундела тхан а, вайн массеран а сийлахь декхар ду уггар хьалха оьрсийн халкъан, оьрсийн пачхьалкхан хьашт-дезарш, сий лардар. Суна хетарехь, Кавказерчу бусалба халкъийн лидерийн Iалашо йу азербайджанийн, дегIастанхойн, нохчийн, гIалгIайн Цхьаьнакхетта Штаташ кхолла. Оцу хьокъехь Темирхан-Шурарчу гIараваьллачу хьолахочун, помещикан Казаналипов Асельдербекан шен бартахошца хилла къамел хиъна жандармерин урхаллина. Кавказерчу бусалба халкъаша цуьрриг а ца лечкъабо оьрсашка, гауршка шайн цабезам. Хонкар-махкаца вайн тIом хиларе сатуьйсу цара. ТIаккха, шайн мехкашкара оьрсий лаххьийна дIа а лаьхкина, цхьаьнакхетта, йозуш йоцу бусалба пачхьалкх кхолла. Наместникана ца хаьа и къайлах болам хилар. Йа, ца хаьа, моттуьйту. Бусалба халкъийн коьртачу лидерех цхьаъ волу Казаналипов шен тIома кIел а воьллина, Христосан четахь санна, ларво цо. Делах санна, цунах теша наместник. Кхин цхьа гIуллакх а аш тидаме эца лаьара суна, господа депутаташ. Кавказехь оьрсийн пачхьалкхана, оьрсийн Iедална дуьхьал болх беш цигарчу халкъийн политически масех союз а, йукъаралла а йу. Эрмалойн культурах союз, гуьржийн культурах йукъаралла, бусалба халкъашна йукъахь серло йаржоран йукъаралла, кхиерш а. Уьш йерриг а оьрсашна, оьрсийн пачхьалкхана дуьхьал болх беш йу.
Трибуни тIехь шена хьалха лаьттачу стаки чуьрчу хих ши къурд а бина, балдех кIайн йовлакх а хьаькхна, йайн йовхарш а тоьхна, шен аз тодира Марковс:
– Амма оьрсийн пачхьалкхан идеяш а, оьрсийн мотт а, культура а йаржо кхоьллина цхьа а йукъаралла йац Кавказехь. Цигарчу къаьмнийн йукъара мотт оьрсийн пачхьалкхан оьрсийн мотт бац, господа, ткъа азербайджанийн, нийсса аьлча, Россин исторически мостагIийн туркойн мотт бу. Цунна ас бехке ца до цигара бусалба халкъаш. Царна йукъахь туркойн, пантюркски, панисламски идеяш йаржораш церан лидерш бу. Кавказан администрацин чиновникаш. Уггар хьалха Цуьнан императорски воккхаллин штальмейстер, Воронцов-Дашковн аьтту куьг Казаналипов! Сан боккха лерам бу цигарчу халкъийн союзашка а, йукъараллашка а. Aмма цара оьрсийн пачхьалкхана дуьхьал болх бо цигахь. Цара Кавказехь йаржораш керстанашна, оьрсашна, оьрсийн пачхьалкхана дуьхьал йолу туркойн идеалаш йу. Кхузахь бусалбанийн фракцин векал къайладаккха гIоьртира Россерчу бусалбанашна йукъахь йаьржина панисламизмам идеяш хилар. Амма уьш йолуш а йу, жигара болх беш а йу. Панисламизман болам Iаламат кхераме бу Россина. Пачхьалкхан Думо тидаме эца лаьа суна Россехь бехаш пхийтта миллион бусалбанаш хилар. Панисламизман идеяш цхьана кавказски бусалба халкъийн хилла ца Ia. Цигахула дIа Йуккъерчу Азе, казахийн аренашка, Поволжье йаьржина уьш. Доцца аьлча, панисламизман ун дерриг дуьненахь даьржина. Панисламизман Iалашо йу, дуьненара дерриг а бусалба халкъаш цхьаьна а тоьхна, туркойн султан коьртехь а волуш, керста пачхьалкхашна дуьхьал нуьцкъала бусалба пачхьалкх кхолла. ШолгIа пантюркизман идея йу: нагахь санна и хьалхара Iалашо кхочуш ца йалахь, туркойн а, российски а бусалба халкъийн цхьа пачхьалкх кхолла. Пачхьалкхан Думехь бусалбанийн фракци кхоллайалар лаа дац аьлла, хета суна. Иза кхоллайалар новкъа дац суна, амма иза оьрсийн пачхьалкхан хьашт-дезаршна болх беш хила йеза.
