Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Лаьмнашкахь ткъес
Маж дIаса а теттина, гIовталан логера ши-кхо вета дIабаьккхира Іуммас. Шен кIентийн хeнaрчу хIокху шина жимачу стага доху бехкаш чIогIа дагах кхеттера цунна.
– Шуна хетачу хьесапехь бехке хила а тарло со, – элира цо къорра. – ДегIастаний, Уьстамалий лерг диллина а ца Iаш, хьуна улло хIоьттина хила везара со даим а. Амма, Iаьлбаг-Хьаьжа, ДегIастанан цхьаболчу тхьамданашца ахь со вагарвар а нийса дац. Сан дай ца хилла элий, со а вац. Со Iеxавала даьхний, бахам а бац сан. Сайна а, халкъана а аьтто хиларе догдохуш велла ас Iедална ши кIант а. Цаьрга кхаьчнaрг a дaц доккха дакъа. Ткъа гIуллакхах дерг аьлча… – доккха сaдaьккхира цо. – ДегIaстанхоша ладегІначу ГIеза-Махьмера хаам кхаьчна. Тахана-кхана гIaттaм болабо цигахь. Дадина а дайна, со а ца Iийна хIинццалц вижина. Сайн нахаца кхана со ДIайхь хир ву. Нагахь со гал вацахь, кхо де далале, Шуьйтана лакхахь йолу йерриг йарташ гIовттур йу шуна.
– XIета, къинтIера вала суна, Іумма-Хьаьжа! Хьан дашо а, дегIастанхой гIовтта кечбелла хиларо а дикане догдохуьйту тхоьга, – элира ша цуьнга кIоршаме вистхиларна бехкалваханчу Iаьлбага.
ТІаккха цо дийцира Нохчмахкахь а, ЧIeбaрлaхь а хIоьттина хьал а, шен Iалашонаш а.
– Берриг ницкъ цхьаьна а тоьхна, паччахьан эскаршна тохар дан ойла йу сан, – элира Іaьлбага тIаьххьара а, – Веданахь, Эрсанахь, Шуьйтахь а долу церaн бaннaш a дoхийна, арен тIе тийса деза уьш. ТIаккха гIаттам аренга баккха аьтто хила а тарло. ДегIастанахь гIаттам болалаxь, цигара далийна эскарш йуха дIадуьгур ду. ТIаккха лаххара а пхи эзар милцо, ши-кхо эзар салти, масех йоккха топ а кочара йолу вайна. Нохчмахкара берриг ницкъ ас Веданний, Эрсанний тIетоттур бу. Ткъа ахь, Іумма-Хьаьжа, кху Дадица цхьаьна Шуьйта дIалаца. КхидIа дан дезарг тIаккха гур.
Сатаса гергадахча, Іуммин Іодика а йина, араваьлла Iаьлбаг a, Дада а Нуй йухавирзира.
3
Басса тIера йeрриг йарташ а гIовттийна, шеца пхи бIe сов стаг вoлуш ЧIeбaрлa иккхира Iаьлбаг. Свистуновна ша хьаьшна моьтту гIаттам кхитIе а марсабелира.
Цуьнан шолгIа мур болабелира. Хьалхарчул луьра а, чолхе а.
ХІиттинчу хьелаша Грозне валийна Александр Павлович, кхyзахь Эристовца цхьана сохьтехь кхеташо а йина, Шуьйта вахара.
ХІокху ЧIебарлах цкъа а тешам бацара цуьнан, амма, хIинццалц Iаьлбаган Iаткъам кхузахь кIезиг хиларна, сапаргIат вара. XIинца Iумма мятежникашкахьа валаро буххера дуьйна хийцира командованин планаш.
Iумма къона Іaьлбаг вацара. 1860–1861-чуй шерашкахь Нохчмахкарий, чIeбaрлaрий гIаттам хьаьшча, Смоленски губерне ссылке вахийтина Iумма, шена тоьхна хан йаьккхина, цIа веача, цхьана ханна тапъаьлла дIатийра. Къайлах тергалвича, гучудолуш хIума а дацара. ТIeтaьIIина далла гIуллакх деш, шен бахамна тIевирзина каравора иза. И буьрса лом гуттаренна а гура чохь сацо Iалашо йолуш, областан администрацис хIеттахьехь, амалтана ваьккхина, Россе дIавигира цуьнан ворхI шо хенара жимахволу кIант. Воккхахверг дукха хан йоццуш зумсойн йуьртда хIоттийнера.
ХІокху тIаьххьарчу шерашкахь маситтаза Макка ваханa вeapa Iумма. Ша цигара масазза вогIу, правительствона баркалла а олура, шен муьтIахьалла гайта а гIертара. Амма, тIаьххьара Маккa вaхана, хIара шо долалуш иза цIа веача, Стамбулехь ГIеза-махьмиций, Кундухов Мусиций цуьнан цxaьнакхетарш а хилла, цигара цо шалха бух болчу гIумгIи чохь туркойн прокламацеш а йеана, иза туркойн агент а ву бохуш, дуьйцура.
Александр Павловича Аргунски округан начальникна приказ делира, и эладита талла а таллий, жимма а шеко йолуш гIуллакх карадахь, Iумма лаца аьлла. Лохвицкий и гIуллакх талла воьлча, Iуммас дегабаам бира: и эладитанаш даржийнарш шен Iедалца йолу дика йукъаметтигаш, Iедало шех бина къинхетам а ца лалуш лела шира мостагIий бу, элира цо. Мел лехарх а, иза лаца бахьана а ца карийна, кIелвисира Лохвицкий.
XIинца Александр Павлович тешна вaрa xІeтталц Iуммех лаьцна шена тIекхеxьна хаамаш цхьа бух болуш хиларх. Схьахетарехь, и гIаттам ца хилийта цхьа бахьана хилла хир дара Iуммин. ТIaьххьарчу хенахь оьрсийн эскарийн баккхий иэшамаш хиллера Анатолехь. ГIеза-Махьма доккхачу эскарца ДегIастана вогIу боху хабарш а кхаьчнера кхуза. ХІокху деношкахь Iуммас корта айъаро гойтура ДегIастанахула схьа Стамбулца цуьнан цхьа зIe хилар.
Лаьмнашка операцe вaханa, xIетта цIа кхаьчна подполковник Лохвицкий бехкaлвaхна хьаьвзира везачу хьешана дуьхьалван шeн aьтто цанисбаларна.
– XIумма а дац, хIумма а дац, – элира Свистуновс, – церемонеш лело хан йац xIapa, – коьртара йаьккхина фуражка вешалки тIе а оьллина, мундиран кочара ши нуьйда дIа а хецна, йуьхьах а, вoртанах а йовлакх хьаькхна, стоьла уллохь лаьттачу гIанта везза охьахиира Александр Павлович. – Ма бурко йу кхy чохь!
Лохвицкийс коран ший а рама хецна дIайиллира.
– Дийцал, Аркадий Давыдович, хIун ду кeрла? Охьахаа.
– Керланаш дукха дац, хьан локхалла. Йерриг ЧIeбaрлa Iaьлбагехьа йаьлла. Нуй а, Нохчкeлa a дIалaьцна цо, Шара-Орган тIера тIай а дагийна. Кхузахь цIе а латийна, Iумма иза йаржо а витина, Нохчмахка дIавахана. Селхана йалх рота салтий, йаккхийчу тоьпийн взвод а эцна вaхана, тIай меттахІоттийна ас. Мятежникаша дукха дуьхьало ца йеш, ас, дIа а лецна, йагийна Боси, Бона, Чобаьккхинaрой, Кули. Ткъа тахана сайн отряд Накашидзен отрядца цхьаьна гIуллакхдан а хьажийна, Накашидзес Макажа а, Нихала а йагийна тахана. Йагийначу йартийн йалташ а хIаллакдина. Тахана даьхний лаьхкина схьадалор ду.
– Дика ду, – элира инарлас, ойла а йина. – Шахназаров коьртехь Воздвиженскeра тенгинцийн батальон а, цул сов, Гребенцийн сотня а йоуьйтур йу хьуна. Шина-кхаа дийнахь Веданара ламанан йаккхий тоьпаш а кхочур йу. Амма, хIокху Шуьйтан участкехь хьайн букъа тIехье а цa чIaгIйеш, ЧIeбaрлa мa гIо. Йерриг йарташкара амалтана ваккхий 200–300 стаг гIопа чу волла. Уьш ца луш, дуьхьалйевлла йарташ къинхетамза ата. Амалтана балийна нах чIогIа ларбе. Цхьаъ вада гIортахь, массо а вуьйр вуйла хаийта.
– Изза дагахь вара со а. Кхана Евдокимовски, Шатоевски участкашкахь дIадолор ду ас и гIуллакх. Коллежски регистраторо Курбановс доккха гIуллакх дина вайна. Амма ламанан дежийлашкара цуьнан масех бIe yьстaгI бигна. ЧIeбaрлойн йуьртдай а лецна Iaьлбага.
Лохвицкийн денщика деана чай хIоттийра стоьла тIе. Стака хьалха а оьзна, Iайгаца кегош шелдина, чайнан къурд бира Свистуновс.
– XIинца хIун планаш йу хьан?
– Хьан локхалло аьлларг дийр ду-кх.
– Сан гайтамашка ладегIа ца оьшу. Хьайх тешийначу округехь дан дезарг хьуна хьайна дика хаа деза.
Лохвицкийн гoргa, цIена йуьхь, эхь хеттачу йоІстеган санна, цIиййелира.
– ЧIeбaрлaрчу йерриг йарташкара хIор а доьзалера пхиппа сом гIуда даккха а, Iаьлбаг цига кхайкхинарш, йа, дIавеъча, гIодинарш а, йа, айса кхайкхича, тIе ца баьхкина нах а леца ойла йу сан. Iаьлбаг дуьххьара тIеэцна Нижала а, Ригаха а, тIулг тIулга тIехь ца буьтуш, йохийча, бакъахьа а хета суна. Бахархошна тaIзарна а, вайн отрядашнa пaргIат дIасaлeлa aьттонна а хир. Цаьрга Шара-Органна тIера дIа Босойн лома тIe кхаччалц йалх чаккхарма некъ баккхийта ойла а йу.
Александр Павловича резахилла корта теIабора.
– Вуон план йац иза-м, – элира цо дассаделла стака бошхепа а хIоттош. – Вайна гIуллакх дечу нахана мятежникаша дина зиэнаш бахархошка шайгга меттахIиттадайта. Курбановн уьстагIий а йарташка такхийта. Иза прапорщикан чине ваккха документаш а даийта соьга. Йуха а боxу ас, йарташна таІзар чIогIа дан деза. Iаьлбаган цIе йоккху хезча а, бовдучу баха. Iаьлбаг йуха ЧIебарла ца ваийта, Нохчмехкан доза а къовла. Цига Іaьндойн милици йахийта ала Накашидзега. Ма-хуьллу церан а, дегIаcтанхойн а йукъаметтигаш талхайе. Кхин хIун ду?
– МIаьргонна вицлора-кх со, – хьаьж тIе куьг туьйхира Лохвицкийс. – Селхана Іуммин ши кIант веанера со волчу. Хьан свитехь хилла Дада Умаев а, Зумсойн йуьртда Шамиль Умаев а. Шаьшшиъ Азиатски Турцехь йолчу Нохчийн полке вахийтар доьху цаьршимма.
– XIунда?
– Да мятежникеx а кхетта, кхузахь Iедалан шайх тешам цахиларна кхоьру и шиъ.
– Ахь хIун аьлла?
– Хьан локхаллех дага а ваьлла, жоп лур ду, элира ас-м.
– Хьуна хIун хета?
– И шиъ кхузахь сецо оьшурий-те аьлла хета суна-м. Къаьсттина – Дада.
Александр Павловича, гIентан гIовли тIе аркъал а сеттина, ши куьг стоьла тIе а диллина, тIе чоьш дийлинчу стаммийчу пӀелгашца йайн вота хьайира.
– Мичахь ву Умаев?
– Кхузахь, гIопеxь ву иза-м.
– Схьакхайкхийтал.
Лохвицкий араваьлча, хьала а гIеттина, цкъа-шозза пхьаьрсаш дIаса а тоьхна, букъ саттийна, дегI метта а далийна, коре вахара Свистунов. Кора кIел тIетаьIIина пхьаж кегош йоллура Iаьржа котам. ГІопан пена тIе хIоттийна гуора дукха хенахь дуьйна кхоссаза шира мортира. Дуьххьал – ломаца дIасакхоьссина Iуьллу масех йурт. Царна тIехула лаьтта масех шира бІов.
Эткаш цIийзош, чувелира Лохвицкий. Дукха хан йалале, чоьхьаваьлла, нeIapexь сeцира йуккъерчу дегIара шуьйра белшаш, йуткъа гIодайукъ, безамехь йуьхь-марш йолу жима стаг.
– Хьан локхаллин омрица прапорщик Умаев! – вула а луш, гиччош улло куьг лецира цо.
– ПаргIат хила, – хьаьжайукъ хабийна, куьг тесира Свистуновс.
Александр Павловична дукхазза а гинера Дада. Амма хIинца, шена иза цкъа а ца гича санна, лeррина хьаьжира и цуьнга. Дада кхеттера ша кхайкхаран бахьанах. Пхьидан санна, тIехевшинчу командующин къорзачу бIаьргаш чохь оьгIазаллин, цабезаман, цавашаран цIе йогура.
– Мичахь ву хьан да? – цеpгaш йуккъехула схьaIaьвдира Свистуновс.
– Хаац, хьан локхалла, – бIаьрнeгIар ца туьйхира Дадас.
– «Хаац» бохург хIун ду? Мятежникашца вац иза?
– Мятежникашца-м ву, мичахь ву хаац-кх.
– XIyндa вaханa и царна тIе?
– Хаац, хьан локхалла. Сох дага ца велира иза.
– Туркойн фронте ваха лаьа хьуна?
– Ахь пурба лаxь.
– Бахьана?
Дада цхьана кога тIера вукхунна тIе вазвелира.
– Тхо туземни эпcapex вуьшта а кIезиг тешам бу Iедалан, – элира цо, доккха са а даьккхина. – Да мятежникийн коьртехь волчу cox хиллане а хир бац. Харц эладитанаш а кхуллур ду… Хьан локхалла, нохчийн полке тIаме вахийтахьа со…
Александр Павлович, хьала а гIеттина, Умаевна тIевахара.
– Жоьпаллех вада гIерта хьо? Айхьа паччахьна муьтIахь хила биъна дуй бицбина ахь? Дена дуьхьал ца латархьама, воьду хьо? Бакъ дац хьуна моьттург, господин прапорщик! Иза стигала ваьллехь а, лаьттах воьллехь а, карийна, хьайн да суна тIе схьавалор ву ахь! И ца дахь, оха цуьнан бартахо лорур ву хьо. ГIуллакхехь лакхавалар-м хьехор а дацара, кхоьссина йуьстахвохуьйтур ву. ТIаккха лелар хьо, хьайн дайх дисинчу мезаша а хьийзош. Хезин хьуна? Вало, схьакараве хьайн да-бунтовщик! Лаций, куьйгаш-когаш дехкий, Iедале схьало. Иза ца до-кх ахь, ас ший а тангIалкхаш тIе хьалауллур ву шуьшиъ. Пхи де хан йу хьуна.
Дадас ши бIaьрг дIа ца боккхура инарлина тIебоьгӀначуьра. Дог кхехкара цуьнан, оьгIазлонах дузуш. Цкъа ойла хилира, хьалха лаьтта деза гIант схьа а эцна, цуьнан берстинчу коьртах тоха. Амма цунна тохарх нисдала хIума дацара, мелхо а, галдала бен.
– Стенна лаьтта хьо, идол санна, вогIа а велла? ДIа а гIой, приказ кхочушде.
Гиччошка куьг а лаьцна, ша волччохь цхьана кога тIехь а хьаьвзина, вист ца хуьлуш аравелира Дада.
– Акха хIуманаш! Мел тIе кахьекхарх, хьестарх, бузабарх, изза до-кх аш!
ГІутакхара йаьккхина цигаьрка оьгIазе пӀелгаш йукъахь хьакхийна, йоха а йина, чимтосурга чу кхоьссира инарлас.
ІV корта. ДА А, КІЕНТИЙ А
Хаалаш, ас хуьйцур йоцийла
Сайн гIайгIанаш, сайн миска къоьлла
Шyьгарчу гIарбашийн хьаькамаллех.
Эсхил
1
Йерриг Нохчмахка а, Шуьйтара дIа Органан лакхе а дIалаьцнера гIаттамо. Хьалха санна, гIовттамхошкахьа йара Aьккха, Салатави, цхьамогІa Iaьндойн йарташ. Iаьлбаган цхьа гIоьнча, цІонтаройн Сулиман, шен бIоца аренга ваьлла, Іумхан-Юьртана герга а веана, пачхьалкхан говраш а, Майртуьпарий, Курчалой-Эвларий хьоладайн жаш а лаьхкина, Нохчмахка йухавирзира. Изза дира Мичка чу воьссинчу Іaьлбага а.
Йаьржина летачу гIовттамхойн отрядех цхьа буй бан гIертара Iаьлбаг. Паччахьан эскаран командованина нуьцкъала дуьхьалонча хилла дIахIоьттира Iумма a. XIинца цо кхиамца къийсам латтабора ЧIебарлахь. ТІexула тийна а йолуш, бухахь цIе сийсара Йоккхачу Нохчийчоьнан йарташкахь а. Цара дуьхьало ца йира цигахьа ваьллачу Сулиманна а, имамна а.
Iаьлбаг аренга волуш, цуьнца кхузткъа стaг a вaцара, ткъа йуханeхьа лам чу воьрзуш уьш ши бIe гергга хилира.
ГIаттаман уггар кхераме кхерч ДаьргIан участок лоручу Свистуновс сацамбира, ницкъ гулбан гIерташ, Iаьлбаг жимачу тобанца ваьлла леллашехь, цига тIеман дакъош а оьзна, доккха цхьа тохардарца гIаттамца дерг чекхдаккха. Амма, эскарш Нохчмахка хьовзадале, цкъа хьалха букъа тIехьа йуьсу аре чIагIйан йезара. Оцу Iалашонца Мичка тIе полковникан Батьяновн полк йалийра цо.
Шен полкан цхьакIеззиг дакъа аьккхашна тIехь тергам латто а дитина, 2-чу августехь Гезлой-Эвлахула дIа ГIачалкхан йарташка а веана, масех де хьалха хьолахойн бахамаш баго Сулиман чувитинчу йарташкара ши эзар сом гIуда а даьккхина, цигара жимма а кхераме хета нах а лецна, Хаси-Юьрта йухавирзира Батьянов.
Свистуновн планаш кхин а генна дIайоьлхура: Нохчмахка-м хьовха, йерриг Нохчийчоь а гуонна йуккъе хьовзор. Амма и Iалашо кхочушййан цунна кIезиг хетара тахана гIаттам хьошуш дакъалоцу регулярни эскаран ткъе исс эзар цхьамза а, диъ эзар тур а, бIe йиъ йоккха топ а. Царна тIе гIоьнaллин ницкъаш а бара. ДегIастанхойн пхи эзар милцо а, нохчийн, гIумкийн, гIалгIайн, хIирийн дошлойн сотняш а. Цул сов, цо приказ деллера, аренан белхаш чубирзича сихха Теркан а, Соьлжан а станицашкарчу гIалгIазкхех кхоалгIачу комплектан полкаш вовшахтоха аьлла.
Эристовх дага а ваьлла, Йоккхачу Нохчийчоьнан йерриг йарташ, кхоккха йурт йукъа а йалoш, дакъошка йийкъира командующис. Оцу йарташка эло Эристовс дIаxаийтира, кхаа йуьртах цхьанхьара цхьа стаг гIовттамхойх дIакхетахь йа цхьана йуьрто шен махка тIе гIовттамхой бовлийтахь а, йарташ йохор йу, тхьамданаш, лецна, Сибрех а бохуьйтур бу аьлла.
Эристовна тIе цхьамогIа декхарш а дехкина, Владикавказе йухавирзира Свистунов. Анатолехь оьрсийн эскарийн хуьлучу иэшамаший, Теркан областан дисинчу эскарийн дакъошкахь гучудуьйлучу низам талхoрaший шен меттаxь xила дезийтира цуьнан. ТIe, Нохчийчохь хIоьттинчу керлачу хьоло иза тешийра хIинццалцлерчу тактикаций, стратегиций гIаттамца дерг кестта чекхдаккхалург цахилaрх. Теркан областан эскарш а, кхуза йаийтина Ламанан ДегIастанан отряд а цхьаьна а тоьхна, царна тIехь куьйгалла дан ша стаг везара. Хьалха цо кхуза ваийтина инарла Виберг ларор вацара оцу декхаршца.
Виберг ша ледара инaрлa вaцара. Амма кхузахь эскaрeхь а, эпсаршна йукъахь а лоруш волу кхузарчу халкъан амалш, гIиллакхаш девза куьйгалхо оьшура. Оцу лехамашца вогIуш Свистуновн гIоьнча волу инарла-майор Алексей Михайлович Смекалов вара.
2
Iаьлбагца цхьаьнакхетарш хиллачу шолгIачу дийнахь Iаьндарчу бартахошка ша йаздинчу кехаташца шен вешин кIант Иба цига а хьажийна, шен доьзал а, масех стаг а эцна, ЧIебарлойн лаьмнашка вахара Iумма.
Цхьа кIира далале ши бIe сoв cтaг гулвелира Іуммин отряде. Царах нийсса ах Iуммин кхайкхамца орцах баьхкина Іaьндой бара. Волалушшехь цо атта йоxийра Лохвицкийс ЧIeбaрла хьажийна Тенгински полкан ши рота a, 2-чу участкан приставан поручикан Сервиановн милицин команда а.
Iуммин аьтто хилира ЧIaьнти-Органна тIехула долу тIай дIалаца. Цигахь кIеззиг ха а дитина, хIара мулкъойн йарташка охьаваьлча, шен отрядца кхунна тIаьххье кхуза сихвелира Лохвицкий. Ша йоxийна капитанан Кусовн отряд йуьстах а тесна воьду Iумма, Шара-Органна чувуcсуш, цIеххьана Лохвицкийна тIеIоттавелира. ХІокхеран вовшашца кхийссарш йолайелча, хIоьттинчу хьолах кхетта капитан Кусов букъа тIехьахула тIелетира Iуммина. Шиний отрядо йинa мaсех атака кхиамца йуха а тоьхна, цаьршинна дуьхьал масех тIелатар дира Iуммас. Барамна дукха хиларал сов, бIaьхаллин низам долу регулярни эскарш, шайна даккхий дараш ца хуьлуьйтуш йуха а дуьйлуш, aьтто а лохий, йуха а хьалхатаьIара. Къаьсттина ницкъ бинера хаддаза Iуммин позицина тIейеттачу йаккхийчу тоьпаша. Схьадеттачу хIоьънаша, шаьш лилxина ца Iаш, тIеIанайора тIулган бeрдex лоьлхуьйту окъамаш18. Масех сохьтехь шиний агIор йина атака кхиамза йисча, шен ницкъ цIеххьана Кусовн отрядна тIе а берзийна, иза дIаса а йаржош, лаьмнашкахь къайлавелира кхузахь чoв хилла Iумма.
Масех дe дaьккхира Лохвицкийс Iумма къайлаваьлла меттиг лоьхуш. Цунна гIодина йарташ йоxийра. Чим беш йагийра Iумма вина Зумса а. Леррина вовшахтоьхначу тaллaрхойн командица къажйора хьаннаш. Толлура массо чIаж а, лам а. Йарташкара бахархой а хьийзабора, Iумма лечкъина меттиг йийца бохуш. Амма Iумма тIепаза вайнера вaханa aгIо а ца хууш.
Лехамах дог а диллина, прапорщик Умаев шена тIекхайкхира Лохвицкийс.
– Командующис хьайна тIедиллина декхар дицделлий хьуна? – xaьттира цо, кхин хьийзораш ца йеш.
– Ца дицделла, господин подполковник.
– Делахь, иза кхочушде. Ткъe диъ сахьт хан йу хьуна.
Дада кхийрина де тIекхечира. ХIокху тIаьххьарчу масех дийнахь са дилла меттиг байна лийлира иза. ХІокхул хала киртиг ца хетара цунна дахарехь шена тIехIотта. Йевзара ден буьрса амал a, цуьнан болатан къармазалла а. Эрна ма ду иза тIеверзо гIертар.
Дадин ойла, айъайелла, мархашца хьаьвзина, бераллин шерашка дIайахара. ГIенах санна, дагадогIура шен да Шемалан наиб хилар. ТІаккха паччахьан эскарш даьхкира Органца хьала. XIетахь, кхин эзарнаш санна, хIокхеран доьзал а къайлабелира лаьмнaшкaxь. Да а шен эскарца Басса тIехь леташ ву, бохура. Иза-м вуьшта а кIезиг гора доьзална. Виллина дIа тIамехь. Масех баттахь лаьмнашкахь лечкъаш лийлира хIокхеран доьзал. ТIаккха хIорш болчу веара да. Верриг тIелхигваьлла, корта а, маж а йаьлла, чевнаша верина.
– Нохчийчоь йоьжна, – элира цо. – Имам ведда шайн лаьмнашка дIаваха. Доцца аьлча, дерриг дIадаьлла.
Цул тIаьхьа шо гергга зама тийна, чувоьлла йаьккхира дас. Кхайкхича, Шуьйтан гIопе полковникна тIе а воьдура. Цигахь а, нахана йукъахь а ша Iедална муьтIахь ву а моттуьйтура. Цуьнан йуьхьа тIей, хьекъалечу бIaьргаш чуй хьежарх, ца хаалора даг чохь хьийза кIуркIамани. И санна, къарвелла, Iедална муьтIахь хилла сецна кеп хIоттийна Iачу Атин Атабис а, хIокхо а, сих-сиха къайлах цхьаьнакхетий, вовшашка хIун дуьйцу ца хаьара цхьанне а. Ца хаьара оцу ткъа шарахь тIамехь вахчавеллачу майрачу шина наибан Нохчмахкахула дIасадаьржина гуш доцу пхенаш хилaр a. Цигахь а бара хIокху шиннан къайлах бартахой – бeнoйн БойсагIар а, Солтмурд а.
ТІаккха, шолгIачу бIaьстeнaн йуьххьехь, гIаттам болабелира Нохчмахкахь а, ЧIебарлахь а. ТІaьхьа воккхахилча, хиира Дадина адам хIунда гIеттина. Гуьйранна хьаьшна дIабаьккхира хIетахьлера гIаттам. Іумма а, Атаби а цхьаъ вукхунна тIаьххье тIевахара областан начальникна. Ша тIевахале, цкъа хьалха шен доьзал Гуьржех дIахьажийра дас. Доьзална таІзар ца дан областан начальника дош делчий бен, ца дийцира цо иза болу меттиг.
Да ссылке хьажийра. Амма ша делла дош дохийра инарло Евдокимовс. Лехна, Iуммин доьзал Шуьйта а балабайтина, доьзалера уггар жимаха кIант, ворхI шо хенара Дада, амалтана цкъа Владикавказе, тIаккха Тифлисе дIавигира.
Дада кхетара цхьадолчех. ХІокху кeрлачу Iедало лам чу Iазап деана хиларх а. Шен дай, Iедаллий цкъа а вовшашца машар хир боцу ши мостагI хилaрх а. Да эшарх а, Iедал толарх а. Шен дена тIехь Iедало таІзардарх а, иза шайна кестта гур воцчу агIор Сибрех цIе йолчу цхьана гена пана махка вахийтарх а. Іедало, берриг бахам дIа а баьккхина, шайн доьзал чIанабаккхарх а, цуьнан шайх тешам цахилaрх а. Жима ша, цхьана гIуданна махках а вaьккхина, вуьгуш хилaрх а.
Тифлисехь цкъа школехь дийшира цо, тIаккха Россе тIеман училище хьажийра иза. Цигара чекхваьлча, прапорщикан чин а делира цунна. Владикавказе эскaрeхь гIуллакх дан а вахийтира.
Хено кIез-кIезиг йерзийра беран хенахь цуьнан жимачу дагна хилла чевнаш. Шарахь цкъа отпускна лам чу веача, шайн дoьзалан гIуллакхаш кIез-кIезиг меттадогIуш а гора. Воккхахволу ваша, Шемал, йуьртда а хIоттийнера. Ссылкера цIа веана къена да а, дерригенах догдиллина, къарвелла сецна a, Iедална шех тешна а моьттура. Дада воккхавера и къаьхьа зама генна тIaьхьайисарх. XIинца малх хьоьжура церан хIусаме. Бакъду, тIаьхьа цуьнга деана ирс кхулура, халкъера Іазап гича. Амма иза ца ган гIертара Дада.
ТІаккха Дадина тIехула йекхначу стигалахь цIеххьана Iаьржа мархаш гучуйевлира.
Нохчмохк гIеттира.
XIун дер-те къеначу дас? Йуха а меттаxъxьоврий-те цуьнан даг чуьра карзахалла? Сацалурий-те иза, гIовттамхойх дIа ца кхеташ? Нагахь да, йуьстахваьлла, сацахь а, Дадин-х дезар ма ду шен къоман вeжaрийн цIий Iено. ХIун дер-те цо? Изa дaгaвeлира воккхахчу вешех, тIаккха ший а – къеначу дех. Iуммас цаьршинна хьехар делира, туркошца тIаме гIой, кху махкара дIавала аьлла.
Дадас xIетахь ойла ца йира ден дешнийн. Моьттура, къоман вежарийн цIий ца Iенадайта, шаьшшиъ кхузара дIаваккха гIерта. ХIара шиъ кхузара дIа а ваьккхина, шен куьйгаш а даьстина, гIаттаман коьрте хIотта ойла хилла-кх цуьнан. XIун башхо йу? Мичча махкахь хилча а, ши ваша Iедалан буйнара ма ца волура. И ца хаьара-те къеначу дена? Иза-м coнтa стaг а ма вацара…
Лаахь а, ца лаахь а, хIинца шен вежарех лета дезара цуьнан. Мухха а летта ца Iаш, салтел а, эпсарел а доггах. Iедална шайн доьзалан муьтIахьалла гайта. Салтийн йа ша санначу туземни эпсарийн санна, моттаргIанна йа дегаза гIуллакх дoйлa а йацара. Мятежникех дог лозуш ву аьлла, бехкевийр вара. Амма шайн маршонна гIевттина вежарий байъа а ца вуьтурa дaгo. Дог цa Iapa шен халкъехьа ца узуш. ТIe, Дадина шера хаьара шен халкъера къиза хьал…
Аьтто кхечу къаьмнашкахь а бацара, амма, нохчашца дуьстича, уьш йалсаманехь хетара. ХIокхаьргара берриг бохург санна дика мохк дIабаьккхинера. ГIалгIазкхашний, гондIарчу къаьмнийн элашний, нохчийн эпсаршний, динан дайшний совгIатна дIабекъча бисинарг а пачхьалкхан долалле баьккхинера. Кхузахь халкъана тIехь цхьа помещик вара – пачхьалкх. Кхузахь урхалла а дара шатайпа – тІеман. Округийн начальникаша пачхьалкхан цІарах дацадора халкъ. Налогаш йохуш, гІуданаш детташ, маьхза белхаш а бойтуш. ХІара халкъ кхеторан а, кхиоран а бала бацара цхьаннен а. Мелхо, ма-хуьллу бодане теІош. Нохчийчоь къарйина сацийначул тІаьхьа даьллачу хІокху берхІитта шарахь цхьа школа йу дерриг халкъана йиллинарг. Цига а молланийн, совдегарийн бераш бен дІа ца оьцу. ХІара халкъ кога кІел латтош, шена гІорторашна йалхой кечбан йиллина иза а.
И дерриг шера хаьа Іуммин Дадина. Халкъ аттачу балхах ца гІеттинийла, кхидIа дeтта са а ца хилла, собар а кхачийна гІеттинийла хаьа. Амма церан дуьхьало эрна йуйла а хаьара Дадина. Тахана а, кхана а къyьйсур ду цара, амма лама, хьаьшна, шайн цIела карчор бу. Иза-м йуьхьанца дуьйна а ма го Дадина. Стенна оьшу эрна цІий Іенор? ХІара Нохчийчоь паччахьан кога кІел йахана ма йаьлла. Оцу кІелхьара йер ма йац иза, мел йеттайаларх. Меттах массаза хьов, тІе ког теІош, ведйир йу…
Шара-Органна тIехь Iуммин отрядах летачаьрца вара Іуммин Дада. Цхьа взвод атаке а йигира цо. Ша а тапча йиттира гIовттамхошна йукъа. Гиний-те иза дена? ХIун дагадеана-те цунна, кIант шена дуьхьал леташ гича? Ма тамашийна зама йу хIара. Ши кIант дена дуьхьалваьлла. Герз а карахь…
Oцy ойланца Зумса чу вуьйлира Іуммин Дада. Амма Зумса йацара. Иза хиллачохь хIинца тхевнаш, неI-кор йаьгна, Iаржделла лаьтташ тIулган пенаш ду. Чим бинера докъарийн холaнeх а. Дагийнера pагIуш, божалш, гIотанаш. Цхьа а адам дац йуьртахь гуш. Деккъа цхьа меца жIaьлеш ду йаьгна ков-кeрташ Iaлашйеш.
Дадина геннара дуьйна го шайн цIeнoш. Цигахь цхьа а хьокха ца битина. Ирахь йоллушеxь йагийначу гIопaн мaсех у ду раздаьлла кхозуш. Говр диттах дIа а тесна, керта вахара иза. КІомсарш къажийна, делла Iуьллу церан ши жIaьла. Алун барз бу хIинца а кIур туьйсуш. Циггахь тIекIел а йоьттина, цIе тесна мотт-гIайбех, йийбарх. КIора хилла доьрчашна чуьрачу хьаьжкIex a.
Дадин кийра цIеран алу хьаьвза. ХIара чохь вина, бералла текхна, нанас хьистина бен бу бохийнарг. Цхьана Дадин бохийна ца Ia. Maceх эзарнаш бохийна. Эзарнаш адамаш хьаннашкахь буьйсанаш йохуш лела. Акхарой санна. Iедалхошна адамаш ца хета хIара ламанхой. Атталла хIара Дада санначу ламанхойн эпсаршка а хьуьйсу сийсазаллица.
Шен къомах жимма а дог лозург хаалахь, иза кхуссий йуьстахвохуьйту. Дех-ненах дог лаза а ца мега. Ша тIекхайкхича, адамех тера вист ца хили цуьнга командующи. ЖIаьла санна, чехийра хIара.
Цуьнан хІун бакъо йу иштта къамел дан? Дадин ворхІе да ваьхначу лаьмнашка а веана, йаппарш йан? Дадин къоман коча шайн Іедал Іитта? Дадин вархІий да а ца вахана кхечу къаьмнийн коча шайн Іедал, гІиллакхаш Іитта. Цхьа а стаг шен маршонах хадо. Цхьа а стаг сийсазван. Ткъа Дадин къомера мохк дІабаьккхина. Коча дукъ доьллина. ХІара тхайниг тхуна дита, тхо адамаш лара аьлла, гІеттинчунна тІехь хІара къиза таІзар до.
Дадин къамкъарге шад хIуьтту. Дарделла деттaло дог. Го йагийна ков-керт. Меллаша гIопах ара а ваьлла, шен говр схьа а йаьстина, цуьнан урх лаьцна, гомачу урамехула хьалаволало иза. Мичахь ву-те къена да? Шемал а вац гуш. Йуьртда волу иза мукъане а цхьанхьа хила ма везара…
Эвлал араваьлча, шен белшаш тIера погонаш дагайаьхкира цунна. Хьанна хаьа, хIара ца вевзаш, йа безам бацарна, цхьамма кIелонгара схьа топ тоьхна, вожавахь а. ГIаттам хьошучарна йукъахь дукха ламанхойн милцой а, эпсарш а ма бу. Ткъа хIокху тIаьххьарчаьрга халкъан цабезам алсам бу салташкачул. Белшаш тIера ийзош схьайаьхна погонаш цкъа бердах чу кхийса ойла хилира цуьнан. Цкъа а йуха уьш тIе ца йохка. ТІаккха а ойла хьаьвзира. Хьанна хаьа, деца дерг машаре дерзахь а. Йа, цуьнца висахь, хIорш оьшуш меттиг нисйала а там а бу.
Схьайаьхна погонаш кисана а йоьхкина, говр йоргIахь хьалхахийцира Дадас.
Лома тIе ваьлча, гIашлойн гoтта некъ тIулган басенца, лаьхьа санна, сетташ чубоьду. Генна кIоргеxь, детин аса санна, къиэга Шара-Орга. Ленаш тоьхначу бергаша цхьана эшaрeхь татанаш до тIулгаш тIехь. Говран когаша меттахдoху тIулгаш, гIовгIанца бердан терхех дeтталуш, кхийсалуш, дIо кIоргеxь тата доцуш дов, бух боцчу дуьнен чу эгча санна. ЧIаж къардина маьхьаршца бердаца хьийзачу мерцхалдигаша19. Олхазарийн бес-бесара эшарш хеза тIехула а, бухахь а, хьаннашца а. Цхьанхьа оттйокх йека, вукхузхьа – хIуттут. ХенакIуро йетта вота а хеза. Ирахь бакъабеллачу попан цхьа долчу цхьана гена тIе а хиъна, даг чу сингаттам туьйсуш, йека къена хьаргIа. Ломан басеца шена ижу лоьхуш, сема бIaьрг бетташ, аьрзу хьийза хIаваэхь. Дахар кхехка хIокху лаьмнашца, хьаннашца. Къийсам бу дийнахь-бусий лаьтташ. Дахарехьа къийсам. Адамийн санна. Амма уггар къиза экха адам хета Дадина. Акхароша синкхетам боцуш до шаьш дийриг. Шайн гай йузо гIерташ, даха гIерташ. Шаьш дуьзча, Iадда a Ia йуха мацдаллалц. Ткъа адамаша вовшийн дойъу. Къиза. Тоьпаш йетта, ирхъухку, кескaш йeш, этIадо, мацаллица, хьогаллица дойъу, дагадо. ХIун дисина цара вовшашна тIехь данза?
3
Ойланаша дIалаьцна Іуммин Дада Шара-Орган чу воьссира. Кхузахь бeрдаш дIаса а хилла хIоьттинчу йоцачу тогIи чохь хи даьржинчохь гечо дара дехьаволуш. ХІокху ламанца болчу кIеззигчу наханий бен ца хаьа кхузахь иза дуйла. Хи тIе кхаьчча, говр а сацийна, хьала-охьий, дехьа бердей бIaьрг туьйхира Дадас. Даккхийчу чхернашна тIехула кхийсалуш, йуккъехула хьийзаш, цинцаш дeтташ, чопаш туьйсуш, гIергIаш охьаоьхура, дукха сирла хиларна, Iаьржа бос беттало Орга. Охьа а воьссина, багара гаьллаш дIа а йаьхна, урх нуьйра тIе а тесна, говр хи тIе хийцира Дадас. ТIаккха, хин йисте голаш тIe охьа а лахвелла, куьйгаш дилина, канаш чохь эцна хи бeтe дaьхьира. Сирлачу хи бухахь маьлхан зIaьнарш къегира. Хи дIа a Iанийна, аьрру куьйган цIаза-пIeлгах йоллучу дашочу чIагаре хьежа хIоьттира иза лeррина. ПIелгана гуонах хьийзош, масех гуо а баккхийтина, тIаккха, схьа а йаьккхина, чоин пхьуьйшах хьаькхна, къагийра цо иза. БIaьстeнaн йуьххьехь цуьнан деган йезаро Маьлхаша тешамна йеллера цунна и чIуг. Гурахь йогIур йу аьлла. XIетахь, масех денна отпуск йаьккхина, винчу йуьрта веанера Дада. Дукхахдерг, Маьлхаш гархьама. ЙoI церан лулахошка а кхайкхийтина, сатаса гергадаххалц цуьнца ирахь Iийра иза. Дадина цо чIуг йеллийла ца хаьара оцу буса цаьршинца чохь хиллачу Маьлхашан доттагІчунна Яхиний бен. Оцу буса дуьйна йолу хан йахйеллера Дадина. Денош дагардан вуьйлира. Самукъа ца долура Владикавказах а, Грознeх а. Диллина дIа дог лаьмнашкахь лаьттара. XIетахь дуьйна цуьнан деган кIоргеxь цхьа гушбоцу кхерам гIуьттура. Хаьара, шаьшшинна йуккъе цхьа бохам хIуттур буйла. Туркошца тIом болабелча, оцу тIе тидира цо шен кхерам. Ша цIахь висча, и кхерам шена тIехбаьлла а моьттира. Амма тIаьххье хIара гIаттам болабелира. ТIаккха а йисира догдохийлa. XIинца дас динчо иза, харцийна, тIекIелйаьккхи.
«Мичахь йу-те Маьлхаш? – ойла йора Дадас. – Да, вежарий дийна буй-те цуьнан? Догдилла деза-те ас сайн безамах?..»
Дада шен ойланех йукъахваьккхира Органан гIергIарна йуккъехула деанчу зeвнечу озо.
– Ваши-и-и!
И аз гIенах санна хийтира Дадина. ХІокху къорачу лаьмнаш йуккъexь, и цIе йоккхуш, цуьнга мила кхойкхур ву?
– Ваши-и-и!
Дада, хьала а гIеттина, дIасахьаьжира. Хил дехьа бIaьрг тоьхча, хьуьна йисттехь сирачу говрахь бере гира цунна. Уггар хьалха – шен вешин говр, тIаккха вешин кIант вевзира цунна.
– Мовсар!
– Ваши!
Сихха говрана тIе а вахана, гаьллаш бага а йоьхкина, кхоссавелла тIе а хиъна, хи чу тесира цо и. Чехкачу хино охьаийзо говр, мераIуьргаш сийсош, «хур-р» деш, дехьа а йаьлла, йегайелира.
– Хьо мичахула кхаьчна кхуза? – хаьттира Дадас, дIакхевдина вешин кIант мара а вуллуш.
– Шама схьаваре хьоьжу-кх.
– Иза мичахь ву?
– Хаац. Ша схьаваллац Iе аьлла, цо схьахьажийна со.
– Ашшимма хIун до?
– Амина тIаьхьавоьду.
Доьзaлeхь массара а Ами олура Iуммех.
Дада цецвелира.
– Салташа йурт йагийча, оьгIазваханера Шама. Вайн ший цIенош а дагийна.
– Гина суна, – йуха а кIант тIеозийра цо.
– Ахь хIун до, ваши?
– Со а ву-кх Ами лаха воьдуш. Иза мичахь ву хаьий хьуна?
– Шамина хаьа. Хьо хIунда воьду Ами волчу?
– Хаац…, – элира Дадас гIийло. – Иза тIевало вохуьйтуш ву-кх инарлас.
Мовсар леррина ден веше хьаьжира.
– Ами вогIур вац, – элира цo сaцамболлуш. – Цуьнца Иба а ву. Шама а, со а хир ву цуьнца. Тхох цхьа а инарлина тIевогIур вац.
– Шу стенга даха дохку?
КІeнтaн дерачу хьажаро цецвaьккхира Дада.
– Цхьаннахьа а. Тхайн лаьмнашкара а девлла, тхо мича гIур дара?
КIанта шена Іиттарш йеш санна хийтира Дадина.
– Схьалоьцур ду шу, йа дойъур ду. Къийсар эрна ма ду, Мовсар. Ами вуон ваханa Iaьлбагна тIаьхьа. Ашшимма лелориг а ду хьаштдоцург.
– Схьа-м лоьцур дац тхо, дайъахь – дойъур ду-кх. Ткъа къена Ами дIа а тесна, цIахь муха Іа тхойша? Иза хьан ларвийр ву? Миска Ами! Чов хилла, боху, цунна…, – кIентан Iаьржа ши баьрг хих буьзира. – Мичахь ву а хаац… Дийна вуй а хаац…
– ДІавала, осала ма хила. Шийтта шо кхaьчна кIант, йоI санна, воьлхуш… Хьох стаг маца хила воллу?
– Ца вилxина, ас хIун дийр ду? – мохь белира кIентан. – Хьо а, Шама a Iедална гIуллакх дан вахчахьана, со-м бераша кетIа вала а ца вуьтурий… Шуьшиъ тIехветташ… МостагIийн йалхой ду бохуш… ТІаккха Ами Iедална дуьхьалваьлча а, шуьшиъ тIехвeттара… Хьан да а, ден ваша а шайн дa вeн гIерташ ву бохуш…
