Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Дарц
ДегIастанарчу Iеламнаха шайн йартийн а, тукхумийн а истори йазйора. ХIора йуьртахь тептарш дара, шайн йуьртахь хилларш а, лелларш а дIайаздеш, тIекхуьучу тIаьхьенашка дIалуш, лерина Iалашдеш. Муьлххачу а йуьртарчу бахархошна хаьара и шайн йурт кхоллаелчахьана дуьйна цигахь хилларш дерриш а.
Уьш цхьа а дацара нохчашлахь. Iаьрбийн мотт а, йоза-дешар а хууш стаг воцуш дуккха а йарташ йара. Iаьрбийн йозанца, Iаьрбийн маттахь йаздинчу Къуръано а, жайнаша а дуьйцург ца хаьара нахана. Ткъа бусалба динан Iилманах йуьхьанцара хаарш бен доцчу нохчийн молланашна царах нах нийса кхето а ца хаьара. Нохчийн матте гочдина Къуръан а, жайнаш а дацара. Нохчийн истори йозанца йазйина, тIаьхьенна йита Iеламнаx а бацара. Хилларш, барта дуьйцуш, тIаьхьенга дIалора, амма хенан йохалла халкъо уьш цхьадерш дицдора, цхьадерш тIера эшош, йа шайггара кхуллий, тIедетташ, йуьхьанцарчу бакъдолчух дохош, туьйране дерзадора.
ХIокху тIаьхьарчу бIешерашкахь нохчийн къомана хиллачу бохамийн коьртачу бахьанех цхьаъ – иза, йа бусалба динан а, йа дуьненан а Iилманаш ца хууш, кхетамна тIаьхьадисар дара.
Россица тIом сецначул тIаьхьа даьллачу шовзткъа шарахь бусалба динан а, дуьненан а Iилманаш Iаморехь хьалхара гIулчаш йехира нохчаша. КхузткъалгIачу шерийн йуьххьехь оьрсийн йозанан графикин буха тIехь нохчийн абат а кхоьллина, нохчийн берашна цхьа ишкол йиллира масех стага, амма Iедало гIo а ца лаьцна, цхьана баттахь болх бинчул тIаьхьа дIакъевлира иза. ТIаьхьа таронаш йолчу нохчийн бераш деша дохуьйтура Соьлжа-ГIала, БуритIа, Петарбухе, Москох. Жим-жимма кхоллалуш, нохчийн интеллигенцин тоба а кхоллайелира, къоман исторически кхолламан бала болуш, ойла йеш нах а бевлира.
Шемалан заманахь бусалба динан Iилма кIорггера хууш, махкахь а, цул арахьа а бевзаш бара нохчийн молланаш Сулейман а, Атаби а. Амма нохчашлахь бусалба динан Iилма даржорехь доккха гIуллакх дан ца кхиънера и шиъ. Шемалан къизаллина дуьхьал гIеттина Сулейман, имамаца йаккхий галморзахаллаш а хилла, цо шен корта баккхале Нохчийчуьра дIа а ваьлла, туркойн, Iаьрбийн мехкашка дIавахара. Ткъа Шемалан гIараваьлла наиб Атин Атаби даим дIа тIамехь хуьлура. Шемал йийсаре ваханчул тIаьхьа, 1860–1861-чуй шерашкахь, Нохчийчохь хиллачу гIаттаман коьртачу куьйгалхойх цхьаъ волу Атаби, гIаттам хьаьшначул тIаьхьа, ша бахьанехь паччахьан Iедале халкъ ца хьийзадайта, шен лаамехь Iедална тIевахча, ссылке вахийтира. Цигара цIа вирзича, дукха ца вехира иза.
ХIокху заманахь Нохчийчохь бусалба динан Iилма даржорехь доккха гIуллакх деш гIараваьлла Iеламстаг вара БелгIатара схьаваьлла, Шелахь вехаш волу ГIойсаман Соип-Молла. Иза вевзара ДегIастанахь а, Истамбулехь а, Каирехь а, Дамаскехь а, БагIдадехь а. Цигарчу а, дуьненарчу а бусалбанашна бевзачу Iеламнахаца кехаташ йаздеш, уьйр йара цуьнан, хIорш вовшех дага а бовлура. Iаьрбийн йозанан графика тIехь кхоьллинчу нохчийн абатца нохчийн маттахь, Шура-гIалахь зорба а тухуьйтуш, жайнаш арахоьцура цо, нохчашна бусалбанийн коьрта декхарш а, шариIат а довзуьйтуш.
Нагахь санна стеган пoхIмa а, ша дешнарг, шена гинарг, хезнарг схьалаца эс а делахь, иза дIадийца цуьнан меттан говзалла а йелахь, цо мало ца йеш къа а хьегахь, цуьнга шен ойла тIейирззина Iилма Iамалур ду. Къуръано, жайнаша йа кхечу Iилмано бохург нахана дIадийца а хуур ду, Iеламстаг йа Iилманча аьлла, наха цIе а йоккхур йу цуьнан. Амма ишттачу стагана баккъалла а волу Iеламстаг, Iилманча хилархьама шегарчу Iилманна тIеоьшуш кхин дуккха а хIуманаш ду. Шегарчу Iилманан кIоргалла а, шоралла а хаа хьекъал оьшу цунна. Амма Iилма а, хьекъал а хиларх а ца хуьлу стагах бакъволу Iилманча, Iеламстаг. Баккъал а волу Iеламстаг йа Iилманча чIогIа Делах тешаш а, Делах кхоьруш а, Далла хьалха, адамашна, халкъана хьалха шен декхар, жоьпалла хууш а, бакъдерг олуш а, бакъдерг, бакъо, нийсо ларъеш а хуьлу. Халонаш, эшамаш, мацалла, къелла ловш, оцу шегарчу Iилманца, хьекъалца халкъана пайда луш, халкъана гIуллакх деш, собаре, оьзда, къинхетаме, доьналле къонах хуьлу бакъволу Iеламстаг, Iилманча. Шен Iилманах, хьекъалх совдегалла лелош, дуьненан хьолах вохкалуш, паччахьех, Iедалах, ницкъболчарах кхералуш, бакъонна, бакъдолчунна, нийсонна тIера йухаволуш, церан харцонаш, йамартлонаш, къизалла, кхидолу зуламаш Iорадаха ца ваьхьаш, уьш бакъдеш, церан гIо лоцуш ца хуьлу бакъволу Iеламстаг йа Iилманча.
Иштта хила бакъо йац цхьана а стеган. Къаьсттана динадайн, Iилманчийн, йаздархойн, кхелахойн, адамашна оьзданиг, къинхетамениг, цIенаниг, хьаналниг, нийсаниг хьехар шайна тIелаьцначу цхьаьннан а.
Иштта къонахий массо а заманахь хилла нохчийн къоман. Царах цхьаберш, дийна болчу хенахь халкъана буйла а ца хууш, дуьненара дIакхелхина, цхьаберш дуьненара дIакхелхича сихха бицбина, цхьа наггахь волчун цIе исторехь йисина.
Ишттачарах бакъволу Iеламстаг, къонах ву ГIойсаман Соип-Молла.
4
Соьлжа-ГIалахь кхо де даьккхира Овхьада. Шен хьешашца – Мутушов Ахьматханций, Шерипов Денилбекций – цхьаьна гIаларчу РСДРП тобанан а, белхалойн забастовкийн, стачканийн комитетийн а куьйгалхошца цара барт бира нохчийн йолахой Росси дIабуьгу цIерпошт сацорна белхалой гIовтто.
И гIуллакх кхиамца чекхдаьлча, цIа а ца воьдуш, Соип-Молла волчу Шела вахара Овхьад. Бешарчу шуьйрра генаш даржийна лаьттачу лекхачу, къеначу бIаран дитта кIел, Беци тIе даржийнчу къорзачу истанга тIехь, гIевланга биллинчу месийн назбарна тIе а тевжина Iаш карийра цунна гIараваьлла Iеламстаг. Цунна хьалха лоха, жима стол йара, тIехь йозан гIирсаш а, йаздеш йуккъе даьлла тептар а долуш. Уллохь, истанга тIехь, масех жайна а дара.
Овхьад хьалха шозза хиллера Соип-Молла волчохь. Соип-Моллин къузткъе итт шо гергга бен хан йацахь а, тIехьаьжча оцу хенал дуккха а къена хетара иза. Зоьртала дегI, цIен бос бетталуш беснеш, лахахь гIеххьа шалго, некха тIегIоьртташ, ло санна кIайн, йуькъа, шуьйра маж а, хьекъале, къинхетаме сийна бIаьргаш а. Стагана ладогIа лууш кIеда, паргIате аз а дара цуьнан. Эс дика дара Соип-Моллин. Иза волчу дукха нах богIура, хIетте а цкъа веанарг шен бIаьрг ма-кхийтти йа озах вевзара цунна. Хьалха ша кхуза веача, Овхьада дийцинера цунна шен дахарх лаьцна. Соип-Моллина иза дерриг а дагахь лаьттинера. ХIара шиъ вовшашка хьал-де хоьттуш Iаш, чохь довхха чIепалгаш а долуш, шун хIоттийра несо.
Кхача биъна ваьлча, шурий, даьттий тоьхна тодина гIалмакхойн чай молуш, Овхьада дийцира ша Соьлжа-ГIала вахаран бахьана а, накъосташца цхьаьна шаьш бина болх а.
– Делора, хаац суна-м, Овхьад, шо-шаре мел дели, кхетаме даран меттана, кхетамах долуш, тиларчу доьдуш ду-кх вайн къам, – элира Соип-Моллас гIайгIане. – TIoм xIyн йу, хаьа вайна. ТIамо диканиг, пайдениг ца до адамашна. Иттаннаш шерашкахь хаддаза лаьттинчу тIамо оьздангаллех, къинхетамах, собарх, доьналлех, ийманах дохийна, эсах даьккхина вайн къам. Йамартлонна, сутараллина, къизаллина Iамийна. Шемалан заманан тIаьххьара шераш а, тIом а, хилларш а дика дагадогIу суна. ХIетахь пхийтта-йалхитта шо хан йолуш, жима стаг вара со. Оцу заманахь хьеран шина тIулга йуккъехь, шина цIарна, шина хина йуккъехь лаьттира нохчий. Цхьана aгIop – къиза Шемал, вукху aгIop – оьрсийн къиза паччахь. Оьрсийн эскарша мосазза а йохоза, йагоза цхьа а йурт ца йисинера оцу ткъа шарахь. Ткъа шена дуьхьало йина йа реза йоцу, йа тIом ца безаш, тIом кIордийна, оьрсашца машар бан гIоьртина йарташ Шемала йагайора. Цхьана aгIop суьйлийн Шемална, вукху aгIop оьрсийн паччахьна гIуллакх деш бара цхьаболу нохчий. Ахчанах, даржех, кхоьруш, Iехалуш, къелла а, мацалла а гIаддайна, вовшийн бухкуш, вовшийн хIаллакбеш. Ткъа дукхахберш сутаралло бохура оцу эхьечу, зуламечу новкъа. ХIетахь хиллачунна-м тIом бехке бийр бара вай. И тIoм дIабаьллачул тIаьхьа шовзткъа шо даьлча а, ма ца даьхкина вай иймане, кхетаме. Шa кхоьллина синош ма дайа, боху Дала, Ша кхоьллина уьш, Ша дIа а оьцур ду. Ткъа цхьаболчу нохчашна дош а ца хета адам дер. Арахьара чувеанчу мостагIчух шен дин, даймохк, доьзалш, хIусамаш ларъеш тIом бар сийлахь декхар, гIазот ду стеган. Ишта веана мостагI хьо тIекхаьчначохь, хьайн аьтто баьллачохь къинхетамза ве, боху Дала. Амма машаре адамаш ма дайа, боху, уьш муьлххачу къомах а, муьлххачу динехь а делахь а. Ткъе итт шо хьалха туркошна а, оьрсашна а йукъахь хилла тIом дагабогIу вайна. И тIом болийнарш керста оьрсий бара. Туркойн мохк дIалаца, уьш лолле берзо Iалашо йолуш болийна. И харцонан тIом болийнчу керста оьрсийн паччахьан эскаршца цхьаьна бусалба туркошна дуьхьал шайн лаамехь тIаме бахара цхьаболу нохчий. Цкъа-делахь, оцу оьрсаша иттаннаш шерашкахь сийначу цIарца йагийнера Нохчийчоь, ах къам хIаллакдинера, дийна дисинарг лолле дерзийна, цунна тIехь къиза Iазап латтош бу. Ткъа оцу керста оьрсийн паччахьо нуьцкъах махкахбаьхна эзарнаш нохчий тIе а лаьцна, туркоша шайн махкахь дIатарбинера. ХIетте а шайн къоман мостагIашна улло а хIиттина, шайн бусалба вежарех, туркойх, лата, уьш байа, церан йарташ, шахьарш йохо, йаго, тало баханера нохчий. Шайн къам санна, туркойн къам а оьрсийн лолле дерзо! Мича бахьанаша бигнера уьш цига? Мацалло, къелло бигнера?
– Ца бигнера, – корта ластийра Овхьада. – Сутаралло бигнера. Тхан эвлара виъ ваханера оцу тIаме. Цхьаъ къен-миска стаг вара, важа кхоъ – таро йолчарех. Цу кхааннах цхьаъ сан ваша вара. Тхан ден дика цIенош а, шортта латта а, туька а, даьхни а дара. Ша йуьртда а вара иза. Паччахьан Iедална хьалха диканаш хила, Iедалерчу дикане, цигахь хIонц карайаре, цIа бирзича, мелла а шаьш даржашка нисбаларе дог дохуш баханера. Сан ваша вийра цигахь. Важа шиъ, некха тIе мидалш а оьхкина, говраша ма-лов цигахь талораш дина хIонц йохьуш, цIа веара. ХIинца цхьаъ тхан йуьртда, важа йуьртан къеда ву.
ХIокху шинна хьалхара шун дIаэца нус чуеача, цхьана йукъана къамел сацийра цара.
– Иштта, ши шо хьалха японца тIамe а бахара нохчий. Японаш-м бусалбанаш а бац. Муьлххачу динехь делахь а, адам де, ма ца боху Дала. ТIе, йолах! Ткъа хIинца оьрсийн хьолахой ларбан Россе баха резахилларш а бу. Уьш-м берриг а къехой бу, боху. Шайн мецачу доьзалшна рицкъа лаха боьлхуш. Амма Къуръан чохь Дала ма боху, керста доттагI, накъост ма лаца. Цигахь керстанаша кечбина кхача бaa, церан хIусамашкахь охьабийша ца беза уьш? Вайн къам хIаллакдарна, вайгарчу бохамашна, вайгарчу Iазапана уггар хьалха бехкенаш и оьрсийн хьолахой ма бу. Шен мостагIчун йалхо, лай хуьлучул, доьзалца цхьаьна мацалла валар гIоли ма йу!
ХIорш бIаран IиндагIехь белахь а, малх гIушлакхе мел гIоьрти, йохлуш, тов хьийзара хIаваэхь. Соип-Молле ла а доьгIуш, беша бIаьрг туьйхира Овхьада. Беш йоккха йацахь а, хилла а, хила бос кхетта а Iежаш, хьорматаш, туьркаш, шапталш, кхин дуккха а стоьмаш дара луьстта кхиийна. Бешан цхьана маьIIехь тIехула поппар хьаьхначу тускарш чохь масех никх а дара.
– Тамашийна амалш йу вайн, Овхьад, – шена Iаьткъинарг дуьйцура Соип-Моллас. – Бусалба дино хьарам дина нехан рицкъа а, хьакъ а, къола дина, шен дола даккхар, цунах пайдаэцар. Дуьненахь иза дIа ца такхахь, кханалерчу Къематдийнахь Далла хьалха а, оцу рицкъин дена хьалха а жоьпала хир ву бехкениг. Дала, шен бакъо йац, боху цунна иза гечдан. Мацалла леш велахь а, нехан рицкъа тIе куьг ма кховдаде, боху Дала. Иштта кIелвисинчу стагана гIo дар тIедуьллу цуьнан гергарчу нахана. Нагахь санна гергарчу нехан цунна гIo дан ницкъ бацахь, йа цуьнан гергара нах бацахь, и декхар йуьртана тIедожадо. Цхьаьнггара а гIo доцуш висахь, сагIа деха, боху. Амма къола ма де, боху, хьо мацалла леш валлахь а. Ткъа вай, нохчаша, хIун до? Къийвелларг caгIa деха ара ца волу, къола а, талораш а дан араволу. Дуьненарчу дерриг а къаьмнаша, массо а заманахь доккха эхь лору къоладар, ткъа сагIадехар эхь ца лору. ШариIaтехь, боьрша а, сте а ца къастош, ког, куьг а, кхийолу меже а йоккхуш, таIзар до къунна. Иштта таIзар дина нохчо гиний хьуна? Ца гина, гyp а вац. Цкъа-делахь, вай шариIато бoxypг деш дац, шолгIа-делахь, нохчаша йа эхь а, йа къилахь а ца лору къола дар. Нохчийн иллешкахь хестабо Теркал дехьара, салойн аренашкара даьхни а, говрийн реманаш а йалийна нах; ткъа цхьана цIийнах мацах цкъа сагIадоьхург ваьллехь, иза тIаьхьенна а тIехветта, шун хьенех сагIа доьхуш лелла бохуш. Цхьана стага зулам дан дагалаьцнийла хьайна хаахь, йа цо зулам деш хьо тIекхачахь, иза сацаве, боху бусалба дино. Нагахь санна иза сацо хьайн ницкъ ца кхачахь, Iораваккха, шариIатан кхеле дIало, цунах хьайна гинарг а, хуург а дуьйцуш, шариIатан кхелехь цIена, бакъ тоьшалла де, боху шapиIaто. Нагахь санна и зуламхо ахь къайлаваккхахь, цо динчу зуламан декъашхо хуьлу хьо Далла хьалха. Ткъа нохчаша ца до иза. Зуламхо сацо а ца гIурту, иза Iедале дIа а ца ло, и Iедало схьалаьцча, йа цо зулам динчо Iедале дIавелча, цо дина зулам гина а, хууш а волчу стага кхелехь тоьшалла ца до. Цхьаберш, иштта тоьшалла дича, эхь ду бохуш, Ia, цхьаберш оцу зуламхочун йа цуьнан нехан бекхамах кхоьруш Iа. Зуламхочух кхоьру, цунах эхь а хета вайна бакъдерг ала, ткъа и бакъдерг ала бохучу Делах эхь а ца хета, кхера а ца кхоьру вай. ТIаккха цIена бусалбанаш дуй вай? Делах тешаш а, Делах кхоьруш а волу стаг Дала гайтинчу нийсачу некъа тIера йуьстахвер вац. Цо адам дуьйр дац, нехан хьакъ а дуур дац, мотт-эладита а лелор дац, аьшпаш а буьттур бац, нахах гIийбаташ а дохур дац, адамийн барт бохош питанаш лелор дац. Нагахь санна и ас дийцинарш а, Дала бусалба стагана ца магош, хьарам дина кхин дуккха а лелош стаг велахь, иза Делах тешаш а, Делах кхоьруш а, бусалба а цахиларан тоьшалла ду хьуна, иза дийнахь-буса хаддаза Далла Iамал йеш велахь а!
Соип-Моллас, шен бIаьргех доьхкина куьзганаш дIа а даьхна, гIовталан кисанара схьаэцна, кисин кIайн йовлакх хьаьжа тIе хьаькхира. Овхьадана куьзганаш доцуш тахана дуьххьара гира цуьнан бIаьргаш. Цapнa тIехулара кIайн, дуькъа цIоцкъамаш, буьрса делахь а, амма оцу хьекъалечу, догдикачу бIаьргашна чохь доза доцуш йоккха гIайгIа гира Овхьадана.
– ХIокху тIаьххьарчу хенахь къаьсттана алсамдевлла нохчаша гIалагIазкхашна къоланаш дар, – куьзганаш бIаьргаш тIе дIa а нисдина, доккха садаьккхира Соип-Моллас. – Нагахь санна керстано шайга, бусалба дин дIа а тасий, керста дине дерза, шайн хIусамаш а йитий, махкахдовла бохуш, шаьш хьийзош дацахь, керста шуьца машар безаш велахь, цуьнца машаре даха, боху Дала. Вайга, бусалба дин дIа а тасий, керста дине дерза а, бусалба дин ма леладе а ца боху оьрсаша, вайн дин сийсаздеш а бац уьш, вайга хIокху махкара довла а, ца боху цара. ХIета, царна зуламаш ма дайша, цаьрца дов а ца лоьхуш, машаре дахийша шайга аьлча, наха хIун олу, хаьий хьуна?
– Дера, хаьа. И оьрсий вайн мостагIий бу, вайгара дIабаьккхинчу махка тIехь бехаш бу, церан Iедало вай лолле доьхкина, вай Iазапехь дахкош ду, вайгарчу къеллина, мацаллина уьш бехке бу, царна къоланаш деш, талораш деш ца даьккхича, тхан доьзалшна рицкъа дац, оха царах оьцург бакъонца бекхам бу, олу-кх.
– Хьуна-м дерриг а хууш ма хилла! – велавелира Соип-Молла. – Цхьана агIор, цIена бакълуьй и нах. Амма и къоланаш а, талораш а дийриш миска нах ма бац. Къен-миска нах шайн цIахь Iаш бу, лаьтта тIехь болх а беш, шайн доьзалш халла хене а бохуш. Къуйн а, талорхойн а дика герз а, говраш а йу. Уьш шайн доьзална гали йалта лачкъо ца боьлху. Даьхни, говраш лахка, почта, некъахой тало боьлху. Герз а, говраш а йолчарна, могаш а, къона а болчарна, къола деш а, талораш деш а, шайн доьзалшна рицкъа карор дара. Ишттанаш дукха ма бац. Ткъа къолах баха, талорашка баха герз, говраш, могашалла йоцчу къеначара, зударша, бераша, и аьттонаш шайн хилча а, къола дан, талораш дан Делах кхоьручара, эзарнаш нохчаша хIyн дан деза? ХIаъа, Iедало, вайгара уггар дикачуьра мохк дIа а баьккхина, цига баха охьаховшийна гIалагIазкхий. Нохчашкахь мацалла а, лаьттан къелла а йу. Оьрсийн Iедал къиза а ду, цо нохчийн халкъана тIехь харцонаш а лелайо, иза Iазапехь а далладо. Со а ма вац и оьрсий а, церан Iедал а хIокху вайн махкахь дезаш. Нехачул тIех бу сан цаьрга цабезам. Амма вай оьрсашна къоланаш дарах, церан хьаькамаш байарх, оьрсий кхузара дIабевр ма бац, паччахьан Iедал а дIадер ма дац. Оьрсашна дина зулам нохчашка шайгга ма токхуьйту. ГIалагIазкхашна динчу къоланан лар, дукхахьолахь, кхузара дIа гена йоцчу Мескар-Эвла а, Цоци-Эвла а йогIу. ТIаккха Iедало, и къуй а, талорхой а бахьана долуш, оцу шина а йуьртара цхьа а тайпа бехк-гуьнахь доцу адамаш хьийзадо. Оцу цхьакIеззигчу нехан зуламаш бахьана долуш халкъана бохамаш бо, цара дина зулам йарташка бIозза алсам токхуьйту, нах лоьцу, Сибрех хьийсабо, Iедало халкъана беш болу ницкъ кхин тIе а алсамбоккху. Хьалха ас ма-аллара, и зуламхой ваьш совцо а, Iедале дIабала а, ткъа Iедало уьш дIалецча, бехке беш, царна тоьшалла дан а ца лаьа вайна. Вай ма ду и бохамаш ваьшна бийраш. XIapa гIуллакх иштта гена дIадодахь, хенан йохалла нохчийн къам, ийманах доьхна, хIаллакьхир ма ду. Вай и зуламаш дитахьара, цхьаболу бохамаш бийр ма бацара Iедало. Цхьа гIуллакх къовсаме, девне, тIаме даьлча, иза машаре дерзо гIорта везарг гIорасизаниг ма ву. Ша тоьлур воцийла а хууш, и къовсам, дов, тIом гена мел бели шена эшам, бохам алсам хуьлуш гIуллакх дIадоьрзур дуйла а хууш. Хьекъале стаг нуьцкъалчу, хьалдолчу лулахочуьнца машаре, бертахь веха, шен сий а лардеш, цуьнгара пайда а оьцуш. Ткъа сонтаниг – цуьнца дов деш, тар ца луш, мостагI а хуьлий, дакъаза волу. Ас и аьлча, хьо оьрсашкахьа ву, церан Iедалехьа ву, халкъан мостагI ву олий, со нажжаз во нохчаша. Ткъа нохчийн халкъана ницкъаш ма бахьара, бехк-гуьнахь а доцу адамаш бIарздина ма хьийзадахьара, Сибрех ма хьийсабахьара, кхин а, кхин а шега аьлча, Iедало олу соьга, хьо паччахьна, цуьнан Iедална дуьхьал ву, хьуна керста оьрсий ца беза, нохчий Iедална дуьхьал бохурш, цаьрга оьрсашна зуламаш дойтурш хьо коьртехь волуш, шун динадай бу, олу. Бакъдерг, нийсаниг, маслаIатениг аьлча, оцу шиний агIорчеран мостагI хилла со.
Овхьад воккхавера хIокху гIараваьллачу Iеламстеган а, шен а ойланаш цхьаьнайогIуш хиларх. Махкахь хIоьттина чолхе хьал а, нохчийн къомера гIaйгIa-баланаш а, цуьнан декъаза кхоллам а дика гора цаьршинна. Амма коьртаниг кхин ду. XIapa декъаза къам хIокху баланех, бохамех, паччахьан лоллех кIелхьардаккха некъ лахар. Овхьада къастийнарг политикин некъ бу. Иза сацам боллуш дуьхьал ву нохчийн халкъо шен маршонехьа герзаца, тIамца къийсарна. Оцу некъо халкъ хенан йохалла хIаллакдийр ду. ДIадаханчу бIешерашкахь санна, мел турпала летарх а, нохчийн къомана шен цхьаьннан ницкъаца йаккхалур йац маршо. Оьрсашца, Россехь дехачу кхечу къаьмнашца бертахь, массеран а йукъарчу, цхьаьнатоьхначу ницкъашца бен толам баккхалур бац паччахьан, хьоладайн Iедална тIеxь. Иза дохийна дIа а даьккхина, керла Iедал хIотто деза. Халкъан Iедал. ТIаккха лолла а, Iазап а, зуламаш а дIадевр ду. Къаьмнаш бертахь, машаре, ирсе, токхе дехар ду.
Овхьада бийцира и шен сатийсамаш.
– Оцу большевикаш олучеран тобанехь-м вац хьо? – хаьттира Соип-Моллас, цуьнга лерина ла а доьгIна.
– Вац. Хила ойла а йац. Амма ас а, сан накъосташа а къобалйо церан Iaлaшo. Паччахь, хьоладай бохийна, Iедал шайн кара кхачахь, шаьш заводаш, фабрикаш белхалошна а, латта ахархошна а дIалур ду, къаьмнашна маршо лур йу, адамашна йуккъехь нийсо йийр йу, кхин дуккха а диканаш дуьйцу цара. Нохчийн къоман маршонан гIуллакхна царах пайда эца, цаьрца уьйр латтайо оха.
– Политиках дерг суна кIезиг хаьа. Шуьгахь дуьненан Iилма ду, шуна дика хуур ду дан дезарг. Амма ларлуш хила. Шена стаг зен лиъча, цуьнан кара Iедал йа хьал ло Ша, аьлла Дала. Iедал шайн карадеача, оцу большевикаш хIун дер а, ца хаьа. Ткъа хIинца болчу кхетамца ахь буьйцучу новкъа нохчий бига хала хир ду. Бакъду, цхьаммо хаза хабар дийцича, Iехалой, жа санна, тIаьхьахIуьтту. Къаьсттана кхечу къомах волчу стагана. Оьрсийн а, туркойн а йукъаметтигаш галйевлча, йа тIом хила гергабахча, йа тIом болабелча, Нохчийчу баьржа туркой а, Iаьрбий а. Нохчашна йукъахь мотт-эладита, питанаш лело, нохчий оьрсашна дуьхьал гIовтто. Ткъа дерриг а хьекъал бIаьргашна а, лергашна а чохь долу нохчий царна тIаьхьахIуьтту. Царна Къуръан деша а, Iаьрбин мотт бийца а хиъчахьана, Iехало. Цара шаьш къурайшин тайпанах, пайхамаран цIийнах ду аьлча а, бакъ моьтту. Амма шайн стаг ца лору нохчаша. Иза мел хьекъале, майра, оьзда, доьналле къонах велахь а. Нийса ма аьлла имам Шемала, нохчийн шайн диканиг лакха тIевоккхуш гу а бац, зуламхо чутосуш ор а дац. Бахьана стенах доллу? Вайна йа бусалба динан а, йа дуьненан а Iилманаш цахаарх. Хаа а цалаарх.
Делкъан ламазан хан гергагIоьртича, цIеххьана дагадеара Овхьадана ша кхузахь волу кхо сахьт сов хан хилар. Соип-Молле ладегIарх кIордор дацара, амма цуьнга а садаIийта дезара. ТIехула тIе, шен балхах иза йукъах а ваьккхинера Овхьада.
– Со жима волуш, тхан дас БуритIе ишколе деша дIавеллера со, – хьалагIатта кечвелира Овхьад. – Шен хьуьжарера дIа а ваьккхина, хьайн кIант керстанийн дешар деша хIунда велла ахь бохуш, тхан деца ийгIинера йуьртара молла. Сох керста хир ву, бохура цо. Йуьртарчу бераша а ца вуьтура со, тIехбеттамаш беш. Сох керста хилла бохуш. Цкъа со охьа а виллина, сан кочахь жIара йуй а хьаьвсира уьш…
– Оьрсийн, керстанийн дешар Iамадарх, керста хуьлуш вац, – велавелира Соип-Молла. – Iилма, иза бусалбанийн делахь а, керстанийн делахь а, Iилмa ду. Амма бусалба стага yггap хьалха Iамо дезарг а, декхар дерг а бусалба динан Iилма ду. Бусалба динехь гайтина, цхьана агIор, диканиг, оьзданиг, къинхетамениг, хьаналниг, цIeнаниг – стеган дуьне а, эхарт а декъала хиндолу дерриг а. Вукху aгIop, боьханиг, зуламениг, къизаниг, хьарамниг – стеган дуьне а, эхарт а декъаза хиндолу дерриг а. Цундела массо а бусалба стаг бусалба динан Iилма хууш хила веза. Амма дуьненахь ваха везачу стагана дуьненан Iилма а хаа деза. Къуръан чохь Дала массанхьа а аьлла Iилма Iамаде, Iилма долу стаг лера. «Зумар» суран уьссалгIачу айатехь Дала боху, Iилма хууш болу нах а, Iилма ца хууш бодане нах а цхьана тIегIанехь нисбойла дац, Iилма хуурш лакхахь бу. Пайхамара (IалайхIи салам) дуккха а аьлла бусалба нахана Iилма Iамор тIедожош. Аганара хьалагIеттина, хьо кога воьлчахьана дуьйна, кошан лаьхьти чу верззалц Iилма Iамаде. Дезткъа шаре а ваьлла, цхьа ког коша а биллина хьо велахь а, Iилма Iамаде аьлла. Йуха а аьлла Пайхамара (IалайхIи салам), иза Китай махкахь делахь а, Iилма схьаэца. И бохург хIун ду? И Iилма дуьненан цхьана йистехь, муьлххачу а стагехь, муьлххачу а къомехь делахь а, цига а гIoй, хьайна Iилма Iамаде, бохург ду. Iилма хууш волчу бусалба стага Далла кIезиг йина Iамал, Iилма ца хуучу бусалба стага Далла йинчу Iамалал дуккха а йеза йу, аьлла Пайхамара (IалайхIи салам). Кхин а аьлла Пайхамара (IалайхIи салам), Iилма ца хуучу эзар бусалба стагахчул Iилма хуучу цхьана стагах чIогIа кхоьру шайтIа. Иштта Дала а, Пайхамара а (IалайхIи салам) Iилма Iамор тIедиллина бусалба адамашна. Iилмано дуьне, Iалам, дахар, адамаш, диканиг, вониг довзуьйту стагана, зенех-зуламех, бохамех ларвала Iамаво. Iилма ца хуу адам а, къам а бодане, бIаьрзе, къора хуьлу. Ша хьалха бина некъ, ша дина диканиг, вониг, шен гIалаташ дицдо. ТIаккха цунна ца хаьа тахана а, кхана а ша дан дезарг, зенех-зуламех, бохамех ларвала. Ша хьалха дийлийтина гIалаташ йух-йуха а дуьйлуьйту цо. МостагIашна иза Iехо а, лоллехь латто а атта хуьлу. Ткъа хьагI-гамонаш, зуламаш Дала адамаш кхоьлличахьана дуьйна схьа массо а къомана йукъахь хилла а, долуш а, хир долуш а ду. Адам-пайхамаран шина кIантах цхьаммо хьагI-гамонна тIехула шен ваша вийна. Цигара схьа доладелла иза. Амма и хьагI-гамонаш а, зуламаш а кIезиг хилийта таро йу вайн. Къам ийманехь нисдар. Делан дош цуьнан даг чу дижор. Йукъара схьалаьцна, дерригенах а аьлча, нохчийн къам оьзда, къинхетаме, доьналле къам ду. Къуръано бохург, пайхамаран хьадисаш, шариIат, Далла хьалха бусалба адамийн декхарш шайна цIенна хууш хилча, бусалба дино ца магийна, дихкина зуламе гIуллакхаш, амалш йуьтур йолуш къам ду. Ткъа и зуламаш лело нах а дукха бац, шаьш хIуъа леладахь а, Далла Iамал йеш нах бу уьш а. Шаьш кхетийча, нислур болуш. Къуръан чохь а, жайнашкахь а дерг, шариIат довза нохчашна Iаьрбийн мотт ца хаьа, ткъа уьш нохчийн матте гочдина, нахана довзийта вайн Iеламнах бац. Цундела бусалба адамийн коьрта декхарш нохчашна довзийта, уьш нохчийн маттахь йаздина, даржо гIерта со. Доцца аьлча, нохчашна Iилманан хаарш оьшу. Бусалба динан а, дуьненан а Iилманаш. ТIаккха хуур ду вайна Дала бохург а, Пайхамара (IалайхIи салам) дийцинарг а, шариIат а, хIинццалц схьа дуьненахь хилларш а, тахана долуш дерг а. ТIаккха хуур ду вайна диканиг а, вониг а вовшех къасто а, Дела резавоцург дита а, зенех-зуламех, бохамех вешан ницкъ ма-кхоччу лардала а, вешан мостагIашка ваьш ца Iехадайта а. ТIаккха хуур ду вайна вовшийн лера а, вешан хьекъале, оьзда, доьналле, Делах тешаш а, Делах кхоьруш а, нохчийн къомах дог лозуш а болу къонахий къомана коьрте хIитто а, царна муьтIахь хила а, церан сий дан а, уьш ларбан а. Ткъа тахана Россехь оьрсаша вовшахдеттарш оьрсийн шайн гIуллакх ду. Соьга хиттича, церан гIуллакхашна йукъагIертар дацара нохчийн къам. Иза шен кхетамца генна тIаьхьадисина дуьненан политикина.
Соип-Моллица делкъан ламаз а дина, доьзалан Iодика а йина, Гати-Юьрта цIа верза новкъа велира Овхьад. Соип-Моллин къамелан ойла йеш, и беха некъ бацбелира цунна…
XI корта. ТаIзархой
Цхьацца адамаш оьздангаллех духу, амма халкъ цкъа а ца духу.
Ю. Фучик
1
Гуьмсе станцера меттахйаьлла цIерпошт, цхьа хан йаьлча, цIогIане мохь а тоьхна, Соьлжа-ГIала йуьйлира. Иза УстаргIардойн-Эвлах тIехйаьлчахьана, вагонийн неIаршка а гулбелла, вовшашна тIеттIа а теIаш, арахьуьйсура Россе бига Соьлжа-ГIала дIагулбеш болу нохчийн йолахой. Цхьа бутт хьалха и ши бIе нохчо, цхьаммо шу Россех-м хьовха, Соьлжа-ГIала гIyp ду шайга аьлча а, цецбевр бара. Йуьртахь цхьаьнаэшшара дIаоьхура церан дахар. Дийнахь – болх, суьйранна – пхьоьха, буьйсанна – кегийрхошна синкъерам. Йа лула-кулахь цхьаьнакхетий, цхьацца дуьйцуш, буьйса йацйора. XIopa дийнахь а – и цхьаъ. Наггахь луларчу йарташка дикане-воне а боьлхура. Йуьртара цхьаъ Соьлжа-ГIала йа ГIизларе вахана веача, цунах тамаша беш, цецбуьйлуш, цуьнга хеттарш деш, цо дуьйцучуьнга ладоьгIуш Iapa. Оцу шина бIе стагах цхьанна а ца моьттура шена цIерпошт гур йу а, ша цунна тIехуур ву а, хиъча, иштта гена, ца бевзачу махка гIyp ву а. Амма и декъаза нах доьзалех а, йартех а, махках а къастийнера къизачу къелло, доьзалшкарчу мацалло.
Топ буйнахь вагонан неIарехь лаьттачу салтичунна улло а хIоьттина вoгIypa Мудар. Цхьа сахьт хьалха Гуьмсехь меллачу чагIаро бохбина корта шелбаларе терра, кийра бузура цунна цкъа а ца хаабеллачу цхьана башхачу сингаттамо. ЦIахь бисинчу доьзална сагатдалар а дацара иза. Вагонийн чкъургаша «даркх-даркх, даркх-даркх» бохуш дечу цхьанаэшшарчу татанаша дог oгypa цуьнан. Генна тIаьхьа йеха аса йуьтуш, цIерпошто туьйсучу Iаьржачу кIуьро а, aгIop йеттачу йовхачу Iаьнаро а шен садукъдеш хетара. Ткъа сингаттам тIеттIа алсамбуьйлура чкъургаша мел боккхучу гонаца. Мел иза ца хьажо гIертарх, цуьнан ши бIаьрг хьаьвззий тIебоьрзура къилба-малхбалехьа тIаьхьайуьсучу лаьмнийн Iаьржачу раьгIнашка.
«ЦIахь Iийнехь тоьллерий-те суна? – дагаиккхира Мударна. – Сайца новкъа бевллачу нехан санна, боккха доьзал а ма бац сан. ХIун хир ду-те соьх? Суна-х оьрсийн мотт а, йозанан цхьа элп а ца хаьа. Шайн дена неIалт хиларш, СаьIадгIар ма бу со хIокху новкъа ваьккхинарш…».
ХIаъа, цара хаздира Мударна стражникашка йазвалар. Цига воьдург шовзткъе йалх туьма ахча а, духар а, говр а ло хьуна, цигахь доггаха гIуллакх дахь, кхин а шортта ахча а лур ду хьуна, эпсаран чин а лур ду хьуна, бехира. ТIаккха? ЦIa веача, Ведана-гIопехь хьаькам йа пурстоп хир ву хьо, бехира. Царна хIун хуьлу, церан хIун дов, xIapa Россех дIахьажаварх? Галаевс царна тIе ма диллинера, лаьттах ваккхий а, стражникашка ваккха шайн йуьртара ши стаг караве аьлла.
ХIинца йуьртахоша цунна хIуй кхайкхийна. Йуха йуьрта вар а дихкина. Бераш кегий ца хиллехь, доьзал йуьртах баккха кхерам а тийсира. Амма Мудара марах доккхур ду иза йуьртахошна. Цхьа шо даьлча, белшаш тIехь эпсаран хьесан погонаш а йолуш, детица кхелина тур кочахь, хьаргIачу динахь ша йуьрта веача. ТIаккха мила ваьхьар вара иза йуьрта ца вита. ТIаккха СаьIадгIар, IабдигIар, кIанцIара жIаьлеш санна, меттанаш ара а даьхна, тIаьхьарчу когаш тIе а хIиттина, цIога лестош, хьесталур бу цунна. Тоьур ду, церан йалхо а хилла, Мудар вецаш лелар!
ЦIеххьана сецначу цIерпошто оцу хазачу ойланех йукъахваьккхира Мудар. Дерриг урамаш а, вокзалах майда а йуьзна дIахIоьттина халкъ гира цунна. ТIейаздина даккхий йозанаш долуш, йехачу гIожмаш тIехь дIасаоьзна кIаденаш а, дуткъий аннаш а дара нехан кортош тIехула хIаваэ хьалалецна. Мударна тIехьа лаьтта стаг меллаша и йоза деша хIоьттира:
– Ве-жа-рий… ла-ман-хой, шу Ie-хий-на. Шайн йар-таш-ка ду-ха-дер-за…
И дерриг а халкъ вагонаш тIегIоьртира. Иза сацо ницкъ ца кхаьчна полицейскийш йухабуьйлура.
– Вагонийн неIарш тIечIагIа! – вагонийн неIаршкарчу салташка мохь беттара полицин пурстоьпо, цIерпоштан йохалла дIаса а уьдуш.
ЦIерпошт цIеххьана йуханехьа йолаелира. Шаьш Гуьмсе дIадига бохку-те xIopш аьлла, цецвелира Мудар. Амма цIерпошт, гуттар а йуьстахчу цхьана некъа тIе а йаьлла, чкъургаш а цIовзийна, сецира. ТIаккха, хьалхара йай вагонех дIа а къастийна, лаьллина цхьана агIор дIа а бигна, хIорш шаьш болччохь битира. НеIарш тIе а къевлина, готтачу корехула бен чу хIаваъ догIийла а йоцчу вагонаш чохь бисина нах, оцу бурконе а хевшина, хуьлуш долчух ца кхеташ, дIатийра. Царна хезара арахь оьрсийн, нохчийн меттанашкахь детта оьгIазе маьхьарий. Амма оцу хьолехь дукха ца лаьттира. Арахь тIегIертачу наха, уьш ларбеш лаьтта салтий дIа а баьхна, дIайиллира вагонийн неIарш. ТIаккха Мударна хьалха схьахIоьттира масех бIе стагах лаьтта къорза тоба. Йукъ-кара нохчийн куйнаш, чоэш. Эххар а и гIовгIанаш а дIатийра. Вагонашна хьалха тIекIел йоьттинчу йаьшканаш тIе хьала а ваьлла, цхьана оьрсичо куьг хьалалаьцча. Тахана керл-керла хуьлучу, шена гучу инзаречу гIуллакхаша цецвоху Мудар, уьш дерриг а дицделла, акъваьлла висира, оцу оьрсичунна тIаьххье хьала а ваьлла, цунна улло хIоьттина шен йуьртахо Овхьад гича. Шен бIаьргех ца тешаш, уьш хьакха а дина, леррина цуьнга хьаьжира Мудар. Шеко хуьлийла а дацара. Лекха, элдара, куьце дегI, доцца лоргуш тодина Iаьржа маж-мекх, майра хьажар а. Цуьнан йуьртахо, ХортIин Овхьад ву-кх!
«Ванах, хIара а хIунда веана кхуза? – цецвуьйлура Мудар. – Йуьртахой суна дуьхьалбаьхна ца Iаш, кхуза а веана. Суна тIаьхьара вала ойла йан а йуй-те цуьнан?»
– Вежарий-ламанхой! – къамел долийра Овхьадал хьалха йаьшканаш тIе хьалаваьллачу оьрсичо. – Масех бIе шо ду паччахьан а, хьолахойн а Iазапа кIел оьрсийн къинхьегаман халкъо узарш ден. Оьрсийн халкъах Iуьйдучу цIийх ца Iаьбна, цIapцa, туьрца шайн кога кIел доьхкина цара кхидолу кегий къаьмнаш. Шун дайша бIе шарахь гергга турпала дуьхьало йира паччахьан колонизаторшна, церан Iазапан дукъа кIел шайн маьрша кортош охьа а ца таIош, царна хьалха гора а ца хIуьттуш. Паччахьо а, хьолахоша а нуьцкъах а, Iехош а шун йарташка лоьхкура оьрсийн салтий. Цаьрга хIаллакдойтура шун халкъ, сийначу цIарах йагайойтура шун йарташ. Шун жимачу халкъан ницкъ ца тоьира шайн махка гIерта дуьненахь а йоккха, къизачаралахь а къиза Россин импери йухатоха, сацо. Шуьгара уггар дика мохк дIа а баьккхина, шу дерзинчу тIулгийн лаьмнашка а доьхкина оьрсийн паччахьо. Амма шуна ма мотталаш, и шайгара дIадаьккхина латта оьрсийн къинхьегамхошна делла. ХIан-хIа, ца делла. Шун а, тхан а цIий муьйлучу хьолахошна, шун халкъан цIий Iенийнчу инарлашна, эпсаршна, царна гIo динчу йамартчу йовсаршна совгIатана дIадекъна. ХIокху гIалара дика, хаза цIенош гиний шуна? Царна чохь бехарш хьолахой бу, ткъа царна хьал IаIош, лайш хилла болх беш, къахьоьгуш долу тхо тIекхетта йохкучу тIуьначу лаппагIаш чохь а, набахтел тоьлуш йоцчу баракаш чохь а деха. Тхан берашна деша ишколаш йац, цомгашчарна больницаш а йац. ДIахьовсал Суьйра-Коьрте. Нохчий цигара дIа а баьхна, цига нефтан вышканаш хIиттийна. Ингалсан, Францин, Бельгин хьолахошна доьхкина оьрсийн паччахьо шун мехкан хьал! Ткъа шу, хIокху дашочу мехкан дай, сагIадоьхургийн хьолехь далладо цо. Господинаш АхвердовгIар, КиреевгIар бу цунах берсташ. Тхан, оьрсийн халкъан, долахь хIара кIерсагдевлла, берче белхан куьйгаш доцург, хIумма а дац. Амма тхо белхалойл а йоккхачу къеллехь, холчохь бу оьрсийн ахархой. Тхо тхаьш а ду селханлера ахархой. Йарташкахь олалла дечу помещикийн къизаллой, цара тхайга хIоттийнчу къеллой, мацаллой арадаьхна, болх а, доьзална баьпкан йуьхк а лаха гIала даьхкина тхо. Вежарий-ламанхой! Паччахьан а, хьолахойн а лоллина кIел садетта собар а кхачийна, царна дуьхьал гIевттина оьрсийн белхалой а, ахархой а. Тахана революцин цIе кхерста Россехь. Ахархоша багабо помещикийн бахамаш. Халкъо бакъонца бекхам оьцу шегахь Iазапдаллорхойх. Оьрсийн халкъ маьршадала гIерта бIешерийн лоллех, Iазапах. Амма мостагI вайн массеран а йукъара ву. Тхуна а, шуна а, Россерчу дерриг а халкъашна а тIехь xIapa Iазап латтораш оьрсийн паччахь а, хьоладай а бу. Шайна дуьхьал вайн барт ца хилийта, шайна дуьхьал вайн ницкъаш цхьаьна ца кхетийта гIерта уьш. Вайна йуккъехь мостагIалла латто питанаш туьйсу цара. Оьрсийн паччахьо, хьоладайша хIинццалц шуна тIелоьхкура оьрсийн салтий. ХIинца царна дуьхьал шайн маршонехьа гIевттинчу оьрсийн къехойн цIий Iено дуьгу шу…
