Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Лаьмнашкахь ткъес
Хьуьнарш къийсар а, ловзарш а чекхдевлча, цхьаммо а бина хаам боцуш, амма омра дича санна, дерриг адам чардакхна тIедолало. Йоцца кхеташо йиначул тIаьхьа кхиэлахоша тоьллачийн цIeрш йоху:
– Гуонexь xaьхкича, тоьлла Гати-Юьртарчу Аьрзун кIентан Мохьмадан говр! Уггар кхерамечу, халачу хьуьнарехь тоьлла Симсарарчу Олдам-Хьаьжин кIентан Іaьлбаг-Хьаьжин говр! Говрашкахь хьуьнарш къовсуш, тоьлларш – Гати-Юьртара Ойбан Къайсар, ДанчIин Болат, ЦІоьнтарара Гарин Ахьмад. И цIераш йаьхначара шайн совгIаташ дIаэца.
Тоьлларш декъалбеш дeттачу маьхьарший, кхуьйсучу герзаший йуха а къардира хIаваъ.
5
Хьаьсарта дахана адам дIатийча, ХортIас куьг хьалалецира.
– ЛадогIал, нах! Эла Авалус къамел дийр ду хIинца!
Цхьана ханна кхуза гулбеллачийн сибате вирзинчу гуьржичух оцу минoтeхь йуха а округан начальник, эпсар, эла Авалов хилира. КІайн тIе а, Iаьржа лаба а йолу кокардица фуражка коьрта а тиллина, мекхех куьг хьаькхна, йайн йовхарш туьйхира цо. ТIепаза йайра Іаьржачу бIaьргаш чохь йогу самукъне цIе а. Дукъа тIехь голатуху мара а аьрзунан зIакарх тарбелира.
Цхьана жIаро а, мидало а кечбина шуьйра накха меллаша дIаса а хьийзош, оьрсийн маттахь дехха къамел дира цо.
– Нохчий! Йоккха пачхьалкх йу Росси. Дукха къаьмнаш ду цунна чохь дехаш. Мацах цкъа арахьарчу мocтaгIaший, вовшашлахь хуьлучу тIемаший талораш деш, цIий Іeнoш, маьрша дахар xIун йу ца хиъна Кавказан къаьмнаш тахана Цуьнан Императоран Воккхаллин, оьрсийн паччахьан нуьцкъалчу тIома кIел ирсе, бертахь, цхьа вежарий хилла деха. Цунна тоьшалла ду, арахьара мостагI Россина чугIоьртича, массо къоман кIентий паччахь а, Росси а ларйан дахIуьттуш хилар. Россин, вайн даймехкан, мостагIий бу цергаш ирйеш. Тохаро бен сацош вац мocтaгI. Ницкъо бен йухатохац ницкъ. Цундела Кавказан массо къомо оьрсийн толамечу эскаршна гIоьнна шайн полкаш вовшахтоьхна. Гуьржаша, эрмaлoша, гIажароша, хIираша, гIебартоша, чергазоша, дегIастанхоша, гIалгIаша, кхин массара а. Цара дуьххьара гойтуш йац шайн муьтIахьалла. Ала лаьа, тIаьххьара туркошций, англичанашций, французашций Россин хиллачу тIамeхь дуккха а нохчаша дакъалацар а. Цара турпала хьуьнарш гайтира, вайн даймехкан мостагIех леташ. Цуьнан Воккхалло Императоро эрна ца дитира нохчаша оцу тIамехь хьегна къа а, Iенийна цIий а. Оцу тIаме бахана нохчий орденех накхош, ахчанах кисанаш дуьзна баьхкира цIа. Уьш хIинца а бу Iедало сий деш. Ткъа и шун аьрха амалш бахьана долуш, йеххачу хенахь мерабeран хьолехь латтийначу нохчашна цуьнан императоран воккхалло кхушара йуха а тешам белла шен эскаре хIитта. Амма нахана хаац паччахьо шайна диканиг оьхьийла. Шайга кховдийна къинхетаме куьг дIалаца лаац. ВархIий-вархIий дайшкахь дуьйна майра тIемалой, къонахий бу бохуш, дуьненахь а цIейаханчу нохчашлахь тахана эскаре вала лууш эзар стаг а каравац. Къонахалла йайна шун? Майралла йоьжна? Герз лело хаац? Мичара! Тхан говраш йац, тхо къен ду бохуш, бахьанаш хIиттадо. Aьшпаш! Маса бIe дин бу кхузахь! Маса бIe майра кIант ву кхузахь! ДуьххьалдIа шайн йухахьаралла, ца лаьа-кх! ХІyьттаре лело дуй биъча санна. Шун къоман сий лардан лууш, шуна йукъахь цхьакIеззиг къонахий лaрбинчу Далла бу хастам. Уьш Даллий, паччахьний муьтIахь нах бу. Цара шайн кӀентий цуьнан воккхаллин кара дӀало…
Дайн ши мекх хьовзийна, адамийн тобанна тIехула курра бIаьрг кхарстийра Аваловс.
– Пурба луо суна оьрсийн толамечу эскарийн могIаршка баха кечбелла шун йуьртан уггар тоьлла кӀентий, – шен карарчу кехата тӀе хьаьжира Авалов: – Хортаев Асхьаб, Товсолтанов Хьуьси, Бораханов СаьIид, Сатуев Солтха а Цуьнан Императоран Воккхаллин цIарах декъалбан а, уьш кхетаме кхиийначу церан дайшна-наношна баркалла ала а! Шун некъ дика хуьлда, майра кӀентий! БIаьхаллин хьуьнаршца шайн къоман сий айъа аьтто хуьлда шун.
Тоьхначу тIараша йуха а йекийра майда.
Эла Аваловн къамел гочдан хьалхавелира поручик Ойшин Чомакх. Паччахьо йекхачу шуьнехь важош вацара шен тешаме йалхо. Ал басахь цIен беснеш, дуькъа, хьаьрса цӀоцкъамаш, царна бухахь хIиттина къинхетамза бIаьргаш, шад беш хабийна хьаьжайукъ. Тодеш, даим тӀе ка хьоькхуш латтош даккхий дуькъа, хаза мекхаш. Шуьйрачу некха тӀехь лепа мидал. Баьццарчу атласан гӀовталан ирахIоттийначу коча йуккъе Iаьвдина стомма ворта. Къамкъарг-м, хьаха, йац хӀумма а вуон йекаш. Даьссачу маьждиг чохь санна, чӀогIa a, шера а дека цуьнан аз.
Цо гочдечу элан къамелах ца бешаш, лохха биэларш лелха нахана йукъахь.
– ЧӀoгIa ирсе деха!
– XIай, бIаьрг ма хила вайна!
– Дела диса вай, оцу паччахьан и вай лардо тӀам а бойна, эрна!
Къайсарна тоххара кӀордийнера и къамелаш. Ден дагара хууш санна, цхьана меттехь саца ца туьгура цуьнан говр а.
– Дуьлойша, цIа гӀо вай, Iаьлбаг? – доттагIчун белша тIе куьг туьйхира Къайсара.
– Йукъара а къаьстина, дIадахча, гIиллакхе хир дац.
– Церан даьссачу хабаршка ладоьгIуш Iан деза ткъа?
– Собардер вай. XIинца а цхьаъ дан гӀерта уьш. Товсолта ву чардакха тӀе волуш.
Тахана йеха, баьццара оба а йуьйхина, лекхачу холхазан куйна гуонаха, ло санна, кӀайн чалба а хьарчийна, детица кхелина шаьлта йукъах а йихкина, кечвелла Товсолта-Хьаьжа говрахь, меллашчу боларехь вахана, чардакхна хьалха хӀоьттира. Кху шийтта шарахь Товсолта-Хьаьжа дукха хийцавалаза висинера. Амма халла хаалуш букара хьаьвзинера хьалхалера нийса букъ. Белшаш а жимма охьайахча санна хетара. Шен къежвалар хьулдора цо. Корта цIенна дIабошура, ткъа маж-мекхана сих-сиха цIен гIина дуьллура.
Товсолта-Хьаьжина тIаьххье, дикачу дойшна тӀехь вахана, цунна улло дIахӀоьттира цуьнан кӀант Хьуьси а, ХортIин Асхьаб а, Бораханан СаьIад а, Сатун Солтха а. Дика кечвелла вара хьалхара кхоъ. Детица кхелина говрийн гIирсаш, тIедуьйхина цхьатера чоэш а, гӀовталш а, коьрта техкина Iаьржачу холхазан куйнаш a. Малхехь лепара коча тийсина а, йукъахдихкина а безачу механ герзаш. Вуьшта, Солтханан барзакъ ледаро дара, цаьрца дуьстича.
Товсолта-Хьаьжина дагадеанарг хаа лууш, сакIамделла нах тапъаьлла тийна лаьттара.
– Тхан хьомсара хьаша, тхан лераме хьаькам эла Авалу! – тийналлехь даьржира Товсолта-Хьаьжин мукъаме, дуькъа аз. – XIара таханлера де цкъа а дицлур дац тхан йуьртана. Тхан къоьлле, мискалле ца хьоьжуш, тхуна куралла ца йеш, кхуза веанчу хьуна Дела реза хуьлда, Дала йуьхькӀомаца дукха а вахавойла хьо! Тхо цхьадолчийн лааме диллича, тахана вайн воьдург виъ хилла Iийр вацара. Оха уьш бIе хуьлуьйтур вара. Ма-луъу ца хилча – ма-торру, олуш ду тхан. Тхешан ницкъ кхаьчнарг дина оха. XIара тхешан бераш, хьалха – Делан, шолгIа – хьан кара ло оха. Тхуна боккха синтем бу хӀорш Момин Хьотица эскаре боьлхуш хилар а. Момин Хьота майра а, хьекъале а къонах ву. Иштта ша хилар цо гайтина вайн паччахьан мостагIашцарчу тIамехь. Ткъа шу, кӀентий, – тIехьа лаьттачу веанна тIевирзира Товсолта-Хьаьжа, – шу ледара ма хилалаш. Вайн сийлахьчу дена – паччахьна – шайн муьтIахьалла гайталаш. Хьаькамаша шайга сийначу цIерга лелха алахь – бӀаьрнегIар ца тухуш, йукъалелха. Варийлаш, шайх бехк балийтий, кIиллолла йалийтий, цIа ма дерзалаш. Гатийуьртахой тешна буьсу аш паччахьний, Россиний хьалха шайн декхар кхочушдийриг хиларх. Дала могаш-маьрша, толамца шайн доьзалшна тӀе цIа дерзадойла шу!..
Аваловс цхьа масех дош аьлча, чардакх тӀера чувоьссинчу Момин Хьотас, тIе а вахана, хьалха Товсолта-Хьаьжин, тIаккха веа лаамхочун куьйгаш а лоцуш, баркалла элира царний, церан дайшний.
Цхьа масех минот йаьлча хьеший, ХортIина тIаьхьа а хӀиттина, йуьрта бахара.
Кхузахь тахана гинарш дийцаре а деш, дӀасабахара нах а.
II корта. БЕРСА
XIан-хIа, гӀоли йу
Дорцах ницкъ бустар,
Садаллалц, бакъ къуьйсуш,
къийсамехь летар,
Тийначу бердашка а хиъна
ЧIeIачул, чевнашка а хьоьжуш.
А. Мицкевич
1
Шайн совгIатех баккхийбе Мохьмаддий, Iумаррий, Iyсманний сихха Iала-Мохьмадца йуьрта дIа а хьовсийна, адам кӀезиг лела некъ къастийна, Iаьлбагца регIа хьалаволавелира Къайсаррий, Болаттий.
Толамца ша йаьккхина кӀайчу маьIан мукъ болу шаьлта а, детица кхелина тапча а Мохьмадна йелира Болата. Доза дацара кӀентан воккхаверан. Детица кхолуш кечйина нохчийн нуьйр а, дуьрста а, тIexула тIе, тайниг санна, хаза тапча а. Ма ирсе вара-кх иза, биллина дог огуш цхьа бала бацахьара! ДIайаханчу гурахь лаьцна Сибрех вахийтинера цуьнан ден ваша а, цунна дика хилла Маккхал а. Дерригенах а ца кхетара жима Мохьмад, амма ден вешин а, ден доттагIчун а ойланаш гушдоцчу пхенаш чухула цуьнан дагах йоьллера. Тахана оццул хаза деана xIара ловзаран де а къахьделира цунна, маьлхан зIаьнаршлахь белшашний, накхошний тIера деши, дети лепош чардакха тIехь лаьтта и берстина эпсарш гича. Уьш бу, иза дуьнен чу а валале, цуьнан да Аьрзу гена, хийрачу махка вахарна а, цигахь иза кхалхарна а, цхьайолчу цхьана ненаца иза байлахь висарна а, цуьнан ден ваший, ден доттаггIий Сибрех хьажорна а бехке.
Дависарг-йаI, цкъа пхийттара валахьара иза! TIаккха-м цо чIир оьцур йара царах! Амма гена йу-кх и хан а. XIинца а – кхо шо!
Элхьамцан, хьаьмцан, стовн диттийн йуькъачу хьуьна чухула басех хьала, лаьхьанах сетташ, эвла боьдучу готтачу новкъа тӀаьхьий-хьалхий могIа бина воьдура кхо дошло. Хьалха Къайсар, йуккъехь – Iаьлбаг, тIаьхьа Болат а волуш.
Цхьа-ши бутт хьалха боьлуш хуьлучу доттагIаша, цхьанна хазарна кхоьруш санна, лохха къамелаш дора. Iаьлбага хоьттура, кхузахь даьхний Iаьнах муха девлла, бӀаьстенан йалташ дер дIа муха доьду. Къайсара дукха ладегIнера Макка ваханчу кхаа вашас цигахь а, новкъахь а шайна гинарг дуьйцуш. Амма цаьрга хеттарш цкъа а ца кхачалора Къайсаран. XIинца а къамел хьовззийна оцу тIе далийра цо.
– Уьш дитахьа, Iаьлбаг, и Iаьрбий хӀун тайпа къам ду?
– Ой, масазза аьлла хьоьга, йен бух санна, Iаьржа адамаш ду.
– Ас-м и ца хоьттий. Майра къам дуй иза?
Iаьлбаг жоьпана сих ца велира.
– Муха эр дара иза? – дош ца карадора цунна. – И къам ша кIилло ду, олийла йац. КIиллочу адамийн мохк бац буьрса лаьмнаш, йовха гIамарш а. Цул сов, жайнаша дуьйцучун ойла йича, Пайхамаран, цуьнан асхьабийн а заманахь туьраца даржийна цара бусалба дин. Шемахула, Мисархула, Бухарехула, XIиндехула, вайна буьйцу а ца хезначу мехкашкахула. И дерриг а хьалха хилла. Ткъа хIинца и Iаьрбийн къаьмнаш цхьадерш туркойн, кхинаш перангийн а, ингалсийн а когаш кӀел дохку, боху. Маршонах хаьдда, шайн мехкийн дай а боцуш. Иза а, важа а цаьргара дIайаьккхина оцу мехкашдIалецархоша.
Цхьана масех минотехь сецира доттагIийн къамел. Iаьлбаган тӀаьххьарчу дешнаша ойлане бехира уьш. Баккъал а, хӀун йу маьрша доцу къам? Лай ду-кх. Старо санна, болх бийр бу цо, шен гай йузо. КхидIа дац-кх. Амма и гай а хуьлу цуьнан даим тутмакхан санна. Дуьне дац цо дуург. Лай хилла вехачул, шен маршонехьа къуьйсуш, валар гӀоле йу.
Цхьа дагна там беш дара некъан йистош къарзйинчу бес-бесарчу зезагийн, муьстаргийн можачу кенийн, хьорамийн кӀайчу, стовн дитташна тӀерачу можачу зазийн хазачу хьожано дуьзна хӀаваъ. Некъан йистошкахь малхехь дийшина Iохку моьлкъарчий, хӀорш гергакхочуш, шарх-ширххехь дIауьдуш, коьллашлахь къайладуьйлура. Баьццара холхаз хилла регӀа тӀе йижинчу варшахь, вовшашца къуьйсуш, бес-бесара иллеш, шакарш йеттара олхазарша. Амма берешна ца гора бӀаьстенан Iаламан и исбаьхьалла, олхазарийн и даккхийдер. Болатна хьалхахӀуьттура мацца а цкъа Гати-Юьрта цIа боьрзу болу ХортIин Асхьаб, Товсолтин Хьуьси, Бораханан СaьIид. Дикачу дойшкахь, дезачу герзех боттабелла, белшаш тIехь хьесан погонаш, накхош тӀехь ордалш, мидалш а лепаш. Iедало буьтур ма бац уьш, цара диначу гӀуллакхна, церан муьтIахьаллина цхьа йал йоцуш. TӀаккха кхитIе а халкъана бале бевр бу…
– Iелин а, Маккхалан а хабар дуй? – тийналла йохийра Iаьлбага.
– Кехаташ даьхкина цаьргара. Могаш-дийна ву ший а. Сибрех дIакхаьчна шаьш, боху.
– Цхьаьна буй хӀорш?
– XIан-хӀа. Къастийна.
– Мича хьолехь бу?
– Хетарехь, гӀуллакхаш дика дац. Iелас, шаьш лаьттах эчиг доккхуш ду, ткъа МаккхалгIар хьун хьокхуш бу, боху. Шийла, цхьа пана мохк бу, боху.
Iаьлбаг, кхин хеттарш ца деш, ойланашка вахана, сецира. ДӀадахана шийтта шо машаре хиллехь а, синтеме дацара Нохчийчохь. Халкъо собаре садеттара шена тIетеIочу харцонна. Мохк-м тоххарехь дIабаьккхинера цаьргара. ДӀабаьккхина бохург дицделлера цуьнан керлачу долахошна. Моьттур дара, иза, церан ворхIе дайх бисина, царна кхаьчна. XӀор а шарахь дебара нохчийн къомах дуьйлу цIубдарш. Эпсарш, совдегарш, молланаш. Уьш массо а хьаькам вара къечу нохчочунна. Ницкъ цаьргахьа бара. Уьш шен тIома кӀел лаьцнера Iедало. Царна тӀe a тевжина, халкъ таладора цо. Нохчочунна дихкинера БIаьн-Некъал лаха вала. ГӀалахь гучуваьлча, йаппарш йеш, сийсазвора. Шен кха тӀе йаьлла вир санна, лоллура.
Халкъо садеттара, амма, кхидIа сацо ницкъ боцуш, цуьнан дог дуьзнера дералло, цхьа суй оьшура кхузахь цӀе лато, оцу харцонашна дуьхьал халкъ гӀатто.
ДIадаханчу шарахь дагахь доцург хилира гIаттаман кечамна. Цхьаннан маттаца куьйгалхойх масех стаг лецира. Бакъдерг аьлча, коьртачех кхоъ бен ца нисвелла царна йукъа: Муслон ШoIип, Iабдурахьмин Маккхал, Абубакаран Iела а. XIетахь Iаьлбаг цIахь вацара, деций, вежаршций Макка вахана.
Дарц дала герга ду хIинца. Цуьнан куьйгалхойх ву Iаьлбаг а.
«XIун хир-те сох? – хоьтту цо шега. – Йа, шайх Мансур санна, махкахваьккхина, доь доцуш войъур-те, йа, Бийболат санна, тешнабехкаца тIаьхьашха тоьхна, вуьйр-те, йа имам ГӀеза-Махьма санна, турпала вужур-те, йа, БойсaгIар санна, тангIалкха тӀе хьалаозор-те?»
Кхо бере йуьрта йисте кхочуш, дехьа басахула охьа шовданна тӀебогӀучу гIашлойн новкъахь, пхьаьрсах тесна гӀели диллина цIестан кӀайн кӀудал а йолуш, кегийра гӀулчаш йохуш йогIу йоI гучуйелира. БIаьстенан мелачу махо хьоьстура, цуьнан коьртарчу гуьлмаьнди кӀелхьара ара а гӀоьртина, шерачу хьаьжа тӀехь чIaгаршца охкайелла Iаьржа месаш. ДIа мел боккхучу когаца, нийсачу букъа тӀехь ха хоьрцуш, цкъа цхьана, тӀаккха вукху агIор керчара настарш тӀе охьайеана йеха, стомма кӀажар. Оцу боцачу новкъахь маситтазза а хийцабелира цуьнан йуьхьа тӀера бос. Севсина, ховха балдаш цкъацкъа делалой, шагатIулгах йича санна йолу кIайн, нийса цергаш гучуйовлура. Ло санна, кӀайчу, дехочу логаний, горгачу беснешний тӀехула, цIен бос баржош, йовха тулгӀе хьодура, гӀодайукъ къовлуш тIейуьйхинчу готтачу гIабали кӀел, хьерадаьлча санна, тохалора дог. Хеталора, некха тIера дато чарпазаш эххар а ткъаршшехь лоьлхуьйтур йу.
TIаккха, жимма Iай, йоьIан хазачу йуьхьа тӀехула сингаттаман мархаш йаьржара. TIепаза бовра ал бос, хиллачу баьллех тера балдаш а кӀайлора, ца тохалуш совцура бIаьрнегIарш а.
ЙоьIан кийрахь къуьйсуш шиъ мостагI вара: безам, цабезам. Амма цуьнан карахь бацара шен кхоллам. Цо иза Делан кара беллера, дог ца дуьллура ирсах…
Боьрахула хьалавогIучу кхаа беречух цIеххьана бIaьрг кхетча, кхерайелла, дегI дeгийра цуьнан. Амма, Къайсар а, Болат а вевзина, дегIан массо пхенашка йовхо хьаьдира. Хьалха вoгIу Къайсар, шена тIаьхьарчу беречуьнга масех дош аьлла, шовданeхьа охьавирзича, шен болар сихдира йоIа. Чу хи а кхерзина, шен кIудал xe Iapждинчу дечиган апари кIел хIоттийна, кIудалан гай декош зурманца чуIеначу шийлачу шовдане ла а доьгIуш, шен везаран доттaгI тIекхачаре хьоьжуш, сeцира иза.
«Болат хIунда ца веа-те? – даг чу кхерам тесира цунна. – Наха дуьйцучух тийши-те иза?..»
– Хьан де дика хуьлда, Деши! – чу а воьссина, багара гаьллаш дIа а йаьхна, говр ной тIe хийцира Къайсара.
– Диканца дукха вехийла хьо а, Къайсар!
Дуткъачу гуьлмаьндин тIам, логах хьарчош, тIехьа а тесна, хьаьжа тIера месаш къайла а йаьхна, Къайсарна тIе хаттаре хьажар дуьйгIира йоIа.
– Хьо тахана ма хьалхе йеана хи тIе?
ЙоIа доккха сaдaьккхира.
– Сагатделла сан. Аш толамаш баьхна бохуш, хезира суна. Тахана санна, аш дуьнен чохь йоккхучу йерриг ханна Дала йуьхькIам болда шуна!
– Дела реза хуьлда хьуна, Деши. Хьуна хаза мукъане а хийтин-те?
– Хетта а хоьттий ахь, Къайсар! – хаза балдаш дегабааме саттийра йоIа.
Къайсар велавелира.
– Наха дийцapexь-м, хьан ойла кхечу агIор йирзинчух тера ма ду?
– Ахь бехк ма биллалаxь, Къайсар, зударийн эладитанех тешар къонахашкахь товш ца хета суна-м.
– Ишта-м дара иза, Деши, делахь а «безам» бохург дукха экаме хIума йу-кх. Цхьажимма хIума а тоьу-кх иза лазо а, хьаста а. Вай хьелашца дуста доьлча, тхо – лахахь, ХортIин Овхьад – лакхахь ма нисло. Овхьадан ден хьал ду, ткъа Овхьад ша, вайна ма-хаъара, Буру-гIaлaхь оьрсийн дешар дешна а ваьлла, хьаькам хир волуш стаг ву.
Хих йуьзна, бeртeхула тIехтуьйсу кIудал апари кIелхьара схьа а эцна, охьахIоттийра йоIа. Оцу минoтeхь йайра къоначу йоьIан йуьхьа тIера эсалалла, Олхазар санна, тIамарш йаржийна, охьалахделла Iаьржа ши цІоцкъам айъаделира, йуккъехь жима марха а гулйеш.
– Соьга и ала векал вина ваийтина хьо Болата? Ша хIунда ца веана изa? Йа кхин соьга вист ца хила чагIо йина цо?
– ХIан-хIа. Болата дийца гIиллакхехь доцург ду ас деанарг.
– Охашимма вовшашка дийца йиш йоцуш, галдаьлларг хIун ду?
– Цуьнан тайпа-тукхам, схьаваьлла меттиг бац бохуш, дийцина хьоьга.
– ТІаккха?
– Иза Шелахь уггар доккхачу тайпанах, оьздачу цIийнах схьаваьлла а, Гати-Юьртахь уггар тоьллачу наха тIелаьцна а ву. ГІуллакх галдаьлла веана-кх иза вайн йуьрта. Шен гергара нах берриг Хонкарахь хIаллак а хилла.
– Уьш дерриг суна хаьа, Къайсар.
– Цундела керчина хир йу хьан ойла Овхьадехьа. Уьш хьал долуш ма бу. ХIара къонахийн зама йац, Деши, молланийн, совдегарийн зама йу.
Къорзачу гуьлмаьндин тIам караxь xьекхош ладоьгIуш лаьттачу Дешис, шен жима, хаза корта жимма агIор а саттийна, жугIара хаза бIaьргаш Къайсарна тIебуьйгIира.
– Хаац, Къайсар, хьой, хьан доттагIий соьга хIун алийта гIерта. Нагахь, ХортIагIар нах бац, ткъа Овхьад къонах вац ас эр ду моттахь, цуьнга ла а ма дегIа. ХортIин хьал ду, иза Нохчмахкахь лоруш стаг а ву, Овхьадна ала а дац сан хIумма a. Кyьце, гIиллакхе жима стаг ву иза а. Со цунна хьехош йу, сан нах оцу захалонна дуьхьал а бац. XIинца хIун де вай ткъа?
Къайсар, цецваьлла, Дешега хьаьжира. Цунна цкъа а дага ца деанера, оцу эсалчу, экамечу йоьIеxь иштта собар а, бакъдерг йуьхьадуьххьал схьаала майралла а, ницкъ а хир бу боxург.
– Хьо бакъ лоь-кх, Деши. Овхьадна ала хIума дац тхан-м. Амма ахь, йогIур йу аьлла, Болате делла дош ду. Шина шарахь тIe а хьийзийна. ХIинца хьо йухайаьлча, тхоьга лалур дац. Ахь Iехо бераш мa дaц тхо.
– XIун дийр ду аш? – йоIа шен хаза корта йуха а курра Къайcape хьажийра. – Тахана санна, со шовдане йеача, нуьцкъах, текхош, йадийна йуьгур йу?
Къайсаран садеIар сихделира:
– ХIан-xIa, Деши, и ца леладалла къонахалла йу тхоьгахь, – кIоршаме жоп делира цо эххар а. – Цхьа, тxaьш санна, миска-пекъар карор хир тхуна а.
ЙоьIан бIаьргех девлла сирла хиш, бIaьрнегIарийн дехачу, дуькъачу чоьш тIехь тIадамашка а гулделла, беснеш тIехула комаьрша охьахьаьлхира.
Къайсар вуьйхира.
– Суна моьтту къонахий ца хилла шу, – элира йоIа дегочу озaца. – Ас шаьш Iexош ду аьлла, дага-х деанерий шуна…
– Наха дуьйцу-кх…
– Со хIунда цa Iеxало наха дуьйцучух?
– Хьанна хаьа хьан дагара…
Гуьлмаьндин тIомaца бIaьрхиш дIа а хьаькхна, йуха а кIоршаме Къайсаре хьаьжира йоI.
– Ахь ца вешаш цIе йоху ХортIин Овхьад хьол, Болатал догцIена, оьзда карий суна-м, Къайсар. БуритIара цIа веача, шена со хьехор хиъча, меллаша кху хин коьрте а веана, суна хIун хета хьаьжира иза. Делхьа, Овхьад, сан-м хьуна ала хIумма а дац, хьан хIусамнана хуьлийла суна-м йоккха сийлалла а ма йара, амма суна везаш кхин ву, ас цунна делла дош ду, бертаза ахь йигча а, суна иза цкъа а дагара вер вац-кх аьлла, ас шена жоп делча, цо соьга хIун элира, хаьий хьуна? Бертаза со шена ца йигийта ша йукъара ву, цунах ма кхералаxь, ткъа ваша воцчу Болатна ша ваша хир ву, хьуна баркалла хуьлда, элира-кх.
Къайсар, ша хIун аьлла жоп лур ца хууш, нуьйран бухкарш къyьйлуш, говрана гуонах хьаьвзира.
– Тхойшиннах нийса ца кхетта хьо, Деши, – элира цо, гаьллаш говрана бага а йоьхкина. – ХортIагIаьргахь безам бац тхан, хьерадаьллачу жIаьлешкахьчул башха. Амма Овхьадна ала хIума а дац. Цхьана а агIор. Куьце, майра, оьзда кIант ву. XIумма а шайн доьзале хьаьжна а воцуш. Овхьад дика кIант а, цуьнан да хьолахо а хилар ма ду тхо кхерийнарг.
Шен кIудал, схьаэцна, пхьаьрсах а тесна, Къайсаре хьаьжира Деши.
– Кхерам бац шуна. Овхьад сайна везаш хилча а, гIур йацара со цеpан керта. Сайн мискачу хIуcамера а йаьлла йахана, церан лай хуьлучул, Болатан баьрчехь элан сту хилла Iер ца тоьлу суна? – шен цIеначу, зевнечу озаца гIадйахана йелайелира йоI. – ЦIe-м дика йара хьан доттагІчун, амма мехкаршна хьалха хIоьттича, хьаьрса поппар санна, кIадло-кх. ХIан, марша Іойла хьо!
ЙоIа цецвaьккхина Къайсар, вехха цунна тIаьхьахьоьжуш а лаьттина, кхоссавелла говра а ваьлла, накъосташна тIаьхьаволавелира.
2
Эвла чу а ца воьрзуш, гIашлойн некъашкахула йуьстахйетташ, боккхачу новкъа а ваьлла, хьешаца дукъах охьавелира Болат.
Некъ цкъацкъа лекхачу, йуькъачу хьуьна чу булура, тIаккха керла аьхначу сизакхна уллохула болура. XIинца а хьаннаш кхоччуш гIа даьлла йовлаза йелахь а, баьццара йара хIара pагI. Кхаш дерриг аьхна ца девллехь а, тахана ца хезара ахархойн маьхьарий. Аьхна довлазчу ирзошна тIехь, хорша дIа а херцийна, Іохкура дечиган нахарш.
– Охана дина ваьлла хьо, Болат? – xaьттира Iаьлбага.
– Ваьлла. Дукха меттиг а йацара тхайниг.
– Хьуна кха деллий кхузахь?
– ХIан-хIа. Мичара ло иза? ДІо басара ножан лекха хьун йолу меттиг гой хьуна? Иза къастийна суна. Иза хьакха ницкъ ма бац сан. Аьрзун, Iелин кIентий анда a бoвлийтина, тIаккха цхьаъ дийр ду-кх.
– Шела дIа ца ваха ойла сецна хьан?
– Шелий? ДІa-м гIур ву мацца а цкъа.
– Цигахь гергара нах буй хьан?
– ЦIийнан нах хилар бен, гергара, шича-маьхчалаxь стаг вац. Винчу йуьрта, дай баьхначу метте бохуш, дІaгIepтaрг хир ву-кх. Воккхахиллалц Маккхалий, Iелaссий ца вахийти. ЦІa-цIе, бахам тарбина, вохуьйтур ву бохуш. Цара бохург герга ма-кхеччинexь, и шиъ, лаьцна, виги. Схьахетарехь, кестта хир дац сан винчу йуьрта верзар. Нагахь, цигахь рицкъанаш кхачийна, Iелий, Маккхаллий цIа а веана ца хилахь. Аьрзун кIентан шийтталгIа шо бен дац. Iелин воккхачу кIентан Iумаран хIинцца вуьрхIитталгIа доладелла. ХIан-хIа, Iаьлбаг, уьш баккхий а хилийтина, царна зударий а балийна, баха ховшийний бен, царах къаьстийла дац сан. Айза а, Эсет а гIорасиз йуьсу.
– Маккхалан доьзал хIун йу?
– КIант, йоI ду-кх. КІeнтан пхи шо ду, йоI, хIинцца ког боккхуш, хьаьдда-йедда лела. Маккхалан стунвежарша доладо шейн йишин берийн. И дIогара мекха баьккхина, шардина ирзо Маккхалан ду. Уьш ца хиллехь, шинa бeрaцa Кoвсар а йуьсур йара сан кочахь.
– Шела сих-сиха воьдий хьо?
– Bоьду, дера.
– Кегийрхой дукха бевзий хьуна цигара?
– Дукха-м ца бевза, делахь а, дикка бевзaрш-м бу сан.
Iаьлбага Шелах лаьцна хеттарш стенна до-те аьлла, цецвелиpa Болат. Ткъа важа, хаттар а дой, вехха ойла йеш соцура.
– МIaьчига дийний шен кха?
– Дийна, дера. Цой, Васалий, шаьшшиннан стерчий а доьжна.
– Зуда Iаш йуй МIaьчиган?
– Дукха резахилла. Iайшат а ма йу, МІaьчиг санна, цхьа пекъар.
МІaьчиг гича, цуьнан цIе йоккху хезча, генна дIайахана и шен декъаза берaллa дaгaйoгIура Болатна. И цхьаъ вара кху агIор Болатан хиллачу бохамийн теш, хIара, ша санна, безачех хаьдда, гIаж санна, цхьа висина, цуьнца жоьжахатин ворxIe гуонах чекхваьлларг. ХIинца Болатна карладелира ши эзар сов адамийн гIаларт даймахка йуxaдeрза новкъадалар, шаьш Арпачай кхачар, цигахь туркоша шайна тIе йаккхий тоьпаш тохар, дийна бисинарш, гуонаха ха а даьккхина, йухабигар…
БIaьстeнaн йуьххьехь Турце кхелхинчу ткъе кхаа эзарнах гурале дийна висинарг иттех эзар бен вацара. Оцу Iай хIорш дIacабаржийра Турцин къилбен агIонца. Борц санна. Масех доьзал цхьана йуьрта а нисбеш. Iа чекхдалале оцу итт эзарнах а нийсса ах хIаллакьхилира. Мацалло, махкалло, цамгарша хьаькхира. ШолгIачу бIaьстенга ца йелира Болатан нана Хеда а, жима йиша Човка а.
Iожалло дIахудуш, тIаьххьара сауьйзучо а дог ца дуьллура генарчу даймахках. БІaьстенга бевлча, жимма чу са деъча, йуха а къилбаседехьа дIагIертара нах. Кегийрачу тобанашца. Бераш, зударий, къенаниш цхьаьна. Даллалц дIагIерта-кх, бохуш. ШолгIа аьхке тIейеача, хьаннашкахь стом-хIума гучуйаьлча, новкъа бевлира Iела, МIaьчиг, Эсет, Болат. Маккхал вацара цаьрца. Хьалха Мушехь висина иза кхин ца кхийтира царах.
Массарна а моьттура, Россин дозанна тIедевлча, атта хир ду. Амма иза аьттехьа а ца хиллера. Бахархой-м, дера, гIертара xІокхеран гIо дан. Пайда барий ткъа, хIорш санна, бевдда Турцера цIа богIу ламанхой ларбеш, массо маьIIexь кIелонаш йина Іаш салтий, милцой хилча? Ведда вогIу ламанхо лаьцначу стагана кхаъ биллинера Iедало. Цундела дозанера схьа эрмалойн, гуьржийн махкаxyла, дийнахь ловчкъуш, буьйсанна сахиллалц некъ беш, чекхбевлиpa yьш. Йартех, некъахойх а къехкаш. Лаьмнaшкaхула, гIашнекъашкаxула. Стоьмаш, йараш йууш. Экха, олхазар лацаделча, кхача а тарбеш. Къаьсттина ницкъ хиллера бераца йолчу Эсетна. КIант вузо шура ца тоьура ша а мацалла леш йоллучу цунна.
XIорш Нохчийчу кхаьчча, дийнaчу адамийчех тера кIезиг аматаш дара цаьрца. Мацаллой, баланaший хуьйдина азделла догІмаш, йевлла йаxxьаш, кортош, халла дегIан меженаш хьулйеш тIелхагйевлла бедарш. Амма, цIа кхаьчча а, и мисканаш, схьа а лоьцуш, Сибрех дIахьийсош, Iедал лаьттара бухахь а…
– Тешаме буй хьан доттагIий? – oйлaнeх йукъахвaьккхира изa Iaьлбага.
Болат, ца кхеташ, дуьхьалхьаьжира.
– Шелара хьан доттагIий тешаме буй, хоьттура ас-м.
Болатна хаьара дарц дала гергадуйла, амма маца, мичхьара долалур ду – иза къайле йара цунна. Кху Гати-Юьртахь Болатан карахь итт стаг вара, Къайсара омра динчу минотехь, герз буйнахь дойшна тIе хаа кийчча хила везаш. Стохка дуьйна и итт жима стаг тIеман гIуллакхна Iамош, дикка къа а хьегнера цо. Амма Болатна ца хаьара Къайсарал лакхахь мила ву. Цкъацкъа лакхарчех цхьаъ Берса волуш санна а хета. Амма пехашца цамгаро кIелвитина иза кхy aгIop гучуволуш вацара.
– Тешаме хета суна-м уьш. Амма, доттагІчун хьал бохамехь бен хаац, олуш ду-кх вайн.
ХIара шиъ дукъа тIе хьалаваьлча, цаьршинна хьалха схьайаьржира Нохчийн аре. ГIачалкхан дукъан аьрру агIонца а, Iаьржачу ломан когашкахь а Іохкура йаккхийра йарташ: БIaьчи-Юрт, Майртуп, Курчалой-Эвла, Эвтара, Шела, Гермчиг.
«Уьш тIeйepзaхь, толам хир бу тхан, – ойла йора Iаьлбага. – Амма хало хир ду-кх. Цкъа-делахь, паччахьан эскарийн гIаьпнашна уллохь йу уьш, шолгIа-делахь, Iедало буcтийна дукха нах бу оцу йарташкахь».
Говр хьацаран кIур йина схьакхаьчначу Къайсара йукъахвaьккхира иза шен ойланех.
– ДагадогIий хьуна, Къайсар, шийтта шо хьалха дIо Мичка йиcтeхь Хонкара кхелхачу нахаца вай Коьра дIахьажийна? Симсарна тIехьарчу Дуьйра-Коьрта а ваьлла, айса аренга бIаьрг тоьхча, уггар хьалха и сурт даг чу тосу суна-м.
Ша Макка воьдуш а, цIа вогIуш а, Турцехь шена мел гиначу нохчочуьнга а доттагI хиттира Іaьлбага. Амма ца карийра. Коьра вевзарш гира цунна. Туркойн эскaрeхь эпсар ву, бохура, иза. Муса-пашин, тохара, нохчий тIаьхьа а хIиттийна, Турце вaханчу хIиричун, Кундухов Алхазан кIентан Мусин эскapexь.
Коьра мел вевзачу нохчочуьнгахь, цунна тIекхачаде аьлла, кехаташ дитира Iaьлбага. ДоттагІчуьнга даймахка цIаверзар доьхуш. Шен халкъан маршонeхьа къийсаме кхойкхуш.
XIopш лекхачу гу тIе хьалабевлча, Іaлaрoй-Эвлан цхьа йист гучуйелира.
– И дIогахь, шина хин шалгонна йуккъехь, ша лаьтта цIа гой хьуна? – хьалхахьа пIeлг хьажийра Къайсара. – Оцу кертахь веxаш ву Берсин ненан ваша.
ХIорш цIенна гергагIоьртича, говран болар лагIдира Къайсара.
– Болат, хьо ха деш кхузахь саца.
– Стенна оьшу и само? – xaьттира Іaьлбага.
– Кхийринчун нана йилхина йац, боху, – доцца жоп делира доттагІчо…
3
Йиллинчу хенал тIех сахьт сов хан йаьллера. Амма Берсин са ца гатлора. Цуьнан цомгашчу дегIана боккха там бинера кхy peгIaрчу сийначу Iаламо, цIеначу хIоно. Ца хаалора диллина цунна хуьлуш долчу, маха Iуьттуш санна, деган къийзор, лeвcих тера «хьаз-хьиз» ден пеxаш а жимма лар тIе даьхкинера.
Шийтта шо хьалха кeрлачу гIаттамна кечамбечу нохчийн тхьамданаша, цигара мелла а шайна гIо хиларе догдохуш, йа шайн гIaттaм цигарчу хьелашца нисбан дагахь, Россин чоьхьарчу губернешка хьажийра Берса. Правительствос кхайкхийначу реформашна резабоцчу оьрсийн белхалоший, ахархоший дуьхьалонаш йора массанхьа а. Керлачу тIегIан тIе баьллера революционни болам а. Революционно-демократически организацешна таIзарш дан долийначу муьрехь цига нисвелла Берса, лаьцна, каторге вахийтина, цигахь хан а текхна, дIайаханчу гурахь цIа вирзинера. Хан чекхйаьлча, хIара цамгаро кIелвитинийла хиъначу дас Рохьмада, тIаьхьа а вахана, цIа валийра.
Дас хӀокху агIор болу тоьлла лоьраш а балийра цунна дарбанаш лело. Пятигорске дарбане хиш тIе вига а гIиртира. Амма Берса реза ца хилира цигахула лела. Ца тешара цигахь ша толург хиларх, цунна йевзара шен цамгар. Дукха хан йалале, цIеххьана цамгар а кхетта, кхелxира Рохьмад а.
Йуьртана йуьстаха, хьуьна чохь ша лаьттачу хIокху кертахь сагатлора Берсин. ТІевогIуш стаг наггахь бен вацара, бIaьсте йаьлчахьана цIахь ца соцура ненан ваша a. Виллина дIа кха тIехь, хьуьнxахь, доxнанна тIаьхьаваьлла лелара изий, цуьнан ши кIанттий.
Арахь малх болуш, довха де деъча, къаьсттина сагатлора Берсин. ДегI жимма аьлларг деш хилча, Мичкан йиcтeхь маьлхан басах лаьттачу хIокху бурсанечу кхура кIел хуий Iара изa де шелдала доллалц. Чекхбевллера Берсин шира доттагIий а, бартахой а лецний, беллий. ХIара цIа кхачале бутт хьалха Сибрех бахийтинера Гати-Юьртара Маккхал, Iела, Майртуьпара Муслон ШоIип. Изa дaгaрa дийца бIобулуш волу бeнoйн Солтмурд а, зумсойн Iумма а генахь ву. Генахь хилла ца Iаш, къена а ву и шиъ. Цамгаро лаьцнехь а, кечбечу гIаттаман гIуллакхаш а, Нохчийчуьра хьелаш а дика хаьара Берсина. Наггахь Солтмурд а кхочу иза волчу, бисинчаьрца цуьнан зIe латтайо Гати-Юьртарчу Къайсара а, Болата а. Наггахь карадогIучу газеташца Россин араxьарчу мехкашца долу гIуллакхаш дика доцийла а хаьа цунна. Стохка дуьйна Балканашкахь вовшашца Іоттайелла Россий а, Турций а. Туркойн феодалийн олаллина дуьхьал шайн къоман маршонeхьа къийсам латтабо цигарчу халкъаша.
Каторгехь даьккхина итт шо эрна ца хилира Берсин. Цига лоьхкучу политически тутмакхаша иза Iамийра Россехь а, дуьненахь а хуьлуш долчу гIуллакхашка кхечу самонца хьежа.
– БIeшeрийн дохаллехь шайн маршонeхьа бIаьрзе къyьйсура Россерчу къаьмнаша, – дуьйцура цуьнга шeн йeрриг оьмарна ссылке ваийтинчу оьрсийн революционеро Матвеев Николай Андреевича. – И зaмa дIайаьлла хIинца. Адамаш а, халкъаш а кхетаме даьхкина. Царна хIинца хиъна шайн мocтaгI a, доттагI а мила ву. Империн массо маьIIexь маршонeхьа къийсаман цIерш лиэта. Iедална къаьсттина а кхераме дуьхьалонча кхоллавелла гIаланашкахь. Иза белхалойн класс йу.
Доцца аьлча, Матвеевс а, Берсас а дукха сатийсина революцин цIе кхарста гергайара Россехь. Цo халкъаш бIешерийн Iазапах маьршадаxape дoг a дoхура Берсас. Оцу халкъийн маршонах шен халкъан маршо йозуш йуйла а хаьара цунна. Цундела лаьара Берсина гIатта гIертачу буьрсачу дорцалахь шен халкъо жигара дакъалоцийла…
