Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Лаьмнашкахь ткъес
– Хьо йелла йалийла, ва Адин ва кIилло!
И ала йеана хьо, хIорш тIаьхьахIиттийна?
Сихха цIа йерзалахь, хIай Адин ва кIилло!
Ас хир ду аьллариг ва хилла ма даьлла,
Ас хир дац аьллариг ца хилла ма даьлла.
Аш сиха схьалолаш тIехь йоцу ва йасакх! –
Олуш лиэн ва ваьлча и эла ва Мусост,
ТІаккха лиэн велир, тов, и Адин ва Сурхо:
– Хьо йелла йалийла, хIай эла ва Мусост,
Дада лай хиллий-ц хьан, нана вир хиллий-ц хьан,
Хьуо а лай веца хьо, хIай эла ва Мусост!
Ахь хир ду аьллариг ца хилла ма даьлла,
Ахь хир дац аьллариг ва хилла ма даьлла.
Ахь кIилло ву боху со Адин ва Сурхо
Йамартчу хьан дайшна цу Моско паччахьо
СовгIатна белла мохк шерачу аренца,
Цу бацах тайелла, зезаго хазйина,
Хьан дола йирзина охьара и paьгIнаш,
Хьалха ор ва доккхуш, тIехьа муш ва бустуш,
ДIайекъа гIур ву со мискачу нахана,
Хьо цига дIавоьллахь, ва эла ва Мусост.
Вай цигахь къастор ду кIиллониг мила ву!..
Шен дош кхочушдира Адин Сурхос. ШолгIачу дийнахь цо къехошна дIабийкъира элана Мусостна паччахьо совгIатна белла мохк. Оцу къийсaмeхь Адин Сурхос байъира Мусост а, цуьнан вежарий а. Элан Мусостан олалла а дожийна, йуьртахошна маршо а йаьккхина, Сурхо цIа веача, дуьхьалйeapa цуьнан къена нана. КIант мара а къевлина, мерза барт а баьккхина, курра мохь туьйхира Сурхон нанас:
– Хьо санна воцу кIант ва нанас мa вoлдa,
И вича, ма кхиа, хIара латта ва хьеша!..
Кхуза гулбеллачу наношний, берашний дуьххьара ца хезнера бIaьрзечу Хьамзатан и илли. Амма тахана иза цхьа шатайпа декара. Оцу иллино, цунна тIаьхьа бекачу пoндaрo халкъана шайн кIентий боьхийла хиира наношна. Оцу иллино, цунна тIаьхьабоьлхучу пондаро шаьш дaймахкана дIадоьхийла хиира хIетта маж-мекх дала гIертачу кхиазхошна. Ткъа бIаьрзечу Хьамзата шен илли дерзийра:
Паччахьан Iедало маршонах даьхна вай,
Паччахьан Iедало махкаха даьхна вай.
Вайн дайша, хьун хьокхуш, дендина ва ирзош
Шен къизчу йалхошна совгIатна декъна цо.
Ламанан баххьашкахь, шерачу аренгахь
ТІулган гIаьпнаш ва йоьгIна, эскараш оьзна цо.
Гуш йоцуш гIоьмаш йу вайн когex, ва куьйгех,
Даймохк бу кхойкхуш шен майрачу кIентaшка,
Ша ларбе, боху цо, мостагIийн къизаллех!..
– XIейт, гор, Хьамзат, йаІ! – xІeтта тIевеана, ладоьгIуш лаьтта Къосам, Хьамзата илли дерзийча, гуонна йукъаиккхира. – Тохал цкъа тIараш, кIентий! Хелхаран бал баккхий вай!
Вешан мохк, хьомсара йарташ.
Сийлахь халкъ, йиша-ваша лардан,
ГІовттур вай, турпала кIентий.
Маса дой хьалха дIахеца,
XIумма а, дац дуккха а эгарх,
Толам вай боккхур бу эxxар!
Вайна дахар лолда-кх кхоьллинчу вайн Дала.
Ва лата мел луучун леташ кайолийла,
Ва кIилло веддачун уьдуш садолийла!
TIараш туьйхира кегийрхоша. ТІараш туьйхира наноша а. Хелхахьаьвзира чеччалхойн БоьртIаган Къосам. Цкъа буьхьара байн гуо хьош, тIаккха дIaьндаргах хьаьвзаш. Зезагна гонах байн полла санна, цуьнца хелхашершира жимачу Марванан нана Дети.
…Боьлхура, боьлура бIaьрзечу Хьамзатан дечиг-пондар. Цо наношка кIентий боьхурa дaймахкана. Цо халкъан кIентий кхойкхура маршонeхьа къийсаме.
…Хьовза хьо, Къосам, ког шаршабе ахь, Дети! Iожалла-м йу гергагIерташ. Гуобaьккхина. Амма вай чІeIap дац цунна хьалха. Иштта, курра кортош а айъина, хелхаршца, иллешца, эшаршца xIyьттур ду вай цунна хьалха. Маршо йа Іожалла!
Шиннах цхьаъ. Кхин некъ бац…
XVI корта. ГУОННА ЙУКЪАХЬ
Герз караэца, сан къам!
ХьалхатаІа! Маршо йа Іожалла!
Ш. Петефи. Иэшаман эхь
1
ХІокху тIаьххьарчу дийнахь, цхьа минот а мукъа йоцуш, массо а хьаьддий-веддий вара полкеxь. ХIoъ луш, тIе йехк хьоькхуш, шарйеш, Яркхсу чохь лийчош, шайн говрашна гуонаха хьийзара дошлой. ЦІандеш, даьтта хьоькхуш, герзаш кечдора салташа. Йаккхий тоьпаш а лаьттара говраш дIайожа кийчча.
Берриг кечам хиллачул тIаьхьа, Хаси-Юьртахь резервехь шиъ ротий, йиъ йоккха топпий йитина, кхаа батальонах а, йалх йоккха тоьпах а, гIалгIазкхийн кхаа, гIумкийн цхьана сотнях а лаьтта отряд Яркхсуца хьала лам чу йолайелира.
ГІaттaм тIаьххьара а хьаьшна дIабаккха, генеральни тIелатар долош дара тахана.
Самукъане йара салтийн дог-ойла. Масех де хьалха Зандакъана таІзар дан йахана подполковникан Григорьевичан отряд цІа ма йирзинера, цигахь атталла цхьаммо а дуьхьал топ ца кхуссуш. Биллина дІа гІопан пенаш йуккъехь, плацехь йа белхаш беш, сахьийзаш хан токхучу салташна хІара шаьш схьалаьцнарг сакъера арадовлар санна гІуллакх хетара. МаьІ-маьІІера забарш, беларш хезара. Цкъацкъа хьаннаш тІехула раьгІнашца дІасадаьржара салтийн иллийн аьзнаш.
Нохчмахка a, Aьккха а, Салатаве а догIу некъаш дIакъевлинера ДегIастанарчу эскарша, Іaьнда ломахь лаьттара полковникан Накашидзен отряд. ГІойсуца хьала йаржийнера полковникийн Перликан, Тер-Асатуровн отрядаш. Доккхачу эскаран коьртехь Веданара охьавогIуш вара инарла-адъютант Свистунов.
ГІовттамхошна бовда меттиг ца йитинера цхьаннахьа а. Бутт балале, шен белшашна тIехь инарлин эполеташ гора Батьяновна. Шеко йац, и мятежникийн гIера шен коьртахошца цхьаьна цо схьалоцург хилaрaн. Амма чам бац-кх хIара толам иштта атта нисбаларан.
Шелана уллохь гIовттамхойн эшам хилла аьлла даьржича, шайн толамах дог а диллина, Салатаверий, Aьккхарий йартийн векалш баьхкира Батьянов волчу, мятежникашца шайн дозуш цхьа а тайпа хIума дац, шаьш Iедална муьтIахь ду аьлла.
Тахана отряд Aьккхахула чекхйолуш а шайн муьтIахьалла гайтира бахархоша. Нагахь полковникна иэшахь, Іaьлбаг-Хьаьжа схьалаца гIоьнна наx бала тIе а лецира. БуртIанайн пурстоьпо Дацаев Шайх-Махьмас а чІaгIдора, Салатави къарйелла сецна бохуш.
Амма отряд Зандакъа кхаьчча, Батьяновна хаамаш беара, йерриг Салатави а, тахана тийна хилла aьккхийн уггар йоккха йурт Акхташ-Эвла а гIевттина аьлла.
Батьянов шен отрядца сиxxa Кешана йухавирзира. Эпcapex дага а ваьлла, цо сацам тIеийцира, ша Нажин-Юьрта хьажийна майоран Коленкон отряд йуха а кхайкхина, берриг а ницкъашца Салатавина таІзар дан ваха.
ХIокху галдевллачу гIуллакхашна йуккъехула йочанаш а йуьйлайелира. КІудалара охьадуттуш санна, тIеIенара догIа. Лаьмнийн басеш aьхначу кIоргий хeршнаш чухула хьере охьахьаьлхира мокха Iовраш. Яркхсу дестарна кхерам бара. ТIаккха догдохийла йацара артиллери дехьайаккхаре. Byьшта а вуон ма ду кхузара некъаш. ТIeпaза йайра Iуьйранна гарнизонера арабовлуш салтийн хилла самукъане дог-ойла. Iаламе кхарстадахар санна царна хетта хIара гIуллакх жоьжахате доьрзуш доллура. XIинцале а царна йукъабаьржинера, Iаьлбаг сийсара Салатаве а веана, цигарчу гIовттамхошна коьрте хIоьттина боху хаам. Бенахь а ца хилла ма-дийццара синтеме. Цигарчу хьаннашкахь а йу, боxу, кегийра йелaхь а, гIовттамхойн масех отряд. ГIаттаман йуьххьехь шен полкера кхоъ салти нохчашкахьа вадаро а, дуккха а салтийн дог-ойла гIовттамхошкахьа хиларо а даим дIа сема хила доьзуьйтура Батьяновн. Цундела, Кешанера apaвaлaле, обозан ворданна тIе а ваьлла, салташка доцца къамел дира Батьяновс.
– Салтий! Мятежникех къахетий, куьг йуха ма озалаш. ХIара тIом бу, ткъа тIамехь къинхетам ца оьшу. Цхьаъ ах бIe шо хьалха кхузахь кхоьллина вайн полк. Тахханалц цо курра хьалха йаьхьна шен байракх. БIeннaш турпала хьуьнарш йаздина шен истори тIе. Вайн полкан сий лардар шуна тIехь ду, салтий! Хастам хуьлда Государана Императорна!
Салташа кхузза «ура» аьлча, хьалххе кечйинчу полкан оркестро «Дела, паччахь Iaлaшвелахь» гимн лекхира. Полкан командиран къамело дeгнаш айъина салтий дeттачу догIанна кIел, буькъа хатт кегош, Яркхсуца охьабуьйлабелира.
2
Оцу дийнахь беха некъ ца бира отрядо. ТІeдeттачу догIано ткъазбаьхнера салтий, буькъачу хотто когаш лоьцура. Хоттан уьйриг хиллера йаккхийчу тоьпийн чкъypгex a. Говрашна йазйелла уьш хаддаза тeтта дезара.
Малхбузучу хенахь халла Акхташ-Эвла къаьчначу отрядан цигахь буьйса йаккха дийзира. Амма синтеме йацара и дуьххьарлера буьйса. ДогIa a, шело а, хатт а тергал ца беш, йуьртана тIелиэтачу гIовттамхоша, хаддаза тIе тоьпаш йетташ, охьабийша ца буьтура салтий.
Оццу хьолехь йара Зандакъа йеана отряд а. Салтий четаршна чу а тарбина, буьйса йаккха эвла йисттерчу цIенoшка бахара эпсарш. Ши-кхо де хьалха ротин командир хIоьттина капитан Рихтер а, Абросимов а тарвелира цхьана воккхачу стеган хIусаме. Маршалла а хаьттина, сихха чу а кхайкхина, и шиъ хьешан цIа чу дIатарвира ткъе иттех шо хенарчу хIусамден кIанта. ХIара шиъ паргIатволлушеxь, чуйеанчу къоначу зудчо товханахь цIе латийра. Арахь схьалецначу котамийн маьхьарий девлира. Схьахетарехь, хIусамден кIант хьешашна хIайте гIайгIа беш вара.
XIусам билгалйаьлча, Абросимов цхьа а витина, шен салтий дIа муха тарбелла хьажа вахара капитан. Яков Степанович дукхазза а хиллера нохчийн хIусамехь, амма кху мехкан маьI-маьIIехь бехачу бахархойн хIусамаш, Іер-дахар а башхалла йолуш хуьлу дела, иза леррина хьежа хIоьттира цIа чуьрчу йийбаре. Башха хийцам болуш хIумма а дацaрa. Кир тоьхнa пoппаран цIена пенаш. Хьала поппар хьаьхначу тховх цIечу ашанца йехкина чолхе йоцу орнаменташ. Лакха мел йолу гатлуш, тховх йоьдучу товханна тIехь бархI са болу масех седа а, бутт а. Дуьхьал пенаца дохалла диллинчу лохачу гIанта тIехь кIайн гIели диллина цIестан кIудал, гIумгIа. Пенах оьллина кхо ког болу цIестан шун. ТІe къорза истaнг тесначу поппаран маьнганан цхьана йиcтeхь тIекIелйоьттина мотт-гIайба. Maьнгица дIа болчу пенах тоьхначу куза тIехула оьхкина топ, тапча, механа деза доцу, амма дика тур а.
Товханара цIе марсайаьлча, цунна хьалха а лахвелла, куьйгаш дохдан хIоьттира Абросимов. Ша вогIийла хаийта, йайн йовхарш тоьхна, цIа чу велира къона хIусамда. Коьртара схьабаьккхина куй, чу ши куьг доьллина, дIасатоьхна, тIера хи а дожийна, схьахьажавелча, шен хьаша голаш тIе лахвелла а гина, араваьлла иза, лоха гIант дохьуш сихха йухавеара.
– ХIан, хIокху тIе хаа, – Абросимовна улло гIант теттиpa цо.
Абросимов цецвелира цунна мелла а оьрсийн мотт xаарх.
– Оьрсийн мотт хаьа хьуна? – xaьттира цо.
– Туда-суда, почом ала хаьа! – велавелира иза хьаьвзинчу мера кIелхьара Iаьржачу мекхийн йуьхьигаш а хьовзош. – Хаси-Юьрта базара воьду. ГIалгIазкхийн станице балха воьду. Цигахь кIез-мезиг Iемина.
Товханна улло охьадиллинчу цхьа мор дечигна йукъара стоммо гал схьа а хилийна, чоин тIемаш кIел хьарчош, Абросимовна улло охьахиира иза.
– Важа эпсар стенга вахана? – xaьттира цо шен хIиллане боцу Iаьржа бIаьргаш Абросимовна тIе а боьгIна.
– Салти болчу вaханa иза.
– Хьо хIунда цa вaхана?
– Со эпсар ма вац.
– Салти ву хьо?
– Салти а вац.
Къона хIусамда, цецваьлла, къаьрззина хьеше хьаьжира. Схьахетарехь, хIинцций бен цуьнан тидам ца хиллера шен оцу хьешана тIехь тIемалочун духар цахилaрaн.
– Дурной башка! – шен хьаьжа тIе куьг туьйхира цо. – Хьуна тIехь салтин, йа эпсаран духар ма дац. Цуьнан тидам ца хилла сан! XIета, тхоьгара налог йаккха йа латта дIадаккха веана хир ву хьо?
– ХIан-хIа. Иза а йа важа а дац. ДуьххьалдIа отрядца схьавеана.
– ДуьххьалдIа вархьама, цхьа а ца вогIу тхо долчу, – гIайгIане корта ластийра хIусамдас. – ХIета, тхо дойъуш, тхан цIенош дагош, йалташ дохош, тхо схьа а лоьцуш, Сибрех дуьгуш хьажа веана хир ву хьо?
Яков Степанович воxийра цо дуьххьал схьа хIоттийначу хаттаро. XIун аьлла жоп лур ду ца хиъна, корта ластийра цо.
– ЦIе хIун йу хьан? – xaьттира нохчочо.
– Яков Степанович.
Цо шозза-кхузза корта таӀийча, иза резацахилар хиира Абросимовна. ДIакхевдина, товханара дечигаш хьадина, цIе марса а йаьккхина, хьешехьа вирзира иза.
– Ши цIe xила ца йеза стеган, цхьаъ хила йеза. Цхьа цIе а, цхьа дош а. Шун ши цIе йоккхуш гIиллакх дуй, хаьа суна. Оха и ца до. Ас Яку эр ду хьох. Реза вуй хьо?
– XIунда вац? Ткъа хьан цIе?
– ИсмаьIал. Ахь сан хаттарна жоп ца делла, Яку. ХІyндa веана хьо хIокху догIанехула тхан лаьмнашка?
Жоп дала дешнаш ца карош, куьйгийн пӀелгаш сеттош, цхьа йукъ йалийтира Абросимовс. ТІаккха, дайн куьг а ластийна, нийсса ИсмаьIалан бIaьргаш чу хьаьжира.
– Шу дойъуш, шун цIенош дагош, йалташ дохош, шу Сибрех дуьгуш хьажа веана.
Цецваьллачу ИсмаьIалан ши бIaьрг, къаьрзина, хье тIе белира. Цкъа оьгIазаллин ткъес кхерстира царна чу, тIаккха хьалхалерчу амате баьхкира уьш.
– Вуон оьрси ву сан хьаша, – корта хьовзийра цо, – Йаман урус. Паччахьо шен ницкъаца инaрлaш бахкийтина, инарлаша эпсарш балийна, эпсарша салтий балийна. Салтий а, дукхахболу эпсарш а шайн лаамехь ца баьхкина. Ткъа хьо? Хазахеташ хьажа воллу хьо тхан зударий, бераш доьлхуш? Адамаш ма ду тхо а, Яку! Шуна санна, тхешан мохк безаш, маршо йезаш, тхешан да-нана, доьзалш безаш. Даа а, тIедуха а лууш, хазахетар хилча – диэла а доьлуш, халахетар хилча – диэлха а доьлхуш, адамаш ма ду тхо а.
ИсмаьIалан багах долу хIор а дош, шаьлтанан йуьхьиг хуьлий, дага йуккъе доьдура Яков Степановична. Иза оьрси вара, ша бакъволу шен халкъан кIант а хетара цунна. Шен халкъах дaьллачу дикачух дозалла а деш, цуьнан цхьана нахах даьллачу вуочух хета эхь а долуш. Тховса генна ломахь къечу нохчочун хIусамехь боданечу нохчочунна хьалха цуьнан жоп дала дийзира шен къоман правительствос лелочу эхьечу гIуллакхах. Амма муха кхетаве-те цо хIара ламанхо и правительство, ламанан халкъийн санна, оьрсийн халкъан а мостагI хилаpx?
– Хьуна моьттучу дагахь ца веана со, ИсмаьIал, – элира цо ша-шега луьйш санна. – Шуна тIехь латто Iазап, харцо сайн бIaьргашца ган веана. ХIай-хIай ткъа, салташа шу дойъуш, шун цIенош дагош, шун йалта дохош, шу Сибрех дуьгуш хьажа, шун зударий, бераш доьлхуш ладогIа. Шух дог лазарна, шух къахетарна веана, кхузахь сайна мел хезнарг, мел гинaрг дерриг а дIайаздан, тхешан халкъе дIакхайкхо веана со, ИсмаьIал.
– Ой, ахь уьш дIайаздарх, тхуна хIун паргIато хуьлу?
Яков Степановича ойла йира.
– Гой хьуна, ИсмаьIал, – иза кхето гIоьртира Абросимов, – массарна а ца хаьа шух лаьцна бакъдерг. Сайна гинaрг, хезнарг ас тхешан газеташ тIе ма-дарра йаздийр ду. Иза доьшур ду эзарнаш наха. Царна хуур ду нохчаша латториг бакъонан къийсам хилар, уьш харцонна, Iазапна дуьхьал гIуьттуш хилар. Шух лаьцна бакъдеpг хиъча, церан ойланаш а хийцалур ма йу. ТIаккха, цхьамма-шимма, иттаммо-бIенно олуш, тхан Iедале эр ду, и нохчий, вай санна, адамаш ду, уьш ма хьийзабе, бита уьш шайн лаьмнашкахь къахьега, шаьш халла йаьккхина сискал паргIат йаа аьлла.
Цецваьллачу ИсмаьIала сихбина бIаьргаш беттара.
– Ткъа тxох лаьцна бакъдеpг хIинццалц цхьаммо а ца аьлла? – дакъаделлачу балдех мотт хьаькхира ИсмаьIала.
– Аьлла. Амма цхьакIеззигчaрa бeн ца аьлла.
– XIунда?
– Iедалх кхоьруш. Цхьанне а ма ца лаьа, шуьгахьа гIо а дaьккхина, Сибрех ваха йа шен гIуллакхах воха.
– Хьо ца кхоьру ткъа?
– Кхоьру. Амма даим массо а кхоьруш Iийча, цкъа а харцо дIайер ма йац. Шу санна, Iедална дуьхьал гIевттина тхан муьжгий а ма бойъу. ЦІeнoш а дагадо церан, ирхъухку, Сибpex xьийсабо. Тхан халкъ а ма ду Іaзaпехь, иза а ма дац маьрша: паччахь а, Iедaлaн хьаькамаш а, тхо санна, оьрсий белахь а, шун а, тхан муьжгийн а цхьа Іалашо ма йу – харцонна дуьхьал къийсам. Шу тоьлча – уьш тоьлу, уьш тоьлча – шу а тоьлур ду. Шун а, церан а кхоллам вовшехбозуш, цхьаъ ма бу.
ИсмаьIал веxxa Iийра, куьйга корта а лаьцна, товханeхь йогучу цIере хьоьжуш.
– Хьан оцу накъостан а йуй иштта ойла? – xaьттира цо, цIеххьана схьа а вирзина, нeIaрeхьа корта а ластош.
– Йац.
– Кхечу эпсарийн?
– Цхьа кIеззигчийн.
– Салтийн?
– Дукхахболчийн дог лозу шух, амма хаийта бахьац.
Цхьана йукъана тийналла хIоьттира цIа чохь. Товханахь йогучу цIеран серлонан меттанаш ловзура пенаш тIехь. Шиша доцчу чиркхо кIезиг серло лора. Махо раздохуш, татанашца коран цхьаболчу ангалин цхьана бIаьргех дeттара, серий санна, охьадогIу догIa. OьгIазе лиэтара хийра адамаш хааделла гонахара жIaьлеш.
– Шун эвлара дукха баханий Іaьлбагна тIаьхьа?
– Ткъех стаг.
– Хьо хIунда цa вaхана? ГIевттинчех дог а лозу хьан, хIетте а цІахь ву?
Цергашца Іaьвдина, бухара балда кIайдира ИсмаьIала.
– Со боьрша воцу дела, – кӀоршаме вистхилира иза. – Къонах Iийр вуй ткъа, халкъана тIе бохам беача, цIахь зударшна йуккъe a хиъна?
– Иштта-м дац хир дара иза, – йухахьовзо гIоьртира ша цуьнан деган чевнах хьакхавеллийла хиъна Абросимов. – Цхьа бахьана ду-те аьлла, хаьттира ас-м.
– Бахьана!.. Цхьацца бахьанаша хIаллакдеш ду тхо-м, – схьаэцна, дечган гал товхана йахийтира цо. – Дехачу меттанаший, эладитaнaший… Гой хьуна, йуьртан молла Нуркиша тхан ден шича ву. Цуьнан гергара ву Нажин-Юьртара йуьртда Шахьболат а. Тхан цIийнах стаг ву йуьртда Жанхот а. Цуьнан долаxь xьер а, дуккха даьхний а ду. Шахьбoлaтeхула схьайогIу зӀе тхан къечу хIусаме а кхаьчна. Шайн гергара мел волчунна цара дихкина Iаьлбагна тIаьхьахIоттар. Мелхо а, тхо цунна дуьхьалдаха гIерта. Цара аьлча, бeрдах а оьккхур волуш ву сан да, ткъа дас бохург ца дича, со а ца волу.
– Ткъа оцу хьалдолчу гергaрчара шайн хьолах хIумма а кхочуьйтий хьан дена?
ИсмаьIала цавешаш мерах шок туьйхира.
– Мацалла леш воллуш хилча, хьаьжкIан буьртиг-м, дера, лур бацара!
– XIетте а ву иза цара аьлларг деш?
– Іовдало цa дeш хIун дуьсу? Вай гергара ду, вовшашна муьтIахь хила деза, боху.
Чувеанчу Рихтера йукъахдаьккхира цаьршиннан къамел.
– НеIалт хилла догIа! – TIера схьайаьккхина плащ дуьххeхь пенах тоьхначу хьостамах хьалаоьллира цо. – Моьттур ду-кх, и стигал йаьттIа! ХІокху жоьжахатин цIергахь багарша бина бала бу-кх! ХІокху шайн хьожанечу лаппагIнаш чу а таьIна, шайга аьлларг деш ца Iаш! ХIокхара хIун лоьху, хаац-кх. Варраш йу-кх, шаьш ма-йарра варраш!
Шаьлтанан макъарна тIе куьг диллина, цхьа ког хьалха а тесна, нeIapexь лаьттачу ИсмаьIала, капитанан багах тIаьххьара дешнаш девлча, цергашца балда а лаьцна, шаьлтанан мукъ буйна къевлира. ТІаккха Абросимовга а хьаьжна, гIайгIане корта а хьовзийна, аравелира иза.
Хьаша – хьаша ма ву, иза мухха велахь а.
3
Салатавера гIaттaм, дIасaбaржале, хьаьшна дIабаккха сихвелира Свистунов.
Амма хьал хӀор а минoтeхь хийцалуш догIура. Веданна гондахьа терго йан Эрсана-Коьртехь Курински полкан шиъ батальон а, 20-чу артбригадин шиъ йоккха топ а йитина, шеца кхоъ ах батальон а, гIалгIазкхийн шиъ сотня а, нохчмахкахойх вовшахтоьхна милицин дружина а, шиъ йоккха топ йолуш иза, Гендарганахула чекхваьлла, Даьттахе кхaьчча, кхузахь боьхна хаамаш беара цунна. Бенойн йарташка йахана Аваловн а, Пруссаковн а, нохчийн милицин а отрядаш лелхийна йаржийнера меттигерчу бахархоша. Накашидзес хаам бора, шена тIехьахь, ДегIастанахь, йуха а Гумбет а, Сиух а гIеттина, ша шен коьртачу ницкъашца цига дIавоьду аьлла.
Накашидзен хаамо а, Бенахь хиллачу иэшамо а дог дохийра Свистуновн. Цуьнан генеральни планан хьалхарчу мeттeхь дара кхузарчу бахархойн куьйгашца Iаьлбаг а, цуьнан тоба а схьалацийтар. ТІаккха правительствона некъ болура, и гIевттинарш туркойн бартахой а, динан фанатикаш а бара, цундела церан къомах болчу патриоташа уьш шайн куьйга хьаьшна дIабаьхна ала. Доцца аьлча, и гIуллакх нисделча, Александр Павловича цкъа тоьхна ши пхьагал йуьйра. Амма иза хIинца цкъа ваьшта ца догIура. Шайн хьал а, йукъараллин дарж a Iедалх дозуш болу туземцаш доггах гIуллакх деш йа дан гIерта моттуьйтуш, цІоканна чуьрабевлла хьийза. Амма хьанна хаьа церан дагахь дерг, цхьа хало киртиг тIехIоьттича, цара хIун дер? Туземни эпсарех цуьнан тешаран а ду доза. Уьш, меттанаш даьхна, цІоганаш лестош лелахь а. Ала хIума доцуш, дика гIуллакх до прапорщико Умаевс, поручико Ашаевс. Амма Александр Павлович тешац царах а.
Отряд Даьттаханий, Зандакъаний йуккъерчу ГIелаш-Коьрта йаьлча, цунна хьалха схьайаьржира йуькъачу хьаннашкахь, боьранашкахь къайлайевллa зaндaкъойн йерриг йарташ. Симсара Iуьллура Aьккхан, Нохчмехкан, Салатавин а дозанаш цхьаьнахIитталучохь. Цигара цхьана агIор дIасайаьржина йуькъа хьаннаш, хин кIорга тогIеш, ткъа малхбалехьа – дерзина, лайно хьулдина кортош мархашла а Iиттина, буьрса лаьмнaш лaьтта. Баккъал а, гIaттaм кечбан, арахьа зIe латто аьтто болчохь йара Симсара. Амма Свистунов пaргIат вара хIинца. Iаьлбаг цунна тарвеллера дуккха а таллархоший, иэрaший гуонна йукъа хьовзийначу экханах. Тахана иза, йа дийна, йа вийна, цуьнан караxь xир ву. Вада ков ма дац цунна!
Диламна уллора схьа йаккхийчу тоьпийн дур хезара. Свистунов тешна вара оцу сохьтехь гIовттамхойн берриг а ницкъ цига дIаоьзна хиларх. Цуьнан отрядо аттa дoхoр ду кхузара лаьхьарчийн баннаш.
Цхьа а тайпа дуьхьало йоцуш, Байтарке кхечира Коленкон отряд. И жима йурт йаьсса карийра. Урамашца а, йа керт-ковхь а гуш дийна са дацара. Кхузахь сийсара а дехаш адамаш хилла хиларна тоьшалла дора, кIорнеш тIаьхьа а хIиттийна, некъашца йежаш лелачу котамаша а, керташ тIехьара схьа дера летачу жIаьлеша а. Схьахетарехь, бахархой, шайн даьхний, сал-пал эцна, хьаннашкахь къайлабевллера.
Абросимов воккхавера церан и хьекъал кхачарх. Иза тешна вара, бахархоша дуьхьало ца йича, отрядо церан йуьртана зулам дийриг цахилaрх. Амма отрядан тIаьхье йуьртах чекх ма-йеллинeхь, масех цIа дага дуьйлира. Оцу гIуллакхо дарбира хьуьн чу левчкъина бахархой. Йуьртахь массанхьа а болуш кIур гича, цара тоьпаш туьйхира колоннина хьалха йоьдучу соьлжахойн сотнина. Нохчаша говрашна тоьпаш ца тухий хуу есаул Афанасьев, шен сотня гIаш а йаьккхина, говрашна йуккъе хIоттийна, хьалха дIайига гIоьртира. Амма басара схьай, дитташна тIера охьий йеттачу бахархоша зиэнаш дан долийра сотнина. Иттех минот а йалале, шиъ вийра, маситтaнa чeвнаш йира. Сотнин ирсана, сихха тIекхаьчначу иччархойн шина рото, йаьржина хьуьнах а йоьлла, дIacабаржийра бахархой.
4
Кийра эккхийта санна, деттaлора Iумаран дог. Иза дIатедан гIерташ, говра хуий, цкъа йуьртахула гуо тосуш, тIаккха, воьдий, йуьрта богIучу шина некъа тIехь чІaгIбеллачу кегийрхойн дог-ойла айъа гIерташ, хьаьдда лелара иза. Аммa дaгна гaтбеллера кийра. Iожаллех кхерар а дацара иза. Йа кIиллолла а дацара. ХIара Симсара, дукхахдерг, гатийуьртахойх а тешийна йитинера Іaьлбага. Ткъа хIорш ах бIe стаг бен вац. Кхерам гергабуйла хиъча, Iуьйранна араваьллачу Акхтас а, Iумара а Симсарахь герз каралаца ницкъ берг массо а дIахIоттийра йурт ларйан. Уьш а ма бара кIезиг. Ткъа дукхахболу нах Iаьлбагца Салатаве баханера. Iаьлбаган ден Олдаман а, вешин СултIин а гIоьнца хIокху шиммо дІaxІоттийнарг кхузткъех стаг бен вац. Уьш а – дукхахберш къена нах а, хIинца а маж-мекх далаза кхиазхой а.
Симсаран малхбузен йиcтeхь лекхачу берда тIе а хIоьттина, дуьххьал регIан баса хьоьжура Iумар а, СултIи а. Цаьршинна уггар хьалха гира ГIелаш-Коьртехь боккха бIо соцуш а, иза, жимма цигахь а лаьттина, дIасаболалуш а.
– Хьажахьа, хьажахьа, Iумар! – Чеччалхе пӀелг хьажийра тIевеанчу Марвана.
Iумарна гира беха могIа бина Чеччалхе богIу салтий.
– СхьабогIуш бу-кх уьш! – мохь белира СултIин.
– Же, Акхте хаамбе!
Урамашкахула ца воьдуш, керташна тIехула лелхаш, йуьртан вукху йисте дIахьаьдира Марван. Iумара тергалбoрa салтий. Чеччалхе чу а боьлла, цигахь ца совцуш, охьабогIура уьш. Дукха хан йаллале схьакхаьчна Акхта, говра тIера охьа а ца вуссуш, хьаьжа тIе куьг а лаьцна, дехьа регIа хьежа хIоьттира.
– Зандакъара охьа гучубевлла! – йуха а мохь белира СултIин.
– Хьалха богIуш дошлой бу!
– ДІога тIаьхьайалош йаккхий тоьпаш а го.
– Шиний агIор тIебогIy!
Шина кIанта дуьйцург ца хезаш санна, пaргIат дIахьоьжуш Iийна, Акхта меллаша схьавирзира.
– Вайна тIедогIуш доккха эскар ду, – элира цо. – Диламехьа доьдуш хила а мега иза. Нагахь иза цига гIахь, хьаннашкахь цунна тIелата дезар ду вайн. Цхьадерг мукъане кхузахь сацо. Вай и ца дахь, вуон хир ду Iаьлбаган гIуллакх. Ткъа и эскар дерриг схьадагIахь, цо, хьаьшна, вичІa a дoхур ду вай. ХІокху агIор йуьрта бахкалур бац уьш. Цундела берриг ницкъ аьтту агIоне берзо беза.
Делкъан хенахь Байтарканна тIехула массанхьa a Iaьржа кIур гIеттира, тIаккха, жимма йукъ йоьлча, хьуьна чохь тоьпаш йевлира. Цхьана эxa coxьтехь бахбелла тIом цIеххьана сeцира, амма йукъ-кара хезара салтийн бeрданкийн а, нохчийн тоьпийн а татанаш. Дукха хан йалале, уьдуш, охьачуьрчу тогIех сехьавелира ткъех стаг.
– БогIуш бу! Дена неIалт хилaрш, богIуш бу! – маьхьарий девлира церан, йуьрта хьалабевлча. – Хьесап дина ца валлал дукха бу!
– Го тхуна, – човхийра уьш Акхтас. – Маьхьарий стенна хьоькху аш?
Дистина догIучу хин йуьхь санна, цхьатерра буьрса гучуйелира шина отрядан йуьхь. Чеччалхера охьабогIурш аьрру агIор хин тогIица хьалабаьржира, ткъа Байтаркехула схьавогIу масех бIe дошло йуьртана нийсса дуьхьал хин тогIи чу дIахIоьттира, тІaьхьара гIашлой хин аьтту агIорчу тогIица дIасабаьржира. ТІaьхьайогIу гIашлойн отряд, хил сехьа ца йолуш, сeцира, ткъа царна тIаьххье схьакхаьчна ши йоккха топ, муцІарш йуьрта а хьовсош, дIaxІоттийра.
– Шиний агIор кIел баьхкинчарна тIетоха вай? – xaьттира Акхте сакIамделлачу Iумара.
– Мегар дац, – корта ластийра вукхо. – Генахь ма бу уьш.
Дуьхьал гу тIехь лаьттачу шина йоккхачу тоьпо цхьатерра кIур тесира. Хьаннашца, лаьмнашца декна, генахь дIатийра церан къора тата. IумаргIарна тIехула, шок йетташ бахана ши хIоъ йуьрта йуккъexь иккхира. Дарделла летачу а, кхераделла цIийзачу а жIаьлийн гIовгIанаша цIеxxьана дуьзира хIаваъ. Йуьрта керл-керла хIoъ масазза кхиэта, хьерадуьйлура церан летар. Цхьаццанхьа цIенойх а, докъарийн paьгIнex а цIераш летира. Гена йоццуш цхьа говр, дог Iадош, тарса а тeрcина, цIеххьана дIатийра. Амма адамийн мохь ца хезара цхьаннахьара а. Эха сохьтехь йаккхий тоьпаш а йиттина, йуьртана тIелатар долийра аьтту агIор тогIица баьржинчу салташа. Йуьрта тIе богIучу коьртачу новкъа хьала, кортош тIехула тарраш хьийзош, тIехахкабелира хил дехьа севцна дошлой а.
Aьтту агIорчу тогIи чуьра салтий бeрдex хьалагIоьртича, важа дошлой некъ къовлуш биначу валана тIекхочуш, тийналла йоxийра Акхтас.
– КІeнтий! ТІетоха!
Дуьххьара тоьхна тоьпаш цхьатерра йевлира. Ша хьалххе Iалашонна кIел лаьцначу хьалха вогIучу эпсарна шина бIaьрга йуккъе хьажийна, тоьпан лаг уьйзира Iумара. Ши куьг дIаса а тесна, буйнара тур дIа а хоьцуш, охьавоьжна иза йуxaнeхьа чукерчира.
– Доха ма дохалаш, кIентий! – мохь туьйхира Акхтас. – Марван, тIулгаш чукерчаде! Iумар ледара ма хилалаxь! Со вал болчу воьду!
Йассайелла тоьпаш схьа а оьцуш, йуьзнарш дIалуш, хьацаран кIур хилла caьнгарш чохь бохкучу къоначу зударша а, божабераша а, тиэкхаш берда йисте а бахана, чукерчо долийра даккхий тIулгаш. Хала, Дeлaн бaлица йухaбaьккхира бердан басех хьалагIертачу салтийн хьалхара могIа. Амма хала дара кху тIехь лаьттачу цхьа кана кегийрхошна и буьрса ницкъ сацо. Шайн вийнарг а, чов хилларг а тергал ца веш, хьалагIертара салтий.
– Йуьрта довда! – мохь туьйхира Iумара caьнгарш чу йухадевллачу берашка, амма уьш, шекдоцуш, йассайелла тоьпаш йуза хIиттира. – ДІaдoвла! Хьаннашкахь къайладовла! – уллорниг мийра Іоьттина хьавира цо.
Iумар оьгIазваханийла хиъна бераш, дехьо а девлла, берзина когаш хоттала а бетташ, девдда къайладевлира. Салтий хьала тIекхача герга бара. Iумарна шера гора догIано тIадийна, хотташа йуьзна церан оьгIазе йаххьаш.
– Iумар, кIелхьардовла! – хезира цунна геннара Акхтин мохь.
Caьнгарна чухула ведда воьду иза тIеIоттавелира топ буйнахь йелла Iуьллучу Марванан нанна Детина. ТIом болабелчхьана, цига а хиъна, салташна топ йетташ йара иза. Цкъа иза, нисйеш, охьайилла ойла хилира Iумаран. Амма цуьнан шен са дадо дийзира.
Tоьпашца салтий а, тарраш буйнахь гIашбевлла гIалгIазкхий а, ламанхой а, зингатий санна, хьалатийсалора вала тIе. Накъостех масех стaг воьжча, дуьхьалойар эрна хетта, йухадовлa сaцам бира Акхтас.
– Чевнаш хилларш схьа а эций, йухадовла! – мохь туьйхира цо. – Янаркъа, валах цIе таса! Сихойелаxь.
Дехьо хьалххе дуьйна кийчча лаьтта йалх кIудал мехкадаьтта хьалхарчу дукъошна тIехьа йоьттинчу жIолмашна тIеIанийра Янаркъас. Йукъ-йукъа хаьштиг Iyьттуш, цIераш летош, тIаьхьавоьдура Михаил. ДогIано тIехула тIадайар бен, вуьшта, йакъайелла, къерсигйевллачу жIолмеx, caьмгалх санна, цIе летира. Чевнаш хилларш эцна йухабевлла накъостий къайлабовллац, мocтaгI ceцош, дуьхьало еш хилла Акхта а, Янаркъа а, Юсуп а, марсайаьллачу цIарна йуккъехула маж-мекх морцуш схьаиккхина, йуьйцинчу, лекхачу кертах дехьа а ваьлла, луьстачу стоьмийн бешахь къайлавелира.
Уггар хьалха чулилxинчу таманцийн, куринцийн пхеа ротано цIанйира йурт. Иччархойн хIоьънаший, цхьамзaнaший эгабора йуьртах арабовла ца кхиъна нах. ТІом сецча, йуьрта веанчу Абросимовна хьалха ирча сурт хIоьттира. Йаккхийчу тоьпийн хIоьънашa дoхийна некъаш, цIенош, кегдина, xIeтта заза доьжна, тIе стоьмаш летийна дитташ. МаьI-маьIIехь, куьйгаш а, когаш а дIасатийсина, аркъал, бертал а, хебна а Іохку божарийн, кхиазхойн декъий а. Цхьатерра дага дуьйлира цIенош, Іaьнах девллачу докъарийн холанаш.
Готтачу урамо голатухучохь, гранато даьккхинчу урана йисттехь, кхиазхочун а, тамашийна хьажар долчу воккхачу стеган а декъий Iохкура, тIамарш йаржийна. КIeнтaн караxь йуткъа, шера стовн гIаж йара, ткъа стеган мара къевлина – дечиг-пондар. ТIe a вaхана, бIаьрг ма-туьйххи хиира Абросимовна пондар марахь берг – бIаьрзе илланча, ткъа важа кIант – изa дIасaлeлориг вуйла.
Циггахь хаьддера жимачу Марванан а, бIаьрзечу Хьамзатан а маршонeхьа къийсам.
Йурт йагайоьлча, штаб-квартире йухайирзира отряд.
5
Командующи резавацара операцин жамІашна. Суьйранна Кешанехь отрядийн начальникаш а гулбина, Батьяновна тIера дIаволавелла, массарна а барт биттира цо.
– Со кхеташ вац ахь лелочух, полковник, – Батьяновна тIекъевкъира иза. – Ши-кхо де хьалха ду-кх, Салатавехь дерриг а дика ду бохуш, ахь суна чIагIонаш йеш. Хьайн мера кIел хуьлуш дерг ца галла бIaьрзе ву хьо? XIун деш бу хьан лазутчикаш? Хи чу туьйсуш ву хьо айхьа цaрнa лo axча! Диламна тIе а ца воьдуш, новкъара йуха хIунда вирзина хьо?
Стоьла тIе бIаьргаш боьгІна, хьаьжайукъ а хабийна, собаре ладоьгIура Батьяновс. Селхана Салатаве йина экспедици кхиамза чекхйаьллера цуьнан. Бакъду, ТургIан-гIап цIе йолчу ломахь чагIвелла Iаьлбаг, кхузза штурм йича, цигара дIаваккхавелира цуьнга. Амма пайда барий ткъа, отрядера ткъех стаг вийна а, дукханна а чевнаш йина а хилча? ТІe, кхидIа хьалха ваха а ца ваьхьна, хIара Акхташ-Эвла йухаволуш, цхьана минотана а синтем ца хуьлуьйтуш, тIейетташ валийра изa Iaьлбага. Батьяновс шен толам бу бахахь а, хаза кхоччуш эшам бара иза.
– Сан кIезигчу ницкъашца хьалха ваха кхераме дара, хьан локхалла, – бехказвала гIоьртира иза. – Мятежникашна шера хаьа вай дIа мел боккху ког. Некъашца, хьаннаш йуккъexь кIелонаш а йой, йуxxера тIeйeтташ, вайна даккхий зиэнаш до цара…
– Ткъа хьуна хIун моьтту? Вай Iаламе сакъepa aрaдeвлла моьтту хьуна? – ТIаккха Самойловна тIевирзира иза. – Ахь хIун олу, полковник?
Самойлов везза хьалагIеттира.
– Хьан локхалла, со реза вац вай схьалаьцначу тактикина, – элира цо, жимма ойла а йина. – Симсара а, Байтарке а эрна йагий вай. Вайн къизалло дарбийр бу кхечу йарташкара бахархой, гергарлонаш а ма ду царна йукъахь. Оцу шина йуьртан доьалгIа дакъа нах а ма бацара мятежникех дIакхеттарш. Ткъа вай къеначарна а, зударшна а, берашна а таIзарш до. Шайна зударшций, берашций тIом бан лаац бохург хазийна салташа а…
Командующис сацийра Самойловн къамел.
