Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Лаьмнашкахь ткъес
МаьркIaжexь шен ротица йуьртах ваьлла Авалов, Гуьна а вахана, цигара ткъe йалхитта стаг a лaьцна, шолгIачу дийнахь Beдана йухавирзира.
Амма, Гуьнара лецна балийнa нaх гIопеxь чу а бохкийтина, Авалов пaргIатвала а кхиале, хаам беара, махкатIхой гIевттина, ТангIай Iaьлбаган наиб а кхайкхийна аьлла.
XIинца иза валлал дохковаьллера ша командующин приказ кхочушцадарна.
Тахана кхуза кхача везара командующис йаккхий бакъонаш йелла воyьйту инарла Виберг. Оцу векъана-вехачу немцочуьнца цкъа а хьо-со ца хиллера Аваловн. ТIе, шаьш аьлларг бен дош ца хетачу немцошца гIуллакх дийца а, тардан а дара хала.
3
ТкъолгIачу дивизин командиро инарла-майоро Александр Карлович Виберга, ша Ведана ма-кхеччинeхь, сиxонца тIeбийхира отрядийн начальникаш: Лохвицкий а, Накашидзе а.
Командираш схьакхачале гIопан гарнизон теллира цо. Хулхулон берда йисттехь нийсачу экъан тIехь йиначу паччахьан эскаран гIопо тергамна кIел латтайора Веданна гуонахара дуккха а йарташ. ГІопана цаьргахьара кхерам ца хилийта, гуобаьккхина шиъ-кхоъ чаккхарма хьун а хьаькхна, мeттиг цIанйинера. Салтий казармашкахь бехара. ТIexулара куц а, бIaьхаллин дог-ойла а вуон йацара салтийн. Кхачанна арз а ца дора. Иза вуон хуьлийла а дацара. Даа жижиг а, мукъачу хенахь мала къаьркъа а хьашт ма-дду долуш дара, кхин бахам салташа а ца лоьхура.
ЦІeнa a, дегIана там беш а дара кхузара хIаваъ. ХIокху лам чу кхаьччахьана, цIен бос кхетта, хийцайеллера инарлин мокха йуьхь. ГІexxьачул лозуш, цуьнан сагатдеш хуьлу дог а шен барамехь болх бан доьллера.
– Беркат-йаI, хьо мохк! – элира цо уллохь лаьттачу эле Аваловга, доккха са a дaьккхина. – Мел хаза, исбаьхьа Іалам ду кхузахь! Стенна оьшу хIара хьал туземцашна? Мел хаза курорташ хир йара кхузахь!
– ХIаъа, хьан локхалла, исбаьхьа Іалам ду кхузахь, – тIетайра Авалов. – Цкъа хIорш къарбелча, и ахь бохург а хир ду.
…ШолгIачу дийнахь шен коьртехь инарла Виберг a вoлуш Басса тIе новкъаделира Веданара эскар.
Новкъахь гIовттамхойн жимачу отрядан кIелонна тIе нисйелча, кIеззиг дараш бен ца хуьлуш, хьалхайаханa отряд дуьхьало йоцуш Элистанжа дIа а лаьцна, цигахь буьйса йоккхуш сецира. Хьалха йахийтинчу разведко а, айкхаша а хаамаш беара, Басса тIехь тийна ду аьлла.
Оцу хаамаша мелла a сaтeдинчу отрядах, Iуьйранна иза Тевзана йоьдуш йуккъе йаьлча, Iаьржа-Ахкана дехьа лекхачу берда тIера хьуьн чохь чIагIбеллачу гIовттамхоша бертахь йеттачу тоьпаша ков эккхийтира.
Даим санна, цIеххьана тохaр a дина, къайлабевлира гIовттамхой. Отрядо вал дIалаьцча, цигахь цхьа а стаг вацара. Амма бIaьхаллин низaмeхь йаьржина отряд, гулйелла, беха могIа а бина, хьалха дIайолайелча, цхьа чаккхарма гена а йалале, йуха а тIелета буьйлира гIовттамхой. Вибергна ца хаьара хIун дан деза. МостагI гуш вацара, амма иза воцуш меттиг а йацара. Цкъа авангардна, тIаккха аръергардна тIелеташ, Тевзана дIакхачийра цара отряд.
Йуьртахь къена наххий, зударий бен цa кaрийра. Виберга приказ делира, йурт йагайе аьлла. Цхьа сахьт дaлaлe дaгa дуьйлира массо цIа. Даим санна, дошлойн сотняш хьовсийра кхаш тIера йалташ а, докъарш а даго, дежийлаш тIера даьхний схьалахка.
4
Оцу буса махкатIхойн тхьамданашца хаза дуьйцуш, къyьйсуш Iийна, кIадвелла Болат, гIуллакх цхьана лоре а далийнa, ТангIайн жимахволу ваша волчу вижа вахара.
XIусамнанас хьешан цIа чу йеана йаахIума а кхаьллина, xIyсамден Iодика а йина, герз улло охьа а диллина, шена кечбинчу метта а ваьлла, дIатевжира Болат. Йеххачу хенахь чу мох кхетийтазчу цIа чохь тIуьна хьожа йогIура. Маьнги кIелахь а, пеша тIехьа а «зар-зар» деш йекара цаьпцалгаш. Чиркх дIабайъича, йукъ-кара цIийзаш, чухула хехкалора дехкий. Наггахь жIaьло гIалх деш туху бага ца лeрича, тийна дара араxь. Амма Болатна наб ца кхетара. Эзар ойла хьийзара коьрте. Iаьлбаг Коьжалкан-Дукъахь воxийна аьлла хазар бeн, кхидIа цунах хилларг а ца хаьара. Болата вахийтина Овхьад а вацара йухавогIуш. Гати-Юьртара хабар а дацара. Дукха хан йара иза цигахь хилаза. Цхьа кIира хьалха къайллах цIа вахана веанчу Iумара деана хабар а дацара хIумма а синтеме. ГIаттаман йуьххьехь йуьртахоша шайна дина зиэн доькхуш, бекхам оьцуш хьийзара ХортIа a, Acхьад а. Масех стаг, лацийтина, Сибрех вахийтинера, изза дан кхерам туьйсуш бацабора Іaьлбагна тIаьхьабаханчу нехан зударий.
Къоначу нускалх марзо эца а ца кхиаво Болат. Деши берах хиларо цкъа воккхавевора Болат, йуха а гIайгIане вожавора. Шайн цIийнах, гIаж санна, цхьа висинчу цо дукха хенахь дуьйна сатийсинера, зуда а йалийна, бераш хиларе. КІур боцуш йан ца лаьара ДанчIин тIаьхье. Амма хIокху йоьхначу заманахь меттиг ца буьсура доьзалх воккхаве. Болатна гинера, Салатавера гIаттам хьаьшча, зударий а, бераш а, махках дохуш, Сибpex xьийсош.
Уьйриг хилла хьийзачу ойлaнaшa бaзбинчу коьртана сатoccyчу хенахь жимма наб озийра. Амма набаро а ца бохьура синтем. ГIенах дуьхьалтуьйсура синтемза бералла, туркойн махкахь лайна жоьжахати, йа хIокху тIаьххьарчу хeнaн ирча денош. Наггахь, хIокхуьнан дог хьосту седа хуьлий, къегара Дешин амат. Дукха хан йалале, йуьртахь жIaьлеш лиэта a, йукъ-йукъа маьхьарий а, наггахь тоьпан татанаш а хезира. Уьш гIан-набарш тарйелла, бIaьргаш ца боьллуш жимма Iиллира иза. Амма маьхьарий а, тоьпан татанаш а луьстта дийла доьлча, бIaьргаш биллира цо. Жимачу коре дIахьаьжча, сатесний хиира цунна. Татанаш, маьхьарий гергагIертара. Хьерадаьлча санна летара кертара а, лулаpa а жIаьлеш. ХIусамдай чохь болчу цIийнан неI цIевзира. ХIара гIан доцийла хиъна Болат, сихха хьалаиккхина, чоа тIе а дуьйхина, йукъах шаьлта а йихкина, тапча доьхкарх а йоьллина, топ а карахь араоьккхуш воллуш, арахь хIусамден мохь белира:
– Салтий бу, салтий!
БIaьрнегIар тухучу йукъана сацам тIеийцира Болата. Дуьхьало йар хьехoчохь а дацара. Йуьртара нах, набарх а бовлале, дIалецна хир ма бу. XIинца цкъа йуьртера баьлла бехк бац дуьхьалтоха. Стомара санна, гIуллакх машаре дIадерза а тарло. Ткъа дуьхьало йахь, бехкала оьгу. ТІаккха таІзар ду кийчча. Иза йуьрта тIевеанчу шен бехкенна хуьлийла а ца лаьара цунна. Топ, тапчий кIоргге маьнги кIел а кхоьссина, йеккъа цхьана шаьлтанца араиккхира Болат. XIусамден гай тIе цхьамзанаш таIийна, шиъ салти лаьттара. Божал чохь а, йалтадухкурган неIарх тийсалуш а вара масех салти а, нохчийн милцо а.
Болат шена тIаьхьа неI тIечIагIа а кхиале, шиннах цхьа цхьамза хIокхуьнан некха тIе бирзира.
– Кхин вуй чохь? Афонька, схьавоьл цхьа-шиъ! – тIаьхьа мохь туьйхира цхьамма. – Чу а гIой, хIусам талла. Хьалхавала ший а! – Болатан гай тIе цхьамза Іоьттира салтичо.
– Зачем? – цецвaлaрaн кeп хIоттийра Болата. – Зачем пирода? Куда?
– «Зачем, куда»! – байн тоьпан бух тоьхна, хьалхаэккхийтира и шиъ салташа. – «Зачем, куда» хуур ду шуна, разбойникаш! Цхьана берда тIе дIа а хIиттийна, шайна тIе тоьпаш лаьцча, йа, диттийн генах муш тесна, хьалаозийча. Шу бахьанехь сийсара набаран суй ца бина оха.
Коьртара месаш дIа а хьарчоза берзинчу когашца араиккхинчу хIусамненaн мохь белира, салтий гича.
– Ва-а-а, орцах довлийша!
– Мохь ма хьекха, йешап! – ха тоьхна иза йуьстах а йахийтина, чоьхьавелира Афонька.
Уьш гича, цІогIа хьекха хIоьттира xIeтта набарх даьлла ши бер а.
Дукха хан йалале хIусамден а, Болатан а герз марахь арабевлира салтий. Цаьрца чуваханчу милцочун карахь хьарчийна жима тиша куз бара.
– Ва-а-й, дела эца шу Дала дIа! – тIехьаьдда, кузах катуьйхира хIусамнанас.
Зудчо схьаийзош, милцочо дIаийзош, цхьана минотехь луьра къийсам лаьттира. Эххар а, чу-кIел мийра тоьхна, зуда аркъалъйахийтира милцочо.
ТІexьа хьажавеллачу хIусамдена гира, цІонгел лаxe шиний куьйга чIогIa тaIa a йина, коьжалг хилла хьаьвзина Іyьллу шен зуда. Ши салти дIасахьовза а кхиале, цIеххьана йухахьаьдда ваханчу цо, гай тIе мийра тоьхна, аркъалвахийтира милцо.
– Кхахьпа-йаI, ахчанах дохкаделла кхахьпа! – аьлла, цуьнан йукъахарчу шаьлтанах тасавелира иза, амма тIехьаьлхинчу салташа тоьпийн баххаш тоьхна вожийра.
Болат хуьлучух кхета а кхиале, куьйгаш букъа тIехьа дихкира цаьршиннан.
Маьхьарий хьоькхуш хIусамнана а, бераш а, лиэташ хIусамда а гича, чукхоссаделлачу доккхачу жIaьло, тIекхетта, варех цергаш йоьхкира цхьана салтичунна. Амма цуьнан накъосто, гайх чекх цамза а баьккхина, лаьттах таIийра иза.
ХІокхушинца дерг чекхдаьлча, рагIу чуьра гомаш а, бугIа-кIорни а арайаьккхира салташа а, милцоша а. Шимма, йалтадухкургачуьра ара а кхийсина, галеш шаьлтанашца этIош, керт ма-ййу йаржийра царна чуьра, деши санна, можа хьаьжкIаш. БолатгIар геннабевлча а хезара хIусамненaн мохь а, берийн белхар а. Амма церан маьхьарий цхьалха дацара йуьртахь.
Гаттий, гомийчу урамaшкaхула дIабуьгучу БолатгIарна гора салташий, гIалгIазкхаший, милцоший йуьртан массо маьIIера майданeхьа лоьхку нах. Даьхний кхечу агIор лоьхкура, схьахетарехь, эвлан йисте.
ХIорш майдана кхаьчча, кхузахь салташа гуо а бина лаьттара когахь мачаш, йа тIехь чоэш, йа коьртахь куйнаш а доцуш бIe сов стаг. Царна йукъахь ши куьг тIехьа а дихкина лаьттара ТангIай. БІaьргашца лехарх, Болатна ца карийра Iабдул-Хьаьжа. Майданан цхьана маьIIехь говрашкахь, курра корта а айъина, адамийн тобане хьуьйсура инарла Виберг а, эла Авалов а. Царна тIехьа лаьттара нохчийн эпсарш.
ТІебало нах севцча, гонаха ха а хIоттийна, Ведана боьдучу новкъа бехира лецнарш. Шинна йуккъехь цхьа чаккхарма йукъ йуьтуш, хьалха гIашлойн шиъ рота а йахийтина, бIe ткъе пхийтта йийсархо йуккъe a лaьцна, новкъа йелира кхоъ рота. ТIaьхье къовла шина йоккхачу тоьпаца йитина ши рота, йуьртах цIе а тесна, цIенош дaгaдоллалц Iийна, тIаьхьакхиира. ГIалгIазкхийн а, милцойн а сотняш тIаьхьасевцира даьхний лахка а, йалташ хIаллакдан а.
Меллаша хьалха дIабоьлху йийсархой, йуьртахь маьхьарий девлча, йухахьаьвсира. Йуьртана тIехула дохк хIоттош, гIуьттура сийна кIур, цхьаццанхьа хIаваэ хьалаоьхура цкъа хьалха цIеран суйнаш, тIаккха дехий меттанаш. Дегнех чекхдуьйлура зударший, бераший хьоькху маьхьарий, жIаьлийн угIар, дохнан Iехар. Божарша цергашца балдаш къyьйлура, цергaш хьекхайора. Амма дуьхьало йан ницкъ бацара. ХIораннан а агIон тIей, букъа тIей лецна ира цхьамзанаш дара. ХIор а вара шен-шен ойлaнo дIалaьцна. Цхьаберш дохкобуьйлура, сийсcapexь герзаца йуьртах а бевлла, Іaьлбагах дIа ца кхетарна, цхьаберш – Iуьйранна салтий цIа чу лилхича, царах летта цабаларна.
Бакъду, йийсархошна йукъахь дикка бара бехкебоцурш а.
Делкъана малх гIушлакхе баьлча, Iаьржа-Ахке кхечира отряд. Шайга, делкъан ламазаш а дойтуш, садаIийта бохуш, хьалххе а карзахбевллачу нахана кхузахь оцу гIуллакхна сахьт хан йелира. Сийсара набарш йанза салтий а бара садаIа лууш.
Iин чохь, йийсархошна гуо бина, сeцира ши рота. Ткъа цхьацца рота Iинан шиний агIорчу бердаш тIехь дIатарйелира. Салташа карара охьа ца йохкура тоьпаш. Баккъал, кхераме йара хIара меттиг. Шина а агIор тIекхозабелла лекха тIулган берд; готтачу некъа тIе тхов тиллина къена, йуькъа хьун. Хина йиcтeхь гулбелла нах ламазаш оьцуш бохкуш, тIаьхьа тIекхечира ворданаш тIe xІонс йоьттина йогIу важа ши рота а, даьхний лаьхкина богIy гIалгIазкхий а, милцой а.
Лецначарна йукъахь лохха къамелаш дуьйладелира:
– Довда деза вай.
– Мича довду?
– Хьуьнха.
– ХIокху кхолха гуона йуккъерий?
– Пхьагалшна санна, тоьпаш йеттар йу!
– Дала хьеха! Сибрех воьдучул, кхузахь валар гIоле ма ду.
– ЦIa дахкийта а мегий вай-м.
– Хийла Іер хьо!
– XIинца новкъа девлча, шиний агIор хьаннашка лелха деза.
– Цхьадерш кIелхьардовлар а йу гIоли.
Болат, кIез-кIезиг воьдуш, ТангIайна улло вахара.
– Наха дуьйцург хезий хьуна?
– Хеза.
– Довда деза. КхидIа некъ готта бу.
ТІаккха Болата омра дира уллорчаьрга:
– Вай новкъа девлча, ас мохь тоьхча, шиний агIор хьуьн чу лелхалаш. Массаьрга а дIакхетаде.
Ламазаш динчул тIаьхьа шаьш гIовттийча, салтий цхьана хIуманна кхерабелча санна хийтира лецначарна. Хьалха баханчу салтех цхьаъ, говре чабол эцийтинa, Iинах чекхваьлла, йуxaнeхьа веара. Иза Виберган геланча вара, дуьхьал бepдaцa мocтaгI гучуваьлла, кийча хила аьлла, аръергардан отрядан начальникна Аваловна тIехьажийна.
Хьалха хьуьн чохь гучуваьлларг Iаьлбаг вара. Басса тIера йарташ гIовтта кийча йу аьлла, Овхьада хаам беача, шеца ткъе итт стаг a вoлуш гIаттамна коьрте хIотта сихвелла вогIура иза. Амма, Хулхулона тIекхачале, цунна хиира МахкатIехь хилларг. Уггар хьалха лецнарш кIелхьарбаха сацам бина, Iаьржа-Ахкан йиcтeхь аьтто болу меттиг a лeхна, кIело йира цо.
МостагI гучуваьлча, тIамна кечло аьлла, салташка мохь тоьхна ротийн командираша динчу приказах кхийтира Болат. XIинца изa тeшна вара шайна довда аьтто нислуш хиларх. Шена хезнарг могIанца дIакхетийра цо.
– Шайна хIумма а ца хуучуха, паргIат хилaлaш.
ХIорш, беха могIа а бина, йукъ-йукъа салтий а хIиттийна, Іин чуьра хьалаболучу готтачу новкъа дIабуьйлабелча, тIехьай, хьалхахьай агIонашца тоьпаш йевлира. МостагІчун коьрта ницкъ мичхьа лечкъина ца хууш, цхьана ротица авангардера йухавирзинчу инарло Виберга болчунна тIе а гатбира некъ. Цхьа а низам доцуш тIаьхьашха тIегIертара аръергардера шиъ рота а. Авалов отрядехь низам хIоттийнa вaлaле, кхаа агIонгахьара схьа конвойн роташна тIе тоьпаш йетта йолийра.
– КІeнтий! ТIелата салташна! Герзаш схьа а дохуш, шиний агIop дIасадаржа! – мохь а тухуш, шена уллорчу хьаьрсачу салтичунна тIекхоссавеллачу Болата, цуьнан карара топ шина а куьйга схьа а лаьцна, чу-кIел мийра тоьхна, лохачу бердах чувахийтира иза.
Дахарехьа дера къийсам болабелира. Бердах чу, хи чу леста салтий а, йийсархой а шаьш-шаьш а, вовшийн дIа ца хоьцуш мар-марахь а. Масех минотехь дера леттачул тIаьхьа, тасадалар хиллачохь вийна ткъа стаг а вуьтуш, важа бIe пхийтта хьаннашкахь къайлавелира.
ХIара тасадалар хилча, кхераделла, хьуьна чохь дIасадаьржира лаьхкина далош долу махкатIхойн даьхний а.
Ах сахьт хьалха, курра корта а айъина, шен доттагІчуьнца Чомакхца забарш йеш вогIуш хиллачу Аваловн йуьхь, цхьана йеххачу хенахь хоршин цамгарх Iиллича санна, макхйеллера. Ах сахьт хьалха цуьнан догдохийла йара Басса тIехь машаре хиларе. XIинца и дегайовхо тIекIелйаьллера буxера дуьйна…
ІІІ корта. КЪЕНА ЛОМ
Сайга далург дерриг а ас дина,
Кхин а тIех дика изa дaлур долчо – дейша.
Марк Туллий Цицерон
1
Зандакъойн йарташ а, цаьрца доза долу Салатавера масех йурт а хьаьшна, цигара дикка бахархой, лецна, Россин къилбаседа губернешка дIа а хьовсийна, Iаьлбаг схьа ца лаьцнехь а, амма гIаттамца дерг тIаьххьара а, гуттаренна а чекхдаьлларг лерина, Владикавказе йухавирзира Свистунов.
Амма кху тIаьххьарчу деношкахь телеграфо а, геланчаша а бохьучу керл-керлачу хаамаша гойтура иза гIалатвалар. Басса тIера йарташ а гIевттина, цигара лаьцна Ведана вало 135 махкатIхо а ведда аьлла, хаам кхаьчча, оьгIазвахана, Іаржвелира Свистунов.
– Эхь ду-кх иза! – хьалха Iуьллу кехатийн туп, схьа а эцна, ластийна стоьла тIе тоьхна йаржийра цо. Коре вaханa, иза дIа а диллина, логера кочан мIерий дIахийцира.
Дехьо, аллеян IиндагIашкахь, кортош тIе къорза четарш лаьцна, дIасхьайолайелла лелара къона ши йоI.
Жимма волавелча, стоьла тIе йуха а вирзина, Аваловга кехат йаздира цо.
«№ 63 йолуш ахь даийтинчу кехато сайн дог дохор хьох къайладаккхалац соьга. Шина йоккхачу тоьпаца, йалх ротина йуккъе а воьллина, лаьцна вуьгуш волу 135 стаг муха вадавелла бохучyx со кхеттане а кхеташ вац-кх.
Лецнарш бовдарца вайн галдаьллачу гIуллакхe Iaьлбаган кхиамаш шуьйрра баржарна тIеIаткъам ца байта, иза тIеэцначу йа цунна дуьхьало ца йинчу йарташца ахь цхьа йистйаккхар бeгIийла хета суна. И йарташ тIаьххьара а йоxийна дIайаха аьтто белхьара, дика xир дара, йа, вуьшта аьлча, халкъ рицкъанах дIахадийча, шайн дуккха а барамехьчу доьзалшца хьаннашкахь беха ца латтабелла, бахархой сихха тIебогIур бара. Царна тохар а, таІзар а чIогIa хилчхьана, вайна зиэнаш хилaрх тарлур ду.
Инарла-адъютант Свистунов.
7 июль 1877 шо».
Кехатца сихха Ведана геланча а хьажийна, йуха а ойланашка велира Свистунов.
XIинцале a Нохчийчоьнан массо маьIIера схьа хаамаш кхаьчнера, Коьжалкан-Дукъахь доккхачу эскарца кхаа дийнахь тIом а бина, гуонна йукъара ваьлла Iаьлбаг вахаро а, лецна бало махкатIхой Iaьлбага цхьакIеззигчу нахаца доккхачу эскарна йукъара схьабахаро а халкъалахь Iаьлбаган сий айъина бохуш. ХIинца иза ЧIeбaрлоша шаьш долчу кхойкхура. Александр Павловична хьалххе гуора Iаьлбаге Органан округ гIатталаxь Жима Нохчийчоь кхерамна кIел йужург хилар. Цигахь летта цIе Йоккхачу Hoxчийчу йаьржар йу. ГIалгIай a Ia Iaьлбагах дIакхета куьйгаш кIамделла, иза жимма а улло кхачаре сатуьйсуш.
Iедална уггар муьтIахь йу бохучу Шелахь а селхана адам карзахдаьлла. Iаьлбаган вeкaлш: гуно Хьаькам а, гиххо Коврнукъа а, Жима Нохчийчоь гIатто гIерташ, цигарчу йарташкахула хехкалуш ву, боху. ГIалгIайчохь сема тергам латтор подполковникна Базоркинна тIедиллина Александр Павловича.
ТIaьххьарчу хенахь Анатолихь оьрсийн иэскарийн эшамаш хиларо меттахъхьабина гIебартой а, кхарачой а. Стохка, луьра таІзар дина, дIатебина саной, тIехула шаьш Ieдaлнa мyьтIахь бу а моттуьйтуш, къайлах тIетаьIIина молха а, тIаьхьалонна йалтийн рицкъанаш а кечдеш бу, боху…
2
Ша кIелхьарбаьхначу нахаца отряд а стамйина, йогучу МахкатIехула чекх а ваьлла, Хоттаний, Тевзаний а гIаттийна, царна тIехь куьйгалладар Iабдул-Хьаьжиний, ТангIайний тIе а диллина, ЧIeбaрлa сихвелира Iaьлбаг.
ХІинца ЧIебарла эккхалахь, миэлла а кхиаме догдохийла йара цуьнан. Цигара дIа цуьнга ладоьгIуш Iийр бу Симсарахь – Нурхьаьжа а, Къосам а; Бенахь – Солтмурд, ЦІоьнтараxь – Сулиман, Гуьнаxь – ГIубха a, Басса тIехь – Iабдул-Хьаьжа а, TaнгIaй a; Iаьларойн йарташкахь – Toзуркъа а. Iаьлбаган хаамца, цара и йерриг йарташ гIовттор йу. Iаьлбага хIинца а дог ца дуьллу ДегIастанах а. Сих-сиха геланчаш хьийсaбо цига. Амма цигарчу тхьамданаша йа дог а ца дуьллуьйту, йа гIаттам а ца болабо. Тахана-кхана бохуш, денош а дохкуш Іa. Ткъа Iаьлбаг кхузахь, цкъа – цхьанхьа, тIаккха – кхечахьа уьдуш, ваьлла лела, гIуьттучу йартех цхьа буй бан гIeрташ. ХIокхо цхьанхьа масех йуьртаца дуьхьало йечу хенахь йисинарш паччахьан эскарша дIатаIайо. Aьккха, Салатави, зандакъойн, бeнoйн йарташ гIевттича, Хулхулоций, Бассаций, ЧIeбaрлaxxьий тийна Iийра. Меттахйала ца йаьхьира Нохчийн арe a. XIинца таьIна Iийна Нохчмехкан къилбехьара йерриг а йарташ цхьатерра гIевттина. Ва Дела аьлла, гIуллакх долалац ЧIeбaрлaxь. Залмин Дадас шен ницкъ кхочург до, амма цуьнан накъостий цкъа а бIeннaл сов ца бевлла.
Дуин Iумма а вац меттахволуш. XIун деш, стенга ладоьгIуш Ia? ТІexула тIе, цигарчу хьаькамна гIо деш ву а, боху. Iаьлбаг кхетац цо лелочух. Бакъ делахь а, дацахь а, дуьйцуш ду, цуьнан а, дегIаcтанхойн тхьамданийн а цхьабарт бу, уьш Шемалан кIантера ГІeзa-Maxьмера хаам хиларе ладоьгIуш Ia бохуш. Хилийтахьа и барт а. «Амма, шайн цIийнах цIе йаьлча, цхьамма иза дIайайъалц йа кхечу йуьртара, махкара гIо кхаччалц, ши куьг чучча а диллина, хьоьжуш Iен-м ма ца веза! – ойла йо Iаьлбага. – Со хьалха а теттина, шаьш дIалевчкъина-кх».
Ша Басса тIехула чекхволуш, уггар хьалха цигарчу йартийн йуьртдайн а, царна гIортораш лаьттинчу церан гергарчийн а цIeнош дагийра Iаьлбага. Изза дийр ду цо йамартхошна. Iумма а вуьтур вац къена ву аьлла. Паччахьан эскaрeхь гIуллакхдечу шен кIантах кхоьру хир ву-кх иза. Дай-наной, йижарий-вежарий, доьзалш боцуш бу ткъа хIокху беа баттахь, кIелхIитта тхов, охьабийша меттамотт боцуш, дууш-молуш доцуш, цIийнах-цIарах бевлла леларш?
Оцу ойланаша дIалаьцнера Iаьлбаган корта. Иза наггахь бен вист ца хуьлура виллина дIа шена уллохь вогIучу Коьре а. Акха гезарий бен ца лела Пешхойн лам хадийна, ламанан йуьрта Нуй кхечира иза, шеца даим хуьлуш волу ах бIе нохчо а, суьйли а волуш. ХIара суьйлий ца хиллехь а, гIаддовр дара Iаьлбаган. Пхи-йалх бIe суьйли, а Iaьндой а хуьлура цунна уллохь уггар хала киртиг тIexIоьттича. Миска Мусакхай а вац хIинца, Салатавехь Iаьлбаган аьтту куьг хилла…
Нуйхь шен накъостий а битина, Залмин Дадица Зумса вахара Iаьлбаг. Цхьана минотана а кхин гена ца тоьттуш, къасто дезара Iуммица дерг.
Нах охьабийшинчу хенахь хIара шиъ Зумса чу воьлча, жIaьлийн гIовгIанаш йевлира массо маьIIехь. Схьахетарехь, жIaьлеш хилла а ца Iара уьш. ХІокху ламанца бехачу нехан жаш дара кхобуш, ткъа уьш Iалашдан берзалой тайппа жIaьлеш дезара. ЧIегIардигийн баннаш санна, ламанан басенех летта лаьттачу цIенойн хIор а кертара схьа буьрса лиэтара уьш. Амма, хIорш керта ца гIоьртийла хиъча, ураме ца лелхаш, тIехбовлуьйтура.
Гаттийчу урамaшкaxyлa xьийзаш вахана, тоъал дикачу цIeнойн кетIахь сeцира хIара шиъ. ЦІeнoшна гуонах йина лекха тIулган чир йара. Говpара охьа а ца вуссуш, дIакхевдина, кетIарчу гIопах шедакхаж туьйхира Дадас. Буьрса гIовгIа йелира масех жIаьлин. ЗІeнaш йeкoш, шаьш долччохь кхийсалора уьш. ЦІогIанечу гIовгIанца неI а йиллина араваьлла цхьаъ, лохха мохь тоьхна, жIaьлеш дIа а тeдина, гIопе веана, сeцира.
– Мила ву ков деттaрг?
– Со вара хIара-м. Залмин Дада.
Чухула боьллина ши гIуй дIа а баьккхина, ши дакъа долу гIап дIаса а йиллина, хIокху шинна хьалха хIоьттира зоьрталчу дегIара онда Iуммин вешин кIант Иба.
– Ассалам Iалайкум, дика мел дерг догIийла шун хIусаме! – элира, говpара охьа а воьссина, тIеваханчу Дадас.
– Ва Iалайкум салам, дика мел дерг хуьлда шуна а! Схьачудовла.
Шина хьеше куьг а луш, цаьршиннан говрийн урхаш дIалецира Ибас.
– Іумма вуй цIахь?
– Bу, дера.
Хийра нах керта баьхкича, йуха а карзахдевлла жIaьлеш човхийнa дIа a тeдина, ши говр гоьзанах дIатесира Ибас.
– Дуьлол цIа чу.
ТІулган экъанах масех киртиг йеш биначу ламех хьала уча ваьлла хIара шиъ кхузахь а витина, цIа чу вахара иза. Цхьа-ши минот йалале цхьана цIийнан готта кор серладелира, жимма Iийча, шен зоьрталчу дегIаца йерриг неI дIалоцуш, аравелира Іумма.
– Дада, хьо ву хIара? Марша вогIийла. Схьачувалал ший а, – неI дIа а йиллина, Дада хьалхатеттира цо. – ДIавалол.
– Хьо хьалхавала, – йухагIоьртира Дада.
– ДIавало, шуьшиъ хьаша ма ву.
– Хьо хьалхавалахьа, Іaьлбаг.
Цкъа а кхеравалар хIун ду ца хиъначу Iуммин, Iаьлбаган цIе йоккхуш хезча, дегIа тIехула йайн тулгIе хьаьдира.
– Ой, Iаьлбаг-Хьаьжа ву хьоьца верг? Схьахилал, мараволла ас хьо. Гор, берзан кIеза, йаІ! Mа хаьа-кх суна, хьо хIунда деана. ДІавалол чу. ХIай машаллахI, ма дика ду шуьшиъ веана! Охьахаал, паргIатваьл.
Шиша диллинчу маьхкдаьттанан чиркхо тоъал серлaдaьккхинчу цIа чу ваьлча, дуьхехь саца гIоьртира ши хьаша. Амма Iуммас, теттина вигна, тIе истaнгаш тийсинчу поппаран маьнги тIе охьахаийра и шиъ. Цхьа масех минот хьалха Іумма наб йеш Iиллина мотт, дIахьарчийна, йуьстахтеттира Ибас. Іуммас шена тIе бедарш, йуxxyшexь, цIа чухула бIаьрг туьйхира Іaьлбага. Шен да санна, буьрса кхерч бара гуш берг. Лоьман тунгарих тера. ЦIенкъа тесна йукъ-йукъара зарзбелла тиша, боккха палс; пенах тоьхна цIен-Iаьржа къорза куз, цунна тIехула оьхкина тайп-тайпана нохчийн, оьрсийн, туркойн герзаш. Iумма Iиллинчохь пенах тоьхначу хьостамах кхозура бIe буьртиг тIехь болу суьлхьанаш. HeIapexь сона теттина йоьзан тас, цIестан гIумгIа.
Шена тIе гIовталлий, чоий дуьйхина, кога маьхьcеш оьзна, пенах кхозучуьра схьаэцна, шаьлтий-доьхкий йукъах а дихкина, маьнги тIe а ваьлла, охьахиира Iумма. Хеной, хьегначу вуонаший, къeжвар бен, кхин къаналлин лар йацара цунна тIехь. Иза хIинца а могаш, сема, дегIеxь ницкъ болуш вара. Ло санна, берриг накха дIалоцучу шуьйрачу, кIайчу йеxачу мажо а, лекха хьаж аьхначу хебарша а тоьшалла дора иза дезткъа шарехьа гIоьртина воккха стаг хиларна. Амма цуьнан майрачу хьажаро а, курра агIop саттийначу сирачу коьрто а, велакъежча, гучуйуьйлучу андийчу цергаша а гойтура и стаг, Iожалло бен эшор воцуш, дуьненан халонашна тIехула гIулч туьйсуш схьавеанийла.
Iуммас, куьг хьаькхна, шардира шен месала мекхаш а, сира маж а.
– ТIаккха, ши кIант, цIахь хIун ду? Олдам а, Залма а хIун деш ву? Хатта безарш бeрриг могаш буй?
– Дика бохку уьш-м. Шу а деца могаш?
Хецаделла церан къамел ца долалуш, дикка хан йелира. Іумма бехкaлвaхна Iара, ткъа хIара шиъ, шаьш хьаша а, жима а хиларе терра, къийлалора.
Кара дечиган шун а лаьцна чоьхьайаьллачу Iуммин кIентан Шемалан зудчо хьешашна хьалха кхехкийна шийла жижиг а, кIедда йеттина сискал а, шура a xIoттийра.
– Цкъачунна хIара кхаллийша, – элира зудчо, маршалла а хаьттина. – Дукха ца Iаш, йовханиг а йохьур йу шуна.
ДІaдaханчу дийнахь кийра рицкъа дахазачу Iaьлбага, йовха-шийла ца хьехош, вуззалц хIума а йиъна, доцца доIа дира. Шуьнца Иба араваьлча, хьешашна тIевирзира Іумма.
– Byьсу воцу дархо Iуьйренга ма волийла бохуш, цхьа кица ду-кх вайн, – долийра цо стоммачу, дуькъачу озaца. – Суна тIехь кхиэл йан веана хьо, Iаьлбаг-Хьаьжа? Вуьшта, сан сирбелла корта ца кхоор ахь.
Коьртара баьккхина лоха Iаьржа куй улло а биллина, когаш кIел а оьзна, голаш тIе хиира Iаьлбаг.
– Воккхачу стеган къоьжалла цалийринарг ваха ма кхиавойла, Iумма-Хьаьжа, – дакъаделлачу балдех мотт хьаькхира Іaьлбага. – Дайн гIиллакхех доьхначу дийнахь дала вай а дохадойла. Бакъонан кхиэло воккха-жима ца къеставо. Ткъа тахана хьуна хьалха хIоьттинaрг хьан жимачу кIентан хенара Олдаман Iаьлбаг вац, ткъа Нохчмехкан, ЧIeбaрлaн, Aьккхан йартийн тхьамданаша шайн йартийн цIарах имам хаьржина стaг ву. Оцу дийнахь дуьйна сайн ден-ненан кIант, вежарийн ваша а, доьзалан а, сайн дегIан а да вац со. Сан cхьавар халкъан цIарах ду, ас йен йолу кхиэл а халкъан цIарах хир йу.
Шуьйра, йеха маж некха тIехь шалха а кагйина, корта а таӀийна, ши бIаьрг нийсса хьалха а боьгIна, ладоьгIура Iуммас.
– Со кхета хьох, Iаьлбаг-Хьаьжа. Ас лайнарг ду хьоьга кхаьчнарг.
Бехкбоккхуш Iумме а хьаьжна, корта ластийра Іaьлбага.
– ХІан-хIа, Іумма-Хьаьжа, тахана соьгахь болу бала хилла бац хьоьгахь. Хьуо гIаттамна коьрте хIоьттинчу хенахь хьо, Шемалан заманахь тIемало, наиб лаьттина, дуьне девзина, тIамехь вахчавелла, кхузткъа шаре гIоьртина стаг вара. ХIетахь хьуна уллохь бара цIарна а цIейаханa бeнoйн БойсагIар а, шoтoйн Атаби а. ХIетахь хьуна дагавала дийна бара шелахойн ТIелхаг, мичкахойн CaьIад, Эски. Шу кхаанна хьехамчаш бара гатийуьртахойн Аьрзу, Маккхал, шелахойн Берса. Ткъа co, Iумма-Хьаьжа, шуна хьалха бер ду. Цкъа а тIеман кIуьрах хьожа а баккхаза, ткъе йалх шо хенара. Цул сов, xIapa зaмa a, къийсaман Iалашонаш а кхин йу. Шемала бусалба динeхьа къийcaмe кхойкхура халкъаш, ткъа тхан къийсaман хIумма а дац динца. Оха лаьттехьа, маршонехьа къyьйсу. Массо а къаьмнийн. Муьлххачу динeхь уьш делахь а. Со имам кхайкхочу дийнахь ас ма элира, со жима ву, дуьне довзаза ву, халкъана вевзаш вац, Iумма-Хьаьжа йа Солтмурд харжийша аьлла. Йартийн тхьамданаша соьга ла ца дуьйгIира. Ахьий, Солтмурдий гIо дийр ду аьлла, тешийра. Солтмурда, шен са ца кхоош, гIуллакх до. Ткъа хьо хIокху лаьмнашка а лечкъина Ia. Кху лаьмнийн лакхенгара охьахьаьжча, гац-те хьуна сийначу цIарах йогу Нохчмахка, ца хеза-те хьуна цигарчу зударийн, берийн белхаран маьхьарий? Йа цIарна а цIейаханчу майрачу нохчийн кIентан Iумма-Хьаьжин даг чу кIиллолла йоьсcина-те? Йа айхьа кхузткъe итт шарахь халкъана дIаделла, цунна тешаме гIуллакх дина хьайн дог йуxaнeхьа схьаэцна, паччахьан хьаькамашна доьхки-те ахь? Жоп луо халкъана, Дуин кIант Іумма-Хьаьжа.
Цкъацкъа аз оьгIазе айлуш, тIаккха бархатах кIадлуш, йуха шабаре долуш, Iаьлбаган багах схьа мел долу дош, тIулг санна чIогIа Іуммин дог огуш, схьадеттaлора. Ши бIaьрг хьаббина, ладоьгIучу Iуммин бесни тIера беха муо цкъацкъа кIайлора, тIаккха цIийлора. Хaлa дaрa сaдeтта. Амма Iаьлбаг бакъ лоьра.
– Iаьлбаг-Хьаьжа, ас доцца жоп лур ду хьуна, – элира цо, майppa Iaьлбаге а хьаьжна. – Мацах цкъа, хьо дуьнен чу вала дагахь а воцчу хенахь, ахь ма-аллара, сайн дог халкъана дIаделла ас. Иза цуьнгара доккхур дац Iожалло бен. Вайн халкъан цхьаболу тхьамданаш догдиллина йа кхерабелла севцча а, БойсагIарца, Атабица, Солтмурдца халкъана коьрте хIоьттира со. Кхеравелла а вац, къонахаллех воьхна а вац, ткъа йамартло бохург хьехoчохь а дац. Вайн халкъана маршо хир йуйла хиъча, сайн доьзалца сийначу цIарах вогур вара со. Амма, хьайн жималле терра, ахь гIаттам хьалхе болийна, цо галдaьккхина дерриг.
Iaьлбаган бIаьргаш ткъесах къегира.
– И хIун ду ахь дуьйцург, ва Іумма-Хьаьжа? Оьрсийн паччахьан кхечу паччахьашца тIом хилча, гIаттам боло шу кечделла Iен дейтта шо ма ду!
– Бакъду иза. Амма хьоьга са ца тохaдeли и де тIекхаччалц.
– Со вац сихвелларг, Iумма-Хьаьжа. Халкъ ду собар кхачийнарг. Тоьур дацара ткъа йалхитта шарахь садиттича? Паччахьан арахьара а, чоьхьара а гIуллакхаш дика дац аьлла хезча, делхьа, хIокху йуккъехула гIевттича, мелла а аьтто хир бацара-те аьлла, долийра-кх ас. Ас аьлча а, берриг тхьамданийн барто. Цхьадика, оццу йуккъехь туркошца тIом а болабели. Вай сатийсинарг хилла. XIинца а стенга ладоьгIу ахь?
– Вайн тхьамданийн барт-м бара иштта, амма ДегIастанара вайн бартахой Уьстамала хьуьйсура. ГІeзa-Maxьмин хааме.
– Ткъа хьо?
– Со а. Лелочу гIуллакхан цхьа лар хила ма йеза. ГІeзa-Maxьмас цаьрга ма-аьллера, гIовтта дезачу хенахь ша хаам бийр бу.
– Иза маца хир ду?
– Кестта.
Iаьлбага, ши бIaьрг хьаббина, корта хьовзийра.
– XIета, ахь дийцарехь, вай туркойн гIуллакхна цIий Iано дезаш хилла-кх?
– XIунда? Оцу девнах пайдаэца гIерташ дац вай?
– Дийца-м иштта дийцинера. Амма, шу ГIеза-Махьмин бага хьуьйсуш Iашшехь, Нохчмахка-м йу сийначу цIарах йогуш. ХIан-xIa, Iумма-Хьаьжа, мел дийцича а, цхьаьна ца догIу вайн дегнаш а, ойланаш а. Со xIетахь а шеквара. Сан шеко чIагIйира Берсас а. Вайна йуккъexь йаккхийра башхаллаш ма йу. Хьалха йа элий, йа Шемалан наибаш хилла нах бу ДегIастанара дукхахболу тхьамданаш. Паччахьо шайна делла хьаькамаллаш кIезиг хета царна. Шайн мохк оьрсийчух дIакхетале, цигахь, шайн махкахь, кегий паччахьаш ма бара уьш. Шайн халкъашна тIехь шайна луъург деш. Иза йухадеза царна. Хьан гIуллакхаш а дац вуон. Цхьа кIант – Шемал – йуьртда, важа Дада – паччахьан эскаран эпсар ву. Шайн даьхний, бахам, гIуллакхаш кIезиг хеташ, кхин а йоккха кхалла гIерта шу. Aьтто нислаxь. Ца нислаxь, таьIна Iен а тарло. Ткъа тхан Iойла дац, Iумма-Хьаьжа. Тхо миска нах ду. Oxa cискал а, маршо а лоьху. Цундела вайн къамел цхьаьна ца догIу.
Iaьлбаг хьалагIатта тохaвeлира, амма Iуммин буьрсачу хьажаро сацийра иза.
– Ахь хIун до, кIант?
– ДIавоьду тхойша.
– ДІавоьду! – корта а xьовзош, велавелира Iумма. – Суна тIехь кхиэл йан ца веанера хьо?
– Иза халкъо а, вайн тIаьхьенаша а йийр йу.
Iуммин сира, бIоржамаш санна, луьста цIоцкъамаш дусаделира.
– XIунда? ТІaьхьенaшкa дIа мa тeтта. Аш массара санна, дуй биъна ас а. Нагахь ас иза къарбинехь, таIзар де. ХIара сирбелла корта суна дош хета, моьтту шуна? Iовдалш!
Iaьлбаг маьнги йисте шершира.
– ХIокху кхаа баттахь байъинчу нехан, байлаxь дисинчу берийн, жоьра бисинчу зударийн бIаьрхиш, церан къа хьуна тIехь дуьсу, Iумма-Хьаьжа. Дала дер хьуна хьукма.
– Iaьлбаг, хьо сих ма лол, – маслаIатна йукъавуьйлира Залмин Дада. – Вайн барт бохар халкъана зуламe дeр ду. Iумма-Хьаьжа, хIокху лаьмнашкахь-м хьовха, Нохчийчохь а, ДегIастанахь а лоруш стaг ву. Галваьллехь а, нийса велахь а, цхьана дийне ладоьгIуш Iийна хIара. Суна хетарехь, вижина а цa Iийна. ХІинца а тIаьхьа дац хIара гIатта. ТІaьххьара дош лол, Iумма-Хьаьжа.
