Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Дарц
Масех шо хьалха Соьлжа-ГIаларчу базарахь xIappa хьал хIоттийча, йоккха гIовгIа йаьккхира демократин зорбано а, белхалоша а. ВуьрхIитта нохчо а вуьйш, маситтанна чевнаш а йеш цигахь хилла гIуллакх, малархошна а, уголовникашна а тIе а теттина, дIадерзийра Iедало. И питана динарг ша доллушехь. Ткъа тахана кхузахь хIapa болх бинарш уголовникаш бац, пачхьалкхан эскаран дакъош ду, шайн коьртехь эпсарш а, уггар хьалха xIapa штабс-капитан Ардабьевский а волуш. ХIинца демократин зорбано йуха а гIовгIа йоккхур йу, белхалоша митингаш йийр йу, дерригенна а бехке Ардабьевский вийр ву. ХIетахь Соьлжа-ГIалин базарахь вийначу вуьрхIитта нохчочунна дуьхьал чIир йоькхуш, Къеди-Юьртан разъездехь пассажирийн цIерпошт а сацийна, Зеламхас вуьрхIитта оьрсий вийра. Хьанна хаьа, цо хIинца хIун дийр ду а? Ардабьевскийна а ма ца лаьа вала, цуьнан а ма бу доьзал. Ткъа Зеламхин куьг Iаламат деха а, бекхаме а ду…
4
Ардабьевский дог доьхна велахь а, салтий а, гIалагIазкхий а самукъадаьлла бара. Цара шина сохьтехь кхузахь бина болх стом боцуш ца бисинера. Оцу балхо цхьаболчеран йаххьашна а, догIмашна а тIехь девнан лараш йитинехь а, уьш йицйеш кара хIонц йеанера царна. Церан карахь а, кортош тIехь а, белшаш тIехь кхозуш а, пхьаьрсаш кIел лецна а гора вертанаш, башлакхаш, куйнаш, шаьлтанаш. ГIалагIазкхийн говрийн нуьйраш тIехьа дихкина а ду кузаш, истангаш, вертанаш, цхьацца баккхалех дуьзна галеш.
Нохчо вийча, гIалагIазкхи жоьпе озош, цунна таIзар деш меттиг ца хилла хIинццалц, цхьаъ доцург. Лурчах Соьлжа-ГIалахь хьалхий-тIаьхьий ши суд хилира. ГIалагIазкхичун говр лачкъийначу нохчочунна кхо шо ах шо хан туьйхира, ткъа нохчо вийначу кхечу гIалагIазкхичунна – кхо шо. Нохчашна таIзарш деш, гуттар тIех закон талхийна, къиза хиллачу эпсарна, администраторша таIзар дар, иза хIокху махкара дIа а ваьккхина, кхечу къоман махка а вахийтина, цигахь оццу дарже дIахIоттор дара.
Иза дерриг а дика хаьара штабс-капитанна. Делахь а хIинццалц ша цIена ларйина оьрсийн эпсаран цIе зорбанехь а, белхалойн митингашкахь а кхайкхош, бехйан ца лаьара цунна, цундела хIокху таханлерчу гIуллакхана цхьа бехказло лоьхура цо.
Ардабьевскийс шена тIекхайкхира оьгIазваханчуьра хIинца а ваставалаза йуьстах лаьтта йуьртда.
– И ворданашкахь баьхкина нах муьлш бу? – дIа пIелг хьажийра Ардабьевскийс.
– Ца хаьа суна. Декъий а, чевнаш хилларш а кхузара дIабига баьхкина нах хир бу-кх.
– Вало, царна тIевоьду вайша.
Уьш гуьмсахойн молла а, иттех гуьмсахо а вара. Ворданаш чу даржийнчу ча тIе, нисдеш, декъий охьа а дохкуш, йаххьаш дIахьулйеш, тIе истангаш туьйсура цара. Чевнаш хилларш кхечу ворданаш тIе хьалабехира. Кортош, пIендарш, пхьаьрсаш, настарш кегйинарш а бара. Цхьаболчара, лазаршна са ца детталуш, узарш дора, вукхара, цергаш ваьшта а теIош, хала садеттара.
– Хаттахьа оцу нахе, и байъинарш а, чевнаш хилларш а мичара, муьлш бу, хаьий царна?
Йуьртдас хаьттира нахе.
– Ца хаьа царна.
– Царна хIун дан ойла йу церан?
– Церан нах гучубовллалц декъий маьждига чу охьадохкур ду, ткъа чевнаш хилларш шайн цIахь кхобур бу. ХIокху майданахь буьтийла ма дац уьш.
– Дац дера-кх, адамаш ма ду уьш, разбойникаш хиллехь а.
Йуьртда реза воцуш дIахьаьжира штабс-капитане.
– Сан цхьа дехар ду хьоьга, старшина. И декъий дIадахьа гергарнаш схьабаьхкича, оцу кхааннан фамилеш, цIерш, муьлхачу йарташкара хилла а, хаахьа. Уьш разбойникаш хилар чIагIдеш, документаш дезар ду вайна.
Цецваьлла йуьртда, цхьана йукъана бага экъантIа а йаьлла висира.
– И сан декхаршна йукъадогIуш дац, господин эпсар.
– Хьан махка тIехь ма байъина уьш.
– XIapa сан мохк бац. Йуьртана а, станицина а йуккъера мохк бу. Хилларг къастор округан начальникан а, пурстопан а, полицин а декхар ду. Сайн йуьртах жоп делчахьана волу со.
– Дика ду. И документаш пурстопа хIиттор ду. Ахь, тоьшалла деш, царна тIе хьайн куьг йаздан ма деза.
– Аьттехьа а вогIур вац, – сацам боллуш корта ластийра йуьртдас. – Кхуза базара дукха адамаш догIу. Нохчийн массо йарташкара а, гIалагIазкхийн станицашкара а. Россера, ДегIастанара, Азербайджанера, Иранера. Массо а маьIIера. Суна хIун хаьа, уьш хIун адамаш ду? Йуха а боху ас, сайн йуьртах жоп делчахьана волу со. Аш, оьрсаша, олуш ма-хиллара, шаьш кегийна худар шаьш даа!
ХIокху Делан мостагIаша кхузахь тахана хIоттийнчу къематдийно а, цхьа ах сахьт хьалха, бугIанаш санна, ондачу кхаа гIалагIазкхичо йетташ, ша сийсазваро а оьгIазвахийтина, декъашна а, шен йуьртарчу баккхийчу нахана а тIевогIуш, говрара чувосса вицвина йуьртда, эххар а саметта веана, говрара чу а воьссина, нахана тIе а вахана, царна гIo дан вуьйлира.
XIapa тахана хIоьттинарг а доцуш, кхечу хьелашкахь Ардабьевскийс кхин мотт буьйцур бара оцу нохчочуьнга. Ткъа хIокху гIуллакхан тIаьхьалонах вогучу цо, хала садетташ, машаре къамел дира цуьнга. Амма иза эрна хилира. Ткъа, кхерийна, ша тIеверзалург цахилар нохчочо хаийтинера.
«Цхьа де догIур ду, ас кхечу aгIop хьоьца къамел деш!» – аьлла, aгIop туйнаш а кхоьссина, йаппарш йеш, говр чабола а йаьккхина, майданара дIавахара штабс-капитан.
…Ардабьевскийна хьалххе дуьйна гина тIаьхьало хилира хIокху гIуллакхах. Газеташа, орца доьхуш, йоккха гIовгIа йаьккхира. Нохчийн интеллигенци а меттахйелира. Эзарнаш адамаш гулделла йоккха йацахь а, дуккха а белхалой гулбелла, Соьлжа-ГIалахь митинг а хилира. Гуьмсехь хиллачу гIуллакхна бехкечарна луьра таIзарш дар доьхура цара Iедалера. Базарахь разбойникаш а, лачкъийна даьхни а дара, байъинарш а, чевнаш хилларш а отрядана дуьхьало йина разбойникаш бу бохуш, ца къарлора Вербицкий. И гIуллакх талла леррина вовшахтоьхначу Iедалан комиссис гучудаьккхира Вербицкийс дуьйцург харц хилар а, салташа а, гIалагIазкхаша а цигахь байъинарш а, чевнаш йинарш а Iедална хьалха цIена, шайн къинхьегамца хьанала баьхна, къен-миска нах хилар а.
Амма бехкенаш, даим а санна, таIзарза бисира. XIapa нохчий империн законашна арахьа ма бара…
XVI корта. Буьрса кхайкхамаш
Зеламха маьрша лела. Иза ларвеш 250 эзар нохчо ву.
профессор П. И. Ковалевский
1
XIapa тIаьххьара шо Iедалехьара зен-зулам ца хуьлуш, цо дукха са ца гатдеш, чекхделира Гати-Юьртахь. Йуьртара Iедал а CaьIaдaн а, цуьнан бартахойн а карахь дисира. Цаьрца-м ларабора гатийуьртахой, амма царал лакхарчу Iедалца къийса ницкъ бацара. Цундела уьш тIетаьIIина бIаьстенна йалташ ден кечлуш бара. Кагделла йа мортдоьлла делахь, ворданан дукъ, аьрша, йалкха, чкъург-милк, цергаш хуьйцура йа тойора. Гота, нох, мекханаш кечдора. Ворданан а, готанан а чкъургашна долчо силам, доцчо йоькаш хьоькхура. Стерчашна, бугIанашна алссам докъар а, хIоъ а луш, цаьрга садоIуьйтура.
Йуьртара дIасаваханчо йа дIасара вогIуш, йуьртахула чекхволучо деана керла хабарш дийцаре деш, суьйранна пхьоьханахь тIаьххьалц хIуьттий а, xoвший а Iара. Бакъду, и хабарш кхуза кхачале тIедеттий а, дестадой а хуьлура. Цхьадерш цхьа а бух боцуш, шайггара кхуллий а карадора.
Гуьмсан базарахь хилларг ма-дарра хаьара гатийуьртахошна. Кхузара масех стаг нисвеллера цигахь, кхоьш йохка ваханчу мискачу Дургин багара массо а церг а йаьккхинера, лерг а датIийнера. Йаьхна цергаш а, датIийна лерг а новкъа дацара цунна, дагахьбаллам бинарш цигахь йайна ши гали кхоьш йара.
Амма хIокху тIаьххьарчу иттех дийнахь массанхьа а даьржинчу цхьана эладитано сагатдинера массеран а. Областан сардалан омра ду, бохура, Зеламха а, обаргаш а, къуй а, талорхой а, кхиболу зуламхой а схьалеца йа байъий дIабаха, нохчашкара а, гIалгIашкара а герз дIадаккха аьлла. И тайпа омраш-м хьалха а хиллера дуккха а. Амма и омра кхочушдан хIинца цхьа шатайпа къиза эскар вовшахтоьхна, Гуьмсехь адамаш дайъинарш а, маситтанна чевнаш йинарш а оцу эскарера салтий а, гIалагIазкхий а бу, бохура.
Селхана дуьйна йуьртахь дуьйцуш дара и омра йуьртдега СаьIаде кхаьчна, пIерасканан дийнахь иза нахана довзуьйтур ду бохуш.
Тахана рузба чекхдаьлча, нахе маьждиган майданахь совцар дийхира молла Хьуьсас. Йуьртара массо а боьрша стаг рузбане веанера тахана, цара йуьзира майда. Ишттачу гIуллакхна аьлла, кертан йохалла охьадехкинчу дукъош тIе охьахевшира баккхий нах Iела, Ахьмад, Аьрсамирза, Лopca, кхин масех а. Бисинарш ирахь лаьттара. Нах дIанисбелла, ладоьгIна севцча, СаьIад вистхилира:
– Шуна ма-хаъара, хабарш ду лелаш, обаргаш, кхиболу зуламхой схьалецалурш леца, цалецалурш байа, нохчашкара герз дIадаккха аьлла, областан сардалан омра ду бохуш. И омра тхоьга схьакхаьчна. Иза йарташкахь нахе дIакхайкхор йуьртдайшна тIедиллина. Цул совнаха, и омра кхочушдар тIедиллинчу эскаран коьртехь волчу эпсаро ша и болх болабале нохчашка кхайкхам бина. Сардалан омре а, оцу эпсаран кхайкхаме а ладугIур ду аш.
Гонна йукъаваьлла Iабди, шен карарчу газетах цхьаъ даржа а дина, йовхарш тоьхна аз а тодина, омра деша вуьйлира:
«ОМРА №16
1909 ШЕРАН 17 МАРТ. БУРИТIА
Со хIокху областан начальникан дарже хIоттавале суна дукхазза а хезнера, кхузахь къинхьегаман бахархой машаре баха ца буьтуш, массанхьа а къоланаш, талораш, адамаш дайар ду бохуш. Баккъал а аьлча, хIетахь со ца тешара оцу хабарех. Амма хIинца, сайна областера хьал девзича, ас халахетарца мукIарло до и хабарш къаьхьа бакъдерг хиларна. Суна хиира, герзашца кечйеллачу разбойникийн гIеранаша, къоланаш, талораш деш, адамаш дойуш, къаьст-къаьстинчу нехан а, дийнна йартийн а дохнан бажа, говрийн реманаш, жаш дуьгуш хилар. Аьчганекъашна, станцешна тIелеташ, цIерпошташ талош, адамаш дойуш хилар. Шаьш лецна нах цара къиза бойуш, майранашна, дайшна, вежаршна хьалха цара зударий сийсазбеш хилар. Мелла а таро йолу нах йийсаре а буьгуш, царна тIера ахчанаш дохуш хилар. Ишттачу хьелашкахь машар, синтем, кхерамазалла, машаре къинхетам хир бу бохучуьнга догдохийла а ца хуьлу. Разбойникийн гIеранех, зуламхойх, талорхойх шайн синош а, бахамаш а ларбан гIалагIазкхийн мелла а ницкъ бу. Шаьш а, шайн бахамаш а разбойникех, зуламхойх ларбан ницкъ боцу оьрсийн ахархой а, немцойн колонисташ а дуккха а барамехь дIауьду Теркан областера. Лаьттан, дохнан долахой а, арендаторш а, шайн бахамаш дIа а туьйсуш, гIаланашка уьду. Шен бахаман, долаллин да а хилла, охьахаа ца ваьхьа цхьа а. Цундела промышленность а, махлелор а хIора шарахь лахлуш ду хIокху махкахь. Мохк дено-дено къийлуш бу. Кхана ша дийна вуьсург хиларх, шен бахам талоза буьсург хиларх тешаш цхьа а стаг вац. Иштта хьал пачхьалкхо ловр ду бохург бакъ дац. Цуьнан Воккхалло императоро халкъан хьашташ кхочушдан, махкахь машар, синтем ларбан хIокху областан коьрте хIоттийнчу ас сайн сийлахь декхар лору зуламхошна законехь догIу нийса а, луьра а таIзар дарца, и зуламаш орамца бухдаьхна, тIаьххьара а, гуттаренна а совцор…».
Газета тIебоьгIна ши бIаьрг дIа а баьккхина, нехан тобанна тIехула кхарстийра Iабдис. Наха, вовшашка бист а ца хуьлуш, ладоьгIура.
Iабдис шен ши бIаьрг йуха а газета тIе буьйгIира.
«…Амма зуламхошна дуьхьал къийсам латто некъаш билгалдахарца цхьаьна бахархошка, къаьсттана туземни бахархошка, дIахаийта лаьа суна: шун хьекъалх, кхетамах, шуьгарчу гIоьнах доьзна хир ду зуламхошна тIазаран луьралла а, таIзарх бахархой ларбар а. Цкъа а кхета шайгахь жимма а хьекъал делахь, хIинца бахархой кхета беза, шаьш хьацарца, хьанала къахьоьгуш гулдина рицкъа къушна, талорхошна, разбойникашна дIа а луш, цаьрца цхьана тхов кIел бехаш а, уьш а, церан зуламаш а къайладохуш а шаьш Iийча, цкъа а шайн машаре, синтеме, токхе дахар хирг цахиларх. Хьекъалечу, оьздачу, доьналлечу наха халкъан барт бар, низам латтор шайн каралаца деза хан, оцу къуйн, талорхойн, разбойникийн цIозах халкъ маршадаккха деза хан, махкахь зуламаш совцо деза хан тIекхаьчна, нагахь санна цкъа а иза кхочур йелахь. Ткъа тахханалц хьанала а, оьзда а халкъ оцу зуламхойн буйнахь ду. Массарна а, ткъа къаьсттана туземни бахархошна, дика хаьа оьрсийн Iедал туземцан мостагI цахилар. Iедало лоьру туземцан дин, къоман гIиллакхаш, пачхьалкхана текхамаш бойтуш ницкъ а ца бо. Iедало туземцашкара лоьхург деккъа цхьаъ ду: машаре дахар, хьанала къинхьегам, иштта кхиберш машаре баха а, хьанала къахьега а битар. Оцу тIехь пачхьалкхан а, Iедалан а лехамаш, цхьа хьаьрк а галморзахаллаш йоцуш, цхьаьнабогIу Мухьаммад пайхамаран законийн лехамашца. Къуйшна, разбойникашна луьра таIзар дар тIедуьллу Къуръано, ткъа имам Шемала къуьнан куьйгаш, когаш дохура… Уьш дерриг а дика хаьа шуна, хIетте а шуна йукъара зуламаш лахлуш а, дIадовлуш а муххале а дац, мелхо а, тIеттIа алсамдуьйлу. Шуна йукъахь зуламаш деха, алсамдуьйлу аш къуйн а, талорхойн а гIo лоцуш хилар, и къуй а, талорхой а, разбойникаш а, ги а боьхкина, аш ловш хилар бахьана долуш. Цундела хIинццалц схьа администрацин ницкъ ца тоьъна уьш совцо…».
– ВаллахI Делора, вай бакъдерг дийцича, и сардал цхьана aгIор бакъ ма луьй!
– Дала бохург а, пайхамара аьлларг а керстанаша вайна дуьхьал детташ хилча, ваьш мича кхаьчна-те аьлла, ойла йан ма йезара вай!
– Галдевлла, ийманах доьхна!
– Цкъа ладогIа, нах!
Нехан гIовгIанаш дIатийча, омра кхидIа деша вуьйлира Iабди.
«…Хууш ма-хиллара, йовха хан тIекхаьчча, зуламаш алсамдовлу. Цундела оцу зуламех а, зуламхойх а шаьш маршадовла дезаран хIинцце дуьйна ойла йан йеза бахархоша. Бахархошна машаре, синтеме дахар кхолла, махкара зуламаш орамашца бухдаха таханенна цкъачунна тхайгахьара xIapa Iалашонаш хIиттийна оха:
1. Лакхарчу Iедале ас бакъо йехна, зуламхой а, церан гIоьнчий а шайн доьзалшца хIокху махкара дIа а баьхна, Сибрех, Йуккъерчу Азе, аьчганекъана гена меттигашка кхалхо.
2. Эскаран старшинана Вербицкийна лерринчу инструкцица тIедиллина ша куьйгалла дечу ханна таллархойн отрядаца Хаси-Юьрта, Ведана, Соьлжа-ГIала, Несара округашкара герзашца кечйелла разбойникийн гIеранаш схьалецар йа хIаллакйар.
3. Меттигерчу администрацешна тIедуьллу хIapa омра а, Вербицкийна йелла инструкци а бахархошка дIакхайкхор а, уьш кхочушйан дуьхьало йинчу къаьст-къаьстинчу нахана а, дийнна йарташна а луьра таIзар дийриг хилар дIахаийтар а.
Со чIогIа дегайовхо йолуш ву тIеман гIуллакхехь дуккха а зеделларг долчу эскаран старшинас Вербицкийс шена тIедехкина сийлахь а, жоьпалле а декхарш доггаха а, жигараллица а кхочушдийриг хиларх. Цул совнаха, иштта сан дегайовхо йу сайн куьйгаллина кIелхьарчу меттигерчу администрацин коьртехь болчу наха хIара гIуллакх кхочушдеш бертахь, жигара дакъалоцург хиларх а. Берриг а бахархошка, хIокху мехкан кхолламан бала болчу, иза зазадоккхуш кхиа, бахархой машаре, синтеме баха луучу xIopa стаге а кхойкху со хIара Iалашо кхочушйеш суна гонаха ваьштатаIарца сайна гIo даре. Вай вовшех кхетарх а, вовшашна гIoдарх а дозуш хир ду ас хьалхахIоттийна Iалашо кхочушйар, зуламе обаргалла, орамашца хIаллакдина, дIадаккхар а, областехь машар, синтем хилар а…
Теркан областан начальникан декхарш
ханна кхачушдеш волу инарла-лейтенант,
наказной атаман Михеев»
Омра дешна а ваьлла, Iабдис газет дIахьарчийча, нахана йукъахь гIовгIа йелира. Цхьаъ ала дагахь хьалхагIоьртира Солтхин Солта.
– Цкъа собар делахь, Солта, – сацийра иза СаьIада. – Эпсаран кхайкхам а бешна, тIаккха шена хетарг эр ду хIораммо а.
Резавоцуш корта а хьовзийна, куьг ластийна, йухавелира Солта.
2
Цкъа а йуьртан гуламе ца вогIу, тезеташкахь бен нахана йукъа ца волу Iела, рузбана веача, тахана дуьххьара гуламе нисвеллера. Цуьнан а, уллохь хиъна Iачу Аьрсамирзин а ойланаш, Iабдига ладоьгIуш велахь а, цхьана йукъана гена Хонкара-махка йаханера. Дийна ву а йа велла а ца хууш, масех шо хьалха доьза вайнера Аьрсамирзин кIант Эламирза а, Iелин вешин Аьрзун цхьаъ бен воцу кIант Мохьмад а. Оьрсийн-японийн тIеман фронтехь тIамна дуьхьал мятеж йинчу нохчийн а, гIебартойн а шина бIон коьртехь хилла и шиъ, накъостий лоьцуш, Iедалан кара ца воьдуш, веддера. Цаьршиннан накъосташна Мукденехь тIеман-аренан суьдан кхелаца итт-ткъа шераш хенаш тоьхнера каторгехь йаха. Масех бутт хьалха Хонкара-махкара схьа цаьршинга хабар кхаьчнера, йолах болх беш а, сагIа доьхуш а, лачкъош а шайна кхачанна а, некъана а ахча доккхуш, кхаа шарахь ваьлла леллачул тIаьхьа, шаьшшиъ Хонкара-махка а кхаьчна, цигарчу нохчашца цхьаьна вехаш а ву, даймахка цIа вирзича, лаьцна, Сибрех вахийтарна кхоьруш, цхьана ханна цигахь сецна аьлла. Цунах боккха кхаъ хиллера къеначу Iелина а, Аьрсамирзина а. Шеко йацара, и шиъ Нохчийчохь велахьара, тахана Зеламхин тобанца хирг хиларан. Ткъа обарган дахар хIора минотехь а кхерамна кIел ду, Iожалла а йу, кIажаш хьоьшуш, цунна тIаьхьайаьлла лелаш…
– Оцу эпсаран кхайкхам нахана бовзийта аьлла, тIедожийна дац тхуна, – элира СаьIада, нехан гIовгIанаш дIатийча. – Делахь а цо бохург хаар зене хир дац. Дешал, Iабди.
Iабдис кхин газет даржийра.
– Бахархошкара герз дIадаккха а, обаргаш, кхиболу зуламхой леца а, зуламаш совцо а кхоьллинчу шатайпачу эскаран командиро Вербицкийс хIара кхайкхам бо нохчашка а, гIалгIашка а:
«Нохчий, гIалгIай!
Шу майра къаьмнаш ду. Шун дайша майра, турпала къийсина шайн маршонехьа. Аш майралла а, доьналла а гайтина, оьрсийн байракхаш кIел Россин хастамехьа леташ а. Амма хIокху тIаьххьарчу шерашкахь шуна йукъахь цхьа боьха адамаш гучудевлла, шайн эхьечу, боьхачу гIуллакхашца шун оьздачу къаьмнийн сий бехдеш. Шун къаьмнех девлла даххаш ду уьш, къоланашций, талорашций дехаш. Имам Шемала талорхочун корта боккхура, къуьнан куьг доккхура. Оцу зуламхошца дepг тIаьххьара а, гуттаренна а чекхдаккха сацам бина вайн пачхьалкхан правительствос. Ахархо, белхало, совдегар, пхьар, Iу – иза муьлххачу къомах велахь а, хьанала къа а хьоьгуш, маьрша, машаре ваха лаьа цунна.
Со кхойкху массо а хьаналчу, оьздачу адамашка, махкара зуламаш дIадахарехь цхьаьнакхетта, сайна гIo даре, къуй а, талорхой а, разбойникаш а шайна йукъара дIалахкаре. Шун къаьмнийн уггар оьздачу гIиллакхах – хьаша тIеэцарх – пайда оьцу оцу зуламхоша. Амма, суна хетарехь, оцу гIиллакха йукъа ца богIу къуй а, талорхой а. Шайн хIусамашка богIу некъ бехка царна.
Къуй, талорхой! ХIинца шуьга а кхойкху со. Шун олаллин хан чекхйала герга йу. Шу, талораш деш, адамийн цIий Iенийнарш, тIеман законашна тIе а доьгIна, ас ирхъухкур ду шу. Цундела ас цIенчу даггара хьехар до шуна: шаьш сан отрядана тIенисделлачу хенахь, дийна карадогIучул, тIаьххьара цIийн тIадам Iанналц леташ далар гIоли йу шуна. Шух кIилло воцург, боьрша верг, тхуна хьалха йуха ца волуш, герз а карахь, леташ, лийр ву. Къуръано ца магийна зуламаш шайгара цадийлинарш, къоланаш а, талораш а цадинарш машаречу дахарна, хьаналчу къинхьегамна тIеверза. Шайн берашка дешийта, пачхьалкхан законаш лера Iамаде, Мухьаммад пайхамара гайтинчу некъа тIехь нисде, халкъана пайде хила Iамаде!».
Iабди, ша дешна газет дIа а хьарчийна, йуьстахваьлча, СаьIад вистхилира нахе:
– ХIинца, сардалан омранах а, эпсаран кхайкхамах а лаьцна шайна хетарг аш алале, цхьа масех дош ала лаьара суна. И омра даьккхина инарла а, нохчийн, гIалгIайн халкъашка кхайкхам бина эпсар а, уьш керстанаш белахь а, цхьана aгIop бакъ луьй аьлла, хета суна. Баккъал а, оьрсийн, керстанийн Iедал вайн дин сийсаздеш а дац, и дин лело вайна новкъарло йеш а дац. XIоpa йуьртахь цхьацца, ткъа йаккхийчу йарташкахь шишша а, кхоккха а маьждигаш ду. Берашна бусалба дин Iамо хьуьжарш а йу. Эвлайааш а, Iеламнах а бу. Вайн къоман Iадаташ а, гIиллакхаш а лоьру Iедало. Къуръан чохь а, пайхамаран хьадисашкахь а диканиг-вониг а, цIенаниг-боьханиг а, хьаналниг-хьарамниг а довзийтина вайна. Шен куьйгашца ша къа а хьегна ца даьккхинчу рицкъанах пайда ма эца, нехан долаллина тIе куьйгаш ма кхийдаде, къола ма де, адамаш ма дайа, кхидолу зуламаш ма леладе, боху вайга Дала…
– Цкъа хьалха шаьш дита зуламаш! – мохь туьйхира Солтас. – Тхо къоланаш деш а, зуламаш деш а дац! Шаьш лелориг дийца!
– Оха лелийна, леладо бохуш, дукха дийцина, Солта. Тахана уьш ца дуьйцур вай. Къуръан чохь Дала а, хьадисашкахь пайхамара а аьлларг ма ду оьрсийн Iедало вайга бохург а, ткъа вай йа бусалба дино бохург а, йа Iедало бохург а ца до, цундела вайна даим дIa бохамаш хуьлу, вай къен-миска а, балехь а ду. Iаьржа ун санна, нохчийн махкахь даьржина хIара зуламаш. ЦIоз санна, мискачу халкъана тIелетта и зуламхой совцо шена гIo де, боху вайга Iедало. Нагахь санна шайна машаре, синтеме даха лаахь, маьрша, хьанала къахьега лаахь, зуламхой къайла ма баха, царна гIo ма де – боху сардала. Бахархойн карахь герз мел ду, къоланаш, талораш, кхидолу зуламаш дIадевр дац, боху цо. Зуламхой совцо а, герз дIадаккха а шена гIo ца дахь, ша уьш хIаллакбийр бу, ткъа церан гIоьнчашна ша луьра таIзар дийр ду, боху цо. Нагахь санна гIуллакх оцу хьола тIе далахь, хийла бехк-гуьнахь доцу адамаш дойур ду, зударий, бераш, къенанаш Сибрех бохуьйтур бу, йарташ йохор йу. Шеко йац, нагахь санна вай кхетаме ца дагIахь, вайн йуьртана а таIзар дийриг хиларан. ХIунда аьлча, вайн ши йуьртахо ву обаргашца. Султахьаьжин Доша а, Сулимин Хьомсуркъа а. Уьш талораш деш, адамаш дойуш бу, ца боху ас. Iедалан бекхамах шайн синош довдийна, обаргаллин новкъа бевлла уьш. Амма Iедална гергахь обарг цIе йолу муьлхха а стаг талорхо, адамашдайархо ву. Кхана-лама вайн йуьрта эскар деача, цо и ши стаг а, герз а дIадехча, хIун дийр ду вай?
СаьIад къамел дина валлалц хала садетташ Iийна Солта, шен цхьаъ бен доцчу куьйгаца нах дIаса а тоьттуш, гонна йукъавелира:
– СаьIад, ахь дийцарехь, оьрсийн паччахь а, сардал а цIена Делан маликаш, ткъа нохчий – цхьа а дин доцу мунепикъаш, акха адамаш ду. Аш дийцарехь, и керстанаш вай бусалба динехь а, ийманехь а нисдан, вайна йалсамане йан гIерта, ткъа xIapa акха нохчий дуьхьалбевлла. Нохчаша талийна йа вийна цхьа-ши бIе оьрсий мехала ваьккхина вуьйцу цара а, ахь а, амма оьрсаша, церан паччахьаша, Iедало нохчийн халкъ хIаллакдар, йарташ йохор, йагор, дийна бисина нохчий чIана а баьхна, лоллехь, Iазапехь бахкор, хIора дийнахь лоьцуш Сибрех хьийсор, халкъера къелла, мацалла ма ца йуьйцу оцу сардала а, ахь а?
Ша, тIамехь пхьарс а баьккхина, цIа веачахьана, гуламехь а, пхьоьханахь а, адамаш цхьаьнакхеттачохь а СаьIадана цхьа Iоттар ца йеш, цуьнан дош ца кагдеш ца Iapa Солта. Амма СаьIада ловра иза. Цуьнан да, Солтха, шеца оьрсийн-туркойн тIамехь хиларна а, xIapa Солта шел шозза жима хиларна а. ТIамехь заьIап хилла хIара миска даим а дера хиларна а. Солтха майра, тешаме, доьналле накъост вара, хIумма а кIанте тера чIиркъе а, девне а вацара. Уьш дерриг а тидаме а оьций, собаре садеттара СаьIада, амма тахана и собар кхачийра цуьнан:
– Ванах, Солта, адамаш цхьаьна мел кхеттачохь, даим суна дуьхьал и гIовгIа йо-кх ахь. Кхузахь, хьо воцург, масех бIе стаг ма ву. Хьан ден хенарнаш а, хьан хенарнаш а. Хьо стенна везаве? Оцу оьрсашка а, церан паччахье а, Iедале а оццул хьайн цабезам хилча, йолах царна хьалхара тIаме а вахана, хьайн пхьарс хIунда баккхийтина ахь? ХIетахь ца хаьара хьуна, оьрсаша, церан паччахьо, церан Iедало нохчийн халкъ ах хIаллакдинийла, йарташ йохийнийла, йагийнийла, дийна бисина нохчий лоллехь, Iазапехь бахкош буйла, Сибрех хьийсош буйла?
– Хаьара. Со къелло, мацалло вахийтира оцу тIаме. TIe, ахь лекхначу зурмано а. Со-м керстанийн ахчанах керстанаш байа ваханера, ткъа хьо хIунда ваханера нохчийн халкъан мостагIийн – оьрсийн, керстанийн – эскаре а хIоьттина, бусалба туркой байа? Хьан да а, хьо а хьал долуш, вехаш ма вара?
– Хьан да Солтха а вара соьца оцу тIамехь туркойх леташ, уьш бойуш!
– Сан да а вигнера оцу тIаме къелло! ТIаьхьа иза валлал дохковаьллера шa цига вахарна!
Оцу шиннан гIир-мир девне ца йалахь а, xIapa гулам гIовгIане берзо боллийла хиъна Аьрсамирза хьалагIеттира:
– Тоийта шиммо а! Солта, хьуна хьайн меттиг ларбан ца хаьа. Хьан ден ден хенара нах бу кхузахь, ткъа хьо даим а царна хьалха гIерта. И хIун тIехбеттамаш бу аьшшиммо бийриш? Вовшашна тIехтохам бан йуьхь йу шуьшиннан? СаьIад, хьо а, Солта, хьо а, сан кIант а, дуьненан хьолах Iехаделла, нохчийн халкъан мостагIчунна, оьрсийн паччахьна дохкаделла, йолах адамаш дайа тIаме даханера. Къийвелча, мацвелча, мацалла вала воьлча, адамаш а дойуш, рицкъа даккха, боху вайга Дала? Ахчанах адам дуьйр дуй ткъа бусалбаналлин цхьа чо шен дегIаца болчу адамо? Цул шаьш йуьртана а, къомана а эхь динийла а хууш, лергаш а таIадай Iе! Кхин цхьа а вист ма хилалаш кхузахь. Iела, ахь алал хьайна хетарг.
Iела, везза хьала а гIеттина, гонна йуккъе а ваьлла, Iасанна тIе ши куьг а диллина, дIахIоьттира. ГIайгIано кхолийна цуьнан сийна бIаьргаш цкъа лаьтта богIабелира, тIаккха меллаша нехан йаххьашна тIехула кхерстира:
– СаьIадан хаттарх сайна хетарг алале, цхьа масех дош ала лаьара суна. Оьрсашца тIамехь да а, воккхахволу ваша а вийна сан. Вешин хIетахь пхийтта шо дара. ТIамах бевдда, орца баханчохь нана а, йиша а йийра. Вешин Аьрзун йалхитта, сан дейтта шо долуш, ден а, ненан а, вешин а, йишин а чIир йекха, оьрсех бекхам эца тIаме вахара тхоьша. Йалхитта шарахь тIом бира охашиммо. Дийна бисинчу эзарнаш нохчийн санна, оцу тIамехь хиллачу чевнийн моьнаш ду сан дегIа тIехь. Оьрсийн паччахьо махкахбаьхна, Хонкара баханчу нахаца цига вахана, даймахка цIа гIоьртинчу нахаца туркойн-оьрсийн дозане кхаьчча, цигахь туркоша вийра сан ваша Аьрзу. Даймахка цIа вирзинчул тIаьхьа, Iедало лаьцна, Сибрех вахийтина со, цигахь ткъе берхIитта шо хан а йаьккхина, диъ шо хьалха цIа веана. Со Сибрех воьдуш, цIахь ши кIант вара сан, цIа веача, воккхахверг ца карийра суна. Иза а тIаьххьара нохчийн гIаттам болуш оьрсаша вийнера. Тхан доьзалера йалх адам дийна оьрсаша, махках а ваьккхина, соьга ткъе берхIитта шо хан йаккхийтина. Дуьненан жоьжахатехь ткъе берхIитта шо хан йаьккхина ас. Оьрсийн халкъера хьал суна девзина. Вайга гIоьрттуш Iазапехь, лоллехь, къен-миска доллу иза. Сан мостагI оьрсийн паччахь а, Iедал а, хьолахой а бу. Уьш бу сан да-нана а, йиша а, вежарий а, кIант а байарна, нохчийн халкъана хиллачу берриг а бохамашна бехке. Цаьрга, сан санна, боккха цабезам хир бац шун цхьаьннан а, цхьана а нохчочун а. Сайн ницкъ белхьара, хIокху махкара паччахьан Iедал дIадоккхур дара ас, паччахь а, хьоладай а берриг а бойур бара ас. Амма ницкъ бац соьгахь а, нохчийн халкъехь а. Вешан дайн, нанойн, йижарийн, вежарийн, кIентийн чIир йоькху, оьрсех бекхам оьцу, маршо йоккху бохуш, леташ, хIаллакьхуьлуш ду нохчийн къам. Хенан йохалла дебаш дац вайн къам, лахлуш, кIезиг хуьлуш ду. Чов кегош, дарйеш хила ца деза, иза йерза йита йеза. Делан цхьа де хир ду керстанан балех вай маршадаха тоьхна. Ткъа оцу къоланаш, талораш, кхин зуламаш дечу наха вайн халкъана диканиг ца до, цара керл-керла бохамаш бо. Уьш Делан дуьхьа а, бусалба динан дуьхьа а, халкъан дуьхьа а ца лела. Сутаралло арабаьхна лела уьш. Шаьш бахьана долуш халкъана бохам хиларх, шекбовлуш бац уьш. И нах совца безара, йа халкъо совцо безара. Ткъа вайн йуьртах дерг аьлча, Доша а, Хьомсуркъа а, церан доьзалш а хIокху йуьртара дIабевлла. И ши стаг къола деш, талораш деш ву бохуш а, ца хезна вайна. Йуьртахь долу герз а хьалха дIаделла наха. Цундела, СаьIад, хIокху йуьрта салтий багIахь, цаьрца дерг ахь, йуьртана зен-зулам ца хуьлуьйтуш, дIадерзо деза. Иштта хета-кх суна. Кхин бегIийла дерг хуучо ала мегар ду.
– Кхин тIетоьхна ала хIумма а дац. СаьIад, хьо йуьртда ву, ахь жоп ло йуьртах. Хьуна тIедуьллу оха Iедалца дерг машаре дерзор.
– Дера, Аьрсамирза, хIокху йуьртан дуьхьа са дIадала а хала ма ца хетара суна, шайна диканиг дича, нахана хаахьара…
– Диканиг дича а, вониг дича а хаьа. Нах а бац сонта.
– Iела бакъ луьй, мацах цкъа хилларш, лелларш карладохуш, кIамдеш, чевнаш дарйан ца йеза, йерзийта йеза. Вайн къомана машар оьшу.
– И къуй, талорхой халкъе совцалур бац, Iедало совцо беза!
– Бехк-гуьнахь доцу миска нах, зударий, бераш ца хьийзош!
Делкъе йанза а, цIахь гIуллакхаш долу а нах, цхьацца-шишша тобанашка а бекъабелла, майданара дIасабевлира. Шайн йуьртахь обаргаш а, къуй а, талорхой а бацахь а, герз хьалххе дIаделлехь а, уьш сингаттаме бара. Йуьрта баьхкича, нахана цхьа бохам ца беш дIагIур бац салтий а, гIалагIазкхий а. Уьш шаьш ма бу уггар боьха, уггар къиза талорхой…
3
Полковник Галаев вийначул тIаьхьа цуьнан метта Ведана-округан ханна начальник хIоттийна капитан Дудников, шел хьалхарчу шиннан хилла декъаза кхоллам шен а хиларна кхоьруш, Зеламхица йолчу йукъаметтигашца чIогIа ларлора. Цуьнца даррехь къийсам ца латтабора Дудниковс, амма пачхьалкхана текхамаш бойтуш, бахархой хьийзабора. Бертахь текхамаш ца бечеран йа уьш бан ницкъ боцчеран керташкара даьхни дуьгура, хIусамашкара йийбар дIахьора. Бехкечарах а, бехке боцчу нахах а йуьзнера Веданара набахте. Цигахь чу ца тарбелларш Соьлжа-ГIала дIабуьгура.
Халкъана ницкъ бечу хьаькамех ша бекхам эцале, цкъа хьалха цаьрга дехаре кехат йаздора Зеламхас, бахархошна ницкъ ма бахьара аш, зударий а, бераш а ма хьийзадахьара аш, шена тIаьхьа таллар а дитахьара аш олий. Уьш шайн некъа тIера йуха ца бевлча, тIаккха царах бекхам оьцура цо. Иштта кехаташ йаздинера Зеламхас полковнике Добровольскийга а, Галаевга а, къизачу эпсаршка а. Иштта кехат даийтинера цо Дудниковга а. Зеламхин кехат жоп доцуш дитича, иза шена бохаме дерзарна кхоьрура капитан. TIе, хIокху округан начальникан даржехь ша цхьана ханна вуйла а, хаьара цунна. Нохчийн округашка начальникаш цхьана генна хьажийнчу Iалашонца Кавказерчу къаьмнех нах хIиттабора Iедало. Цундела кхуза керла стаг хIоттаваллац, Зеламхица мелла а машар лаха, цуьнца шецца машаре дийцарш дан сацам хиллера цуьнан. Хьанна хаьа, и дийцарш деш, цхьана мекарлонца и обарг лаца шен аьтто хиларе къайллах дог дохура цо.
Дудниковс шен тешаме нах бахийтира Зеламхина тIе. Уллохь цхьа а воцуш, шеца цхьаьнакхета, нагахь санна вайшиннан машаре барт хилахь, ша Iедале хьуна къинхетам а, маршо а йоьхур йу аьлла. Цхьаьнакхета меттиг а, хан а билгалйира. Веданна гена доццуш, хьуьна йуккъерчу цхьана ирзо тIехь, Iуьйранна малх схьакхетачу хенахь Iедалх а, адамех а тешам байна, даим а сема, сакх хуьлу Зеламха, сатоссучу хенахь вахана, йиллина меттиг а, гIaп а гучу меттиге охьахиира. Садаьржачу хенахь гIопера арабевллачу салташа хьуьна чохь ирзонан гo дIалецира. Дудниковн йамартло гучуйаьлла Зеламха, ша волччохь цунна йаппарш а йина, дIавахара.
Ша Галаев вийчахьана Iедал шена тIаьхьа талла доьлча, шен доьзал Нохчийчуьра дIабаьккхира Зеламхас. Кхузарчу массо а йарташкахь, кIотаршкахь, лаьмнашкарчу жан гIотанашкахь тешаме нах бара цуьнан, хIара ларвеш, шайн синош а дIалур долуш. Амма мостагIий а бацара хIумма а кIезиг. Iедална хаьара Зеламхас дIа мел боккху ког. Зеламхе а, цуьнан доьзале а кертахь цхьа буьйса йаккхийтина нах Iедало хьийзабора, Сибрех хьийсабора. Ша-м вийча а шек ца волура иза, амма ша а, шен доьзал а бахьана долуш нахана бохам ца хилийта, иза ГIалгIайчу, Iacca-хин лакхенга, лаьмнашка, дIабигира цо.
Доьзал цига дIабуьгуш, новкъахь, гIалгIайн Лаьжга-юьртахь кIант хилира Бецин. Цунна Iумар-Iелa цIе тиллира дас. Уьш болу меттиг хIинца цкъачунна къайлехь йара Iедална, делахь а шеко йацара хенан йохалла иза гучуериг хиларан. Iедалан агентура йара генарчу а, гергарчу а нохчийн йарташкахь. Амма Зеламхин бIаьргаш а, лергаш а дара массо маьIIехь. Соьлжа-ГIалахь, ГIалгIайчохь, Буру-гIалахь, ДегIастанан лаьмнашкахь. Телеграфо санна, дика болх бора цуьнан агентуро.
