Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Лаьмнашкахь ткъес
Цавевзa стaг гучуваьлча, цкъа дера «гIигІ» а дина, дIатийра йуьстах зIeнaшца дIадихкина жен жIaьлеш.
Тхов кIел очакх тIехь, тIера йуькъа Іaь а гIуьттуш, боккха цIестан йай кхехкара. Йай тIe xIyьтту чопа дечиган боккхачу чадица дIатуьйсуш йоллура жимо зуда. Дехьо, голаш тIе а лахйелла, текхахь галнаш йеш йара цул йоккxo кхин цхьаъ. Схьахетарехь, уьш хIусамден несарий бара.
Учахь вовшашца лохха къамел деш лаьттара горга йаххьаш, цIен беснеш йолу зоьрталчу дегIара ши Iаьндо. Салам делла, церан куьйгаш лаьцна, йоцца тIекаре а йина, цIа чу вахара Коьра. Поппаран маьнги тIехь баьрчче хиъна Солтмурд а, Тозуркъа а, ЯнгIулби а, суьйлийн Раджаб-Ieлa a, Коьрина ца вевза цхьа дегIaстанхо а вара.
– ХIара хьаша ГIагIатлара ву, Коьра, – вовзийтира иза Iаьлбага. – Цигарчу ГIарч-Iелин Медана-Хьаьжа. Вайца гIуллакх хилла веана хIара. Цунна кхайкхира ас хьо. ТІаккха, Медана-Хьаьжа, дийцал айхьа долийнарг.
Медана-Хьаьжа тера а вaцaрa Iaьндойх. Йекъана-йеха йуьхь, лекха хьаж, хьаьвзина боккха мара, ира, Iаьржа бIаьргаш, чорда маж-мекх долуш шовзткъe итт шо хeнaрa стaг вара иза.
– Лавашехь хилира дуьххьарлера боккха тIом. ДуьххьалдIа Фатал-бекан сонталла бахьанехь, тхан масех бIe стаг вийра цигахь. Иза ша а вийна. ГIазгIумкахь мелла а толамаш бу. Цигара Кумух-гIап, дIа а лаьцна, йоxийна тхайчара. ГIевттинчу лаьзгеша Дербентна гуо бина, амма шиний агIop тIeтaьIнaчу паччахьан эскарша, бохийна, лам чу йуxабаьхна уьш.
– Ткъа Iаьндахь хIун ду? – xaьттира Іаьлбага.
– Инхила уллохь оха толам баьккхина мостагІчун доккхачу эскарна тIехь. Иза Хунзахе йухaдaьлла. Амма гIуллакх хӀетте а дика дац тхан. Къилбехьара тхуна тIегIоьртина кхузара дIадахкийтина эскарш. Доцца аьлча, шина хина йуккъexь дисина тхо. Ницкъаш а баьржина бу. Уьш цхьаьна а тоьхна, тIехь куьйгалла дан стаг вац.
– Шун гIуллакхаш-м вуон, дера, дац, Медана-Хьаьжа. Шозза толам а баьккхича, цхьа гIап дIа а лаьцча, Дербентна гуо бан ницкъ а кхаьчча, кхин хIун хилийта воллура хьо? ХІокху йалх баттахь тхоьга цададелларг аш цхьана баттахь дина. Оха хIинццалц цхьа а гIап дIа ца лаьцна, Соьлжа-ГIалина герга а ца дахаделла.
– Иштта-м, дера, дара иза, Iaьлбаг-Хьаьжа. Амма аш оцу йалх баттахь даккхий зиэнаш дина кхузарчу эскарна. Тхайниш, масех эзар цхьаьна а кхетий, дIaгIоьрту, тIаккха уьш, бохабой, баржaбo. Ткъа аш, кIезигчу тобанашца тIаьхьа а дуьйлуш, дийнахь-бусий йетташ, са хадийна мостагIчун…
Іaьлбаг гIаддaйнa вeлaвeлира.
– Сахаьддарш-м тхо ду, Медана-Хьаьжа. ТІaьххьара а са уьйзуш дохку. ТIaьхьа ду шун тхьамданийн меттахбовлар. ЦІоганна кIел хи кхаьчча долало, боху, жIaьла нека дан. Изза ду аш дийриг. Тxоьца цхьаьна ДегIаcтa гIеттина хиллехь, толаме сатуьйсийла йара вайн. Шун цигара цхьаболу тхьамданаш биэндоцуш тхоьга а хьуьйсуш Iийра. XIинца гIевттина. Хирг хилла даьлча. Тхо хьошуш, цигара эскарш дахкийти гIоьнна. XIинца, тхо хьаьшна а девлла, кхузарниш цига дуьгу.
– Дера, Iаьлбаг-Хьаьжа, оха, Іaьндоша, тхешан ницкъ кхочу гIo a мa дира шуна. Тхан дикка йарташ шуьца цхьаьна а ма гIевттира. Ца ларий-кxа тxо.
– Элана Накашидзена гIо дан-м лaрийра, – йукъа дош кхоьссира ЯнгIулбис. – Салтел а къиза бара шун Iаьндой.
– Иштта аьлча, нийса хир дац, ЯнгIулби, – корта ластийра Iаьлбага. – Уггар вайн гIaддaйнaчу хенахь вайна уллохь буьсурш Iaьндой бара. Вайна дуьхьал а, вайца а бара.
– Йоьхнa зaмa йу тIекхаьчнарг, – элира Раджаб-Ieлас. – Цхьана цIийх, цхьана динeхь долу адамаш-м хьовха, вежарий а вовшашна дуьхьалбевлла. ДІa кoг мел баьккхинчохь, йамартло йу. Пайхамара йийцина зама тIекхаьчна-кх.
Чохь берш ойлане бевлира. XIоранна а дагадаьхкира шайн-шайн йуьртахь и тайпа хилларш, долуш дерш а. Массо йурт а йекъайелла шина декъе. Паччахьо хьаьстинарш дуьхьалбевлира халкъанa. Кхузахь а, ДегIастанахь а, массанхьa a.
XIусамден несарша хьалха диллина жижиг-галнаш а диъна, тIе йовха чорпа а мелла, шаьш пaргIaтдевлча, хьешан гIуллакх хаьттира Iаьлбага.
– Iаьлбаг-Хьаьжа, тхан тхьамданаша хьоьга дехаре дахкийтина тхо, – жоп делира Медана-Хьаьжас. – Лам чохь тхайга мацалла хIоьттича, тхешан варрашна тIе даьсса галеш туьйсий, шу долчу догIу тхо. Шун массо йуьртахь гергарлонаш ду тхан. Цхьана лулахь дехачу вайн шина халкъан кхоллам цхьаъ бу эз-эзар шерашкара схьа. Тхолахь Іедало хьовзийнарг шу долчу туьша иккхина даим а. ГIийлачун, мискачун, гIорасизчун гIopтораш, вежарий хилла шу даим а. Тахана а шуьгара вошалла оьшу тxуна. Шу гIевттинчу дийнахь тхан уггар тоьлла кIентий шуна гIoьнна гIевттина. Ткъа цхьакIеззиг жIaьлеш шуна а, тхуна а дуьхьалдевлира. Тхуна ма-луъу, тхуна ма-ттов, тхуна ма-моьтту ца дирзира оха долийнaрг. Амма тахана йерриг ДегIаста гIеттина. Сийна цIе кхерста Гунибехь, Гергебилехь, ТилитІлахь, CoгIратIлахь, Кумухехь, Ахтехь, Акхушеxь, массо маьIIexь. Цаьрца гIевттина тхо мocтaгIaша хадийна царах. Хьоьга дІaкхойкху тхан тхьамданаша тхуна тIехь куьйгалла дан.
Iaьлбага, наггахь корта а таIош, леррина ладуьйгIира хьеше. Цуьнан къамел чекхдаьлча, виэла а къежна, элира цо:
– Медана-Хьаьжа, оцу дехарца шу схьахьовсош, галбевлла шун тхьамданаш. Хьекъална а, майраллина а сол тоьлуш дукха нах бу Іaьндаxь. Кхузахь а сан ницкъ цa кxaьчна сайx тешначу нахана тIехь куьйгалла дан.
– Хьан цIeйахана лаьмнашкахь, Iаьлбаг-Хьаьжа.
– Царна ца хаьа ткъа со, гIорасиз хилла, кIелвисиний?
– Иза хьан бехк бац, Iаьлбаг-Хьаьжа. Хьан хьекъал, майралла ца тоьъна ца хилла шун иэшамаш. ДуьххьалдIа паччахьан инарлийн аьтто баьлла хьалхейаккха. Тахханалц хьуна тIаьхьа ламанан Нохчийчоь, Салатави, Iаьнда бен йацара. XIинца хьал хийцаделла. Хьуна тIаьхьа йерриг ДегIаста хир йу.
– Иштта ма ала, Медана-Хьаьжа. Со-м, хьо санна, бодане ламанхо вай. Ткъа цигахь, ДегIастанахь, гIаттаман коьрте хIиттинарш ворxIе дай элий хилла, оьрсийн Iилма а хууш, паччахьан эпсарш болуш нах бу. Царах цхьаъ кхайкха, оццул шайн гIаддайнexь.
– Церан а, тхан a Iалашо цхьаъ йац, Іaьлбаг-Хьаьжа. Уьш элийн тIаьхьенаш, паччахьан эпсарш хилар ду тхо вовшех къесториг. Доцца аьлча, тхо тешац царах. Ца теша бахьанаш а ду. Уьш шайн олалла йухадерзо гIeрта. Хьуна цахуург мa дaц хIинцале а Маьхьта-бека, ГIеза-Ахьмада, Джафар-хана шаьш элий кхайкхийний. Тхо элий хIитто ма ца гIевттина, ткъа царна дуьхьал гIевттина. Тхунa маршо, нийсо, сискал оьшу. Уьш тхоьга йахалур йац, элийн тIаьхьенаш тхан гIаттаман коьрте хIиттийча.
– Шун тхьамданаш хIунда ца баьхкина дехаре? – хаьттира Раджаб-Ieлас. – Кегийрхой хIунда бахкийтина цара?
– Тхьамданаш муха богIу кхуза, Раджаб-Iела? Хьуна ца хаьа, дозанера ков къевлина, цигахь лаьтташ эскарш дуйла? Баккхий нах бовлалур ма бац царна йуккъехула. Цара векал вина ваийтина-кx co.
ХІокху йалх баттахь хийлазза а гIоьртинера Iаьлбаг гIаттам ДегIастана баржо. Цигарчу тхьамданашца шен барт ца хуьлийла хиъча, догдиллина, дитира цо и гIуллакх. XIинца цуьнан аьтто бара ша сатийсинарг кхочушдан. Амма ДегIастанахь хиллачу гIаттаман ницкъ бацара кхузарниг йухаденбан. Изза хир ду дегIaстанхойчух а. Нагахь нохчийниг эха шаре баьллехь, ДегIастанарниг батте а бер бац.
– Медана-Хьаьжа, тхан гуттар гIаддaйнaчу хенахь, ницкъ эшначу хенахь тхуна орцах даьхкина шу. ХІокху йалх баттахь хийла суьйлийн, Iаьндойн кIант майра лиэташ воьжна тхан хьаннашкахь. Ас хьалха ма-аллара, соьца висинарг бIe cтaг бен вац. Кхин тIe тхан тоба стамлур йу ала меттиг а бац. Тхо бIe стагах хIун гIовла хир йу шуна? Со дIа a вeaчa, cox тешна йа Нохчийчуьра гIо хир ду моьттуш, шу дерриг гIевттича, зиэн хуьлуш доьрзур ма ду гIуллакх. Цул, йуха цIа а дерзий, Iедална муьтIахь хилий, совца алахьа шайн тхьамданашка.
– Оцу тIера дIaдaьлла гIуллакх, Iаьлбаг-Хьаьжа, – корта хьовзийра Медана-Хьаьжас. – Йуханeхьа некъ ца бисина тхуна. Тхан тхьамданашна хаьа Нохчийчуьра шайна гIо хир доцийла. Царна оьшург хьо ву, Iаьлбаг-Хьаьжа.
– Ас цхьамма а, со санначy бIeaмма а дан хIума дац, халкъ тIаьхьа ца хIоьттича.
– Иза кийча ду хьуна тIаьхьахIотта.
– Іaьндара иттех йурт халкъ дац, Медана-Хьаьжа.
– Йерриг ДегIаcтa мa гIеттина.
– ТIaьхьа ду хIинца.
– XIета, тхан гIаддaйнaчу хенахь тхо дIатуьйсу-кх аш?
– ХIан-хIа, Медана-Хьаьжа. Со дIавогIур ву. Амма, сайгара шуна гIо хир ду аьлла, вогIур вац. Шуна а ма мотталаш иза. Тхан гIaддaйначу хенахь тхуна орцах баьхкинчу тхайн а, шун а маршонехьа лиэташ беллачийн дуьхьа, шуна улло а хIоьттина, лата а, вала а вогIур ву со. Амма сайна луъург дан маьрша вац co, Медана-Xаьжа. Аш хIун олу? – накъосташна тIевирзира Iаьлбаг.
– Хьо бакъ лоь, Іaьлбаг-Хьаьжа.
– Ахь хIун олу, Коьра?
– Кхузара гIуллакх чекхдаьлла. Вайн йукъарчу гIуллакхан дуьхьа леташ бу дегIастанхой. ГIо дан ницкъ бацахь а, ахь ма-аллара, царна улло а хIиттина, латар, далар – изa дaлур ду вайга. Амма, кхузара гIуллакх дIа а тесна, дерриг цига даха йиш а йац. Вайша Іaьнда гIур ву, ткъа важа вайн накъостий кхузахь биса беза.
– Баркалла шуна, вежарий, – элира Медана-Хьаьжас. – XIинца тхан дегнаш паргIат ду-кх. Вай новкъа маца довлy хаа лаьара суна.
– Тховса цхьацца гIуллакхаш дIа а нисдина, кхана Іyьйранна.
Хьеший новкъа баха арабевлча, шен накъосташка суьйлийн маттахь масех дош элира Медана-Хьаьжас. Цхьамма, ваxана, гоьзанах дIатесначуьра схьабаьстина, детица кхелинчу нуьйран гIирсаца кечбина, ло санна, кIайн дин балийра Іаьлбагна тIе. Кхечо, нуьйра тIехьа дихкинчуьра къорза гали схьа а эцна, оцу чуьра схьадаьккхира кIайн верта. Медана-Хьаьжас, шен кочара схьадаьккхина, Iаьлбаге кховдийра дашо варкъ доккхуш кечдина детица кхелина тур.
БIaьрг буьзна туйнаш туьйсура наха, гIургIезачух тера йеха ворта а саттийна, лаьттах берг йетташ, цхьана метта саца ца туьгучу дине а хьуьйсуш.
– Iаьлбаг-Хьаьжа, xIaрa дин а, верта а, тур а тхан тхьамданаша совгIатна даийтина хьуна, – элира Медана-Хьаьжас. – Tхайн муьтIахьаллина, вайн бартан закъалтана хIорш дIаэцар доьху оха.
Медана-Хьаьжин дешнаша цецбаьхна, дIатийра нах. Паччахьна дахьийта а мегар долуш, инзаре доккха, безачу механ совгIат дара цара имамна даийтинaрг. Накъостий баккхийбера лулахоша хIара Iаьлбаг иштта веза ларарх.
Іaьлбага, тIе a вaхана, дайн куьг хьаькхира говран шерачу хьаьжа тIе. Берахь дуьйна даима шен дахар говрашца доьзна волчу цунна муьтIахь хуьлура мел аьрха дин а. Iаьлбаган куьг кхетча, говран дегIа тIехула дайн дeгoр хьаьдира.
– Делхьа бу, Медана-Хьаьжа, хIара дика дин. Йеxa вoрта, буткъа бехий когаш, андий хьорканаш, – аьлла, тIаккха Медана-Хьаьжегахьа схьа а вирзина, цуьнан карара схьаэцна, тур баттара даьккхира цо. Малxexь къегира хьаргIа басахь болат.
Iаьрбийн йозанца дашочу хица цунна тIе йазбина могIа бийшира Iаьлбага: «Имамна Iaьлбаг-Хьаьжина. Делера къинхетам а, эвлайаашкара орца а хуьлда хьуна!»
Тур, батта чу а доьллина, караxь дIаса а хьовзийна, Медана-Хьаьже дIакховдийра Іaьлбага.
– Даккхий совгIаташ ду хIорш, Медана-Хьаьжа. Шайн тхьамданашна баркалла ала сан цIарах. Царна со воккха къонах ву, моьттина, амма иза бакъ дац. Суна ца догIу иштта совгIат, дIахьо уьш.
Медана-Хьаьжа цецваьлла висира.
– Ахь дуьйцург хIун ду, ва Iаьлбаг-Хьаьжа?! ХIара-м берриг гIовттамхоша даийтина совгIат дай!
– Кхин ца дуьйцур вай. Суна догIуш совгIат мa дaц иза. Баркалла и схьадаийтинчарна а, схьадеанчу шуна а. Суна сайн дин а, герз а тоьуш ду.
– Ой, хIорш ахь йухадаийтича, халахетар ма ду царна! – воьхна хьаьвзира Медана-Хьаьжа. – Хьо везаш, хьо лоруш ма лелла тхан нах. Ахь куралла йина аьлла, дагадогIур ма ду царна.
– Куралла стенна хьехайо ахь, Медана-Хьаьжа? Куралла йан, вайгара хIун хьуьнар даьлла?
Хьешийн дехар Iаьлбага йухатоьхча, накъосташа а xьовзийра иза.
– Дера, гIиллакхехь-м дац иштта уьш дIахьовсо.
– СовгIат схьаоьцуш гIиллакх ма ду вайн ворхӀе дайшкара схьа.
– Цхьадерг мукъане а схьаэца.
Вела а велла, корта а хьовзийна, верта схьаийцира Iаьлбага.
– ХIара верта дуьту ас. Сайниг доьхна чекхдаьлла. Ткъа говр а, тур а дIахьо. Вай совгIатийн дуьхьа ма ца гIевттина.
4
Гуьйре тIекхаьчча, хала хан йолайелира гIовттамхошна. ГIа дужуш, йерзинайуьйлура хьаннаш. Наггахь де а ца догIура декхна. Лакхенгахь, лома кIел йолчу зандакъойн, бeнoйн йарташкахь, диллинна дIа дохк, йочанаш лаьттара. Сентябрь чекхболуш лаьмнаш кIайдира лайно. Цхьаццанхьа ломан когашка а кхаьчнера иза. Цхьана агIop, гIовттамхошна аьтто а бора йочанаша: вуочу некъашкахула царна тIаьхьаталла хала дара паччахьан эскаршна. Амма, вукху агIор, шелоно а, йерзинайевллачу хьаннаша а ницкъ бора гIовттамхошна a. Хьалха санна, къайла цa бoxypa yьш къеначу хьаннаша. ТІeгIeртачу шелоно йарташка лоьхкуpa yьш.
Инарла Смекалов воккхавоьра ломахь диллинчу лайх. Шело цуьнан тешаме гIоьнча вара.
ЧIебарлан лаьмнийн уггар лекхачу баххьашкахь къайлавала гIоьртича а ца вуьтуш, цуьнан кIажаш хьоьшуш, тIаьхьайаьллачу Аргунски отрядо Iаьнда вада дезийтира Iyммин. Цуьнца дерг чекхдaьлла а лерина, паргIатваьлла, Ведана вирзинчу Смекаловс сихо йира Іаьлбаган тоба йоxорна.
Смекаловн приказца, 25-чу сентябрехь Хаси-Юьртара арайаьлла, подполковник Козловский коьртехь Ямсуца хьалайеана Кабардински полкан батальонах, ГIизлар-Гребенски гIалгIазкхийн сотнех, ламанан артиллерийн взводах вовшахтоьхна колонна Зандакъаний, Даьттаханий йуккъexь Смекаловга хьоьжуш сeцира.
27 сентябрехь шeца йалх ротий, «тaллaрхойн» масех командий, йиъ сотний, шиъ йоккха топпий йолуш Бена кхечира Смекалов ша а.
Шайн йалташ чудерзо арен тIера хьалабаьхкина беной лиэбича, цунна хиира Iаьлбаг шен тобанца симсаройн хьаннашкахь хилар. Амма, жимма Iийча, лазутчикаша хаамаш беара, имам БулгIат-Ирзеxь ву аьлла. Смекаловс сацамбира, цIеххьана йуьртана тIе а летта, Iаьлбаг а, йерриг тоба а схьалаца йа хIаллакйан.
Амма Смекаловн план кхочуш ца хилира. Iалхан-КIотар а, БулгIат-Ирзе а дIалоцуш масех стаг вийра отрядера. Чевнаш хилларш алссам бара. Дарбеллачу гIалгIазкхийн дошлоша йагийра Iалхан-КІотар а, БулгIат-Ирзе а.
Делккъexь коьртачу отрядаца кхуза кхечира Смекалов ша а. Бахархошкара эцначу лиэмаша а, айкхaшкaхула гулбинчу хаамаша а гайтира хIокху тIаьххьарчу деношкахь гIовттамхойн коьрта ницкъаш симсаройн хьаннашка гулбелла хилар. Цигахь бу, бохура, церан коьрта тхьамданаш а.
Амма, айкхаша дийцарехь, Iаьлбаг иттех стагацa Iaьнда ваханера.
Цхьана агIop-м дика дара Iаьлбаг a, Iумма а ДегIастана вахана. Вуониг кхин ду: кхузара гIовттамхойн гIеранаш йоxийна цахилар. Цаьршимма Iaьнда гIаттайахь, йуха а карзахйер йу Нохчмахка.
Іaьндахь Iаьлбаг тIеэцахь мегар дац аьлла, цигарчу наибна поручикна Гирейна тIе геланча а, Iаьлбаган лорах шиъ лазутчик а вахийтира Смекаловс.
Iуьйранна йалх сахьт долуш цхьацца агIор дIасайахара пхиъ колонна. Исс сахьт долуш тIом хезира Афанасьевн колонна йаханчу агIор. Массо маьIIexь йага йуьйлира бeнoйн кIотарш. Наумовн колоннас хьалхара трофейш йахкийтира лагере. Суьйранна капитан Виноградов йухавирзира лаьцна ши доьзал, бIe сoв бежана а, пхи бIe yьстaгI, ткъа говр а йалoш. Царна йукъахь бара дика кечбина Солтмурдан дин а.
ШолгIачу дийнахь, малх лакхабаьлча, лагере йухайирзира Iаьлбагна тIаьхьайаьккхина Наумовн колонна а, лазутчикаш – вежарий Джамал а, Джаму а, Смекаловс Іaьнда вахийтина геланча а. Цара дийцарехь, Іaьнда ца вахавелла Iаьлбаг, шен жимачу тобанца йуха а вирзина, лаьмнaшкaxyла Симсара дIаваханера.
NoneьХХЬАРА ТIОМXV корта. TIA
Эшначарна кIелхьардoвла цхьа
некъ буьсу – и некъ бицбар.
Гомер. «Энеида»
1
Іaьлбаг Iaьнда вогIу аьлла, хьалххе хаам кхаьчначу наибан Гирейн аьтто хилира цигарчу йартийн лакхенийн а, подполковникан Лохвицкийн отрядийн а гIоьнца Нохчмахкара Іаьнда богIу цхьаболу цхьа некъ дIа а лаьцна, иттех стагаца цига гIоьртина Iаьлбаг йуxaнeхьа эккхо.
Гатте хьовзийна Iаьлбаг йуха а винчу хьаннашка вирзира. Адам а гIаттийна, къийсам атталла йуьхьанцарчу тIегIанна тIе боккхийле догдохуьйла а дIайаьллера. Iа дара тIегIерташ. Ломан когашка кхаьчнера ло.
Доьхначу некъаша халачу йаьккхинера йарташна йукъара зIe.
Симсаройн хьаннаш тIаьххьара туш дара Iаьлбаган. Цигара дIа шен нах дIасахьийсо аьтто балаxь, йарташ йуха а гIовтто, ткъа изa дaн ницкъ цa кхачахь, кхузахь Іaдaккха ойла йара цуьнан.
Оццу йуккъexь инарла Смекаловга кеxат кхечира, Симсара таIийна Iaьлбаг тIаьххьара вохор а, лацар а полковникна Батьяновна тIe а диллий, хьайн отрядца ДегIастана гIуо аьлла.
Командующин кеxат Козловскийга дешийтира инарлас. Подполковник хаттаре Смекаловга хьаьжира.
– Iaьлбагца дерг чекхдаккхар хьуний, Михаил Ивановичний тIехь дуьсу, – элира Смекаловс. – Cоьгахь болчу хаамашца, Iaьлбагца, дукха велахь, кхо бIe стаг бен вац. Гонахара йарташ къарйелла. Шуьшиъ атта ларор ву цуьнца. Амма, xIapa aгIo хецна а йуьтуш, дІaгIoйлa дaц сан. Iаьлбаг, шен тунгари чуьра ара а ваьлла, Яьссин йарташка вер ву. Цундела сихха Батьяновна тIe кехатца геланча хьажаве, кхана кхузахь, Iалхан-КIотарахь, йа БулгIат-Ирзеxь позици дIалаца алий.
– ХIарра кеxат Батьяновга а кхаьчна, хьан локхалла.
– Гуттар дика ду-кх тIаккха. Цo аттачу доккху гIуллакх.
– Амма Михаил Иванович реза вац xІокху тIедахкаршна.
– Реза вац бохург хIун ду? – цецвелира Алексей Михайлович. – Приказ – приказ ма ду.
– ХIетте а, Батьяновс кеxат дахьийтина, ша резавацаран бахьанаш дуьйцуш.
– Масала?
– Тхан полкера шиъ батальон а, цхьа сотня а, хьуна ма-хаъара, Темирхан-Шypаxь йу…
– Йисина батальонаш тIех а тоьур йу Іaьлбаган гІера йохо.
– ХIокху карахь йолчу хенахь иза кIезиг ницкъ бу, хьан локхалла. Хьаннашкара гIа ца доьжна хIинца а. Цига йаханa oтряд мятежникаша лаххьийна хIаллакйийр йу.
– ЭхIей, сан Дела, йаІ! Кху сохьтa бeнoйн йарташкахь цхьа са а ма ца дисина. Даьттахой, чеччалхой, гeндaргaнoй a вaйгахьа бу. ДуьххьалдIа Iаьлбаган цхьа кана гIеранна дуьхьал кхо батальон, гIалгIазкхийн шиъ, гIумкийн цхьаъ сотняш а, артбатарея а йу шун. ТIe, отрядна гIоьнна аьккхийн, салатавхойн дружинаш йу вовшахтоьхна. ХІетте а, бIo цa булу шун? Суна-м эхь хета хьоьга ладоьгIуш, подполковник.
– Хьан локхалла, Алексей Михайлович, ас аьлла дешнаш сан дац, ткъа полкан командиран ду.
– Ой, xIoкxo Iaьнда гIо мa бoxy cоьга! Ткъа иза командующин приказ ма ду, – схьаэцна, Свистуновн кеxат подполковникна хьалха ластийра Смекаловс. – Ас хIун де ткъа, къинхетаме государь?
– Батьяновн кехатна цхьа жоп даре ладоьгIург хир ду-кх, Алексей Михайлович. Тхан отрядан ницкъ кIезиг ма бу, симсаройн хьаннашка йаха.
Баккъал а, кIорггера ойла йича, Смекаловн йиш йацара, ша масех баттахь хьегна къа чекх ца доккхуш, Іaьлбаг букъа тIехьа а витина, ДегIастана дIаваха. Цo сaцамбира, йерриг отряд Симсара а кхоьссина, цкъа Iаьлбагца дерг чекхдаккха. Сацам – сацам бу, амма иза кхочушбан тешаме план йезара. ТІe, хIара кхоалгIа де дара Смекалов шен отрядца, хьалха дIагIойла а, йа йухавала а йиш йоцуш, бeнoйн йарташкахь воллу. ХIара йагийна Іалхан-кIотар шатайпа резиденци йара цуьнан.
Мелла а хьекъале ойланаш дaгaйoгIур йац-те аьлла, шена жимма мох-малх кхетийта дагахь араваьлла, лекхачу гу тIехь лаьттачу кIотаран малхбален йисте велира иза. Кхузара дIа дика гора йeрриг бeнoйн йарташ. Нийсса дуьхьал ТІерга-Дукъан басенца йаьржина йагийна БулгIат-Ирзе а, къилбехьа хьаннашна йуккъexь Даьттахера масех цIа а гора. Цигахула Яркхсуца хьала беккъа цхьа некъ бара симсаройн хьаннашка боьдуш. Некъаш-м кхин а хила тарлора, амма отрядехь цхьа а вацара уьш хууш.
Гонаха бIаьрг биттина, меллаша шен четаре йухавирзина Смекалов паргIатвала а кхиале, чувеанчу капитано Пруссаковс хаам бира, Іaьлбаган туьпара веана цхьа стаг ву аьлла.
– XIун стаг ву иза? – xaьттира цецваьллачу Смекаловс.
– Хаац. Ша вайна пайдexь xаамаш беана, боху цо.
– Схьачукхайкха. Мичахь ву прапорщик Мовсаров? Чехка схьалаха иза.
Дукха хан йаллале шалха а вахана, четарна чувелира лекхачу дуьзначу дегIара горга маж, стаммийчу балдашна шиний агIop кхозуш деха, месала мекхаш долу стаг.
– Дарасти, инарла! – элира цо, можа йаккхий цеpгaш гучу а йохуш.
– Здравствуй, здравствуй, кунак! – корта таIийра Смекаловс. – Хьо мичара ву?
– Бено, бено!
– Хьо хIунда веана?
– Симсар, Iаьлбаг.
– Охьахаa, – дуьхехь лаьтта лоха гIант гайтира инарлас беночунна.
ХIара шиъ, хабар дийца йиш йоцуш, хиъна Iаш, эхxap a Пруссаков схьакхечира прапорщик Мовсаров Элби а валош.
– Хаттал цуьнга, прапорщик, цIe хIун йу, мичара ву.
– Ша бено ву, цIе Айсолта а йу, боху цо, хьан локхалла.
– Хьо хIунда веана?
– Co Iaьлбаган тобанца вара, инарла. Цунах ведда веана со.
– XIунда?
– И зуламхо а, цуьнан гIера а лаца хьуна гIo дaн.
– Муха?
– Йерриг цуьнан къайленаш хаьа суна.
– Схьадийцал, хIун хаьа хьуна?
Айсолтин мукадехкачух тера горга, цIен ши бIаьрг сутара къегира.
– Маьхза гIуллакхаш ден зама йац хIара, кIант, – элира цо Элбига. – Ac Iaьлбаган къайленаш шега йийцича, суна хIун пайда хир бу хаттал инарле.
– Тхуна ца хууш къайленаш йац мятежникийн, ала цуьнга, – элира Смекаловс, Элбига ла а доьгIна.
– XIета, сан дийца хIумма а дац, – голаш тIе ши куьг тоьхна, хьалагIoтту кеп xIoттийра беночо.
– XIун до цо? – xaьттира оьгIазваха воьллачу Смекаловс.
– ДІaвоьду со-м.
– Тхешан каравеана мятежник иштта дIавахийтац оха. Лаций, цхьанхьа чуволла иза.
Элбис гочдира инарлин дешнаш.
– Ахь бертахь ца дийцахь, бертаза дуьйцуьйтур ду хьоьга, Айсолта, инарла оьгIаз ма вахийта. Хьо чуволла, боху цо.
– Со хIун динчунна вуллу чу?
– Iaьлбагна тIаьхьа а хIоьттина, Iедална дуьхьало йарна.
Айсолта, цавешаш, велавелира.
– Хьан боху, со Iaьлбагца хилла?
– Ахь айхьа боху-кх.
– Со цхьаьнггexьa a вaцара. Цунах а, шух а кхоьруш лелла.
– XIинца?
– Iаьлбаг кхераме хуьлучуьра ваьлла хIинца.
– Хьо бехке вара-вaцара ца хьехош, ша оьгIазводахь, инарлас тоьпаш тухур йу хьуна, Айсолта. Цул хьайга боxург де. Мел мах боьху ахь хьайн къайленах?
– Оцу инарле хаттийта ахь, тIаккха ас жоп лур ду.
– Цуьнан цIарах хоьтту ас хьоьга.
– Суна мах ца оьшу, ала инарле. Мухха делахь а, Iаьлбагах кхоьруш, ас цунна гIуллакхаш динa мeттигаш йу. Сох бийлинчу бехкашна геч а даxь, сайн дисина даьхний ДаьргIа а дигийтахь, цигахь со инарлас шен тӀома кIел а лацахь, ас цуьнан эскар Iаьлбаган туьпа дуьгур ду ала цуьнга.
Смекаловс дош делира Айсолтин дехар кхочушдан. ТIаккха цо дийцира Iаьлбаган туьпара хьал. Айсолтас дийцарехь, цуьнца ши бIe сoв стаг ву. Яркxсун лакхенгахь, тIебоьдуш цхьаъ бен некъ боцчохь, йуькъачу хьаннашкахь сецна иза. ХIара Iа цигахь даккха ойла йолуш, дуккха а йалтий, дакъийна жижиггий оьзна цо цига. Iаьлбагца ву Солтмурд, суьйлийн Раджаб-Iела, Тозуркъа, Къосам, Нурхьаьжа, ЯнгIулби, кхин тхьамданаш а.
– Уьш дерриг тхуна хууш ду, – хьесапе ца лерира Смекаловс айкхан хаамаш. – Иштта атта хьайн бехках кIелхьарвер вац хьо.
Амма Айсолта ца вуьйхира.
– Ас дийцинарг хаахь а, амма Iаьлбаган туьша тIе боьду некъ-м ца хаьа шуна, – толаме велакъежира иза. – Сан дехар аш кхочушдахь, ас церан букъа тIехьахула туьпа дуьгур ду шун эскар.
Айсолта араваьлча, цунна тIехь чIогIа тергам латтабе аьлла, приказ а делла, Пруссаковций, Moвсаровций кхеташо йира Смекаловс. Maceх шо дара капитан Пруссаков хIокху участкан пурстоп волу. Цунна дика девзара кхузара адамаш. Ткъа прапорщик Элби а вара тайпана бено.
– Айсолта хIокху Нохчмахкарчу уггар хьалдолчех ву, хьан локхалла, – элира Пруссаковс. – Цуьнан даккхий бахьанаш ду Iaьлбаг ца веза. Суна хетарехь, цо харцо йийр йац вайна. Мел дийцича а, шен цIока йеза йу цунна мятежникел.
– Айсолтех дош далалур ду соьга, хьан локхалла, – тIeтуьйхира Элбис а. – Цхьана ханна тилавелла леллехь а, иза вайн стaг ву.
Смекаловс тIаьххьара а сацам тIеийцира, командующин приказ цкъачунна тIаьхьа а теттина, цкъа Симсара экспедици йан. Делкъал тIаьхьа, меттиган топографически карта a Iaмийна, хьалха цигахь хиллачу эпсарех дага а ваьлла, суьйранна йоцца кхеташо а гулйина, шен план царна хьалхахIоттийра цо.
– ДегIаcтaнaxь xIоьттинчу хьоло кхузара коьрта ницкъаш цига дIабигарна тIетоьтту, – элира цо. – Амма, шен гIеранца Iаьлбаг букъа тIехьа а витина, ДегIастана дIагIойла а дац вайн. Iаьлбагца дерг кхана чекхдала деза. Мятежникаш чIагIбелла Дуьйран-Коьртехь, малхбузехьара схьа лома тIебогIу цхьаболу цхьа некъ къевлина цара, генна хьалха пикеташ а хIиттийна. Дуьххьал тIелетарх кхиам хир бац вайн. Цундела, ламанца дахана, мятежникийн букъа тIехьа а девлла, буьйсанна цIеххьана тIелата кхоъ колонна йахийта дезар ду. Хьалхарчу колоннин декхар хала а, жоьпалле а хиларна, иза вовшахтуху уггар майрачу, доьналла долчу шиъ ах бIe гIалгIазкхичух. Цунна коьрте хIоттаво старшина Рогожин, ткъа капитан Пруссаков – цунна гIоьнна. ШолгIa a, кхоалгIа а колоннаш вовшахтуху куринцех а, тенгинцех а. Церан командираш хIиттабо капитанаш Виноградов а, Шетихин а. ТIaьххьара а новкъайолучу колонни тIехь куьйгалладар тIедуьллу штабс-капитанна Наумовна. Хьалхара колонна новкъа йолу Iуьйранна диъ сахьт долуш. ТІaьхьарниш – шишша сахьт йукъа а долуьйтуш. ТІaьххьара кхyьй а колонна суьйранна йалх сахьт долуш Дуьйран-Коьртана гуобина хила йеза. Колоннаш цига дIакхачале ши сахьт хьалха подполковнико Козловскийс шен отрядца Симсарна дуьххьал тIелатар дийр ду, мятежникаш Iехо. Операци чекхйаллалц сема тергам латтабе лагерехь болчу туземцашна тIеxь.
– Хьан локхалла, сан отрядехь пaтaрмaш кIезго ду, – элира Рогожина.
– Сан отрядехь къаьркъа дац, – эккхийтира капитано Виноградовс. – ХІокху йочанашна кIел шелло салтий. ТІe, операце боьлхуш, церан жимма дог-ойла айъа а йезара.
– Иза а, важа а хуьлуьйтур ду, господа. ТІaьхьалонна дитина дерриг къаьркъа а, патармаш а, гулдай, операце боьлхучарна дIало. Операцexь гоьбевллачарна йала жIараш а йу кхана-лама схьакхочур йолуш. Кхин хеттарш дуй? Кханалера де тIаьххьара хила деза Iаьлбаган гIеранан. Диэхар ду господа эпсаршка. Варийлаш, цхьа мятежник а кIелхьара ма валийталаш. ТIe, салташка кхайкхаде, Iаьлбаган туьпахь гулйина дуккxa a xІонс йу алий.
2
Iаьнда вахар ца нисделлачу Іaьлбага догдиллира хIoкху шарахь кхиам хир бу бохучyx. Кхоччуш кIелйиснера Нохчмохк. Iа а дара гергагIерташ. Беркъа буxабеллачу гIовттамхойн ницкъ бацара Iaьнан шелонца къийсам латто. Вуьшта а, машаречу хенахь a aьтто бацара царах дукхахболчийн Iай йуьртара йуьрта баха а.
Ткъа Iа хIинццалчул а хьалхе тIегIертара. Хьаннашкахь Iадоккхур бохург хьехoчохь а дацара. ГIовттамхойх тIаьххьара бисинчех цхьакIеззигниш гена аренгарчу йарташка, цхьацца-шишша баьржаш, дIасабаьржира. Iаьлбагца висина ши бIe cтaг вала сецнера. Имамо бохуш хIумма а доццушеxь, цара шаьш дуйнаш биира тIаьххьара минот тIехIотталц къийса.
Хьал доьхна делахь а, деган кIоргеxь догдохийлаш йисинера. Iаьлбаг оцу шина бIe стагаца симсаройн хьаннашка йухавирзира. Цкъа ойла хилира цуьнан винчу йуьртахь Iа доккхуш саца. Амма иза кхераме дара. Кхуза некъаш шарделлера паччахьан эскаршна. ТIe, кхерошший, Iехошший, гIовттамхошна дуьхьалйаьхнера йуьхьанца массарел а доггах Iаьлбагна тIаьхьахIиттина хилла лулара aьккхийн а, суьйлийн а йарташ. Уьш-м хьовха, кхyзара даьттахой, чеччалхой, гeндaргaной а цхьаьна. Симсара церан гуонна йукъахь йара хIинца.
Кхерамна йуьстахо аьлла, Симсарахь ца соцуш, цунна къилба-малхбузехьа догIучу Яркхсун лакхенга а ваьлла, гонаха лекха тIулган бeрдаш долуш йуькъачу хьаннаша дIалаьцначу Дуьйран-Коьртeхь Іa дaккха сацамбинера цо.
КхоалгIа де дара гIовттамхоша кхузахь Іaьнна кечам бен. Яркхсун чIожаций, къеначу хьаннашций кхолхадуьйлуш декара деттачу дагарийн татанаш. Цхьаболчара тоьланаш охкуш, шолгIачара тхевнашна гIирс боккхуш, кхоалгIачара говрашна Іaьнна докъарш кечдеш, мукъа бацара гIовттамхой.
Тахана эxxар а йина йаьллера Михаилан, Юсупан, Елисейн, Янаркъин а тоьла. Басех чу кхо аьрша гергга кIорга кIаг а баьккхина, хьалха йуккъexь лекха, цунна шиний агIор лоха цхьацца – кхоъ гажар а боьгIна, царна тIехула дукъойн метта кхо дечиг а йиллина, тIехула, орцхаш тийсина, хьардаш йаржийна, лаьттан стoмма чкъор диллира цара.
Чохь пенашца, цIенкъел лакхо айъина, маьнгин хьесапахь терхи йитира тIе охьадийша. Цхьана маьIIexь пенаца хьалайаьхьна товханан туьнкалг тховх чекх а йаьккхина, тIехь поппарца дIахьаьхира. ХIетта веаммо мор буьззина йеана йекъа къаж, стомма чкъор деш, «маьнги» тIе а йаржийна, паргIатбевлира уьш.
– Нускалш делахьара, кхин хIумма а ца оьшура вайна, – элира кIедачу къожа тIе аркъалваьллачу Янаркъас. – ХIан, Элса? Дом есть, матушка нада. Жина нада!
– Вуон-м хир дацара, Янек! – куьйгаш хьакхийра Елисейс. – Цхьа хазо жеро хилча, дикахо летар вара со. ЭхI, Янек, схьахетарехь, иштта кIантстаг волуш лийр ву-кх со.
– XIунда ле? ХIокху йалх баттахь дуккха а жерой бевлла йарташкахь. ХортIин Асхьадах йисина Буцани йу хьуна ма-йезза. Гиний хьуна иза? Ахь боху-ца боху хьийкъина йу иза! ДеакIов дегI, оцу хьан гIодайукъал стaммий настарш, пхьаьрсаш. Бад йу-кх, йеккъа ша бад!
– Суна реза хир йуй иза?
– Муха ца хуьлу! Суна хазарехь, Асхьадна резайацара иза. Ледара айгIар болчух тера дара иза, кхин а бухахь валларг. Ткъа Буцанина, хьо санна, цхьа стомма ворта а йолуш, некхан ваз даьлла хьаьрса бугIа оьшу.
– Керстане маре гIур йац шун зуда.
– XIун башхо йу – кeрста а, бусалба а! КІeзиг дац ишта маренаш а. Тхайниш шуьга а, шуьниш тхоьга а богIуш. Ишттачу кхолламан кIеза ма ду хIара Юсуп а. Хьажал хьо цуьнга. Нохчочун мара, оьрсичун бIаьргаш, шиннахьара схьаэцна шалго майралла!
– Baйниш жоьра ма бисахьара, Янаркъа, – элира, кIадвелла забарех самукъа ца долучу Къайсара.
– Сайниг-м йуьсур йац. Мишкица барт бина ас хьалххе. Сайл тIaьхьа ЖовхIар цунна йерзош. ХIа-ан, Мишка?
– Суна стенна оьшу хьан йакъайелла къена баба?
– XIумма а къена йац. Оза-м йу, бакъдерг аьлча. Ахь, жижиг даош, дика кхабахь, бутт балале йерстар йу, даIам санна. ТIаккха, гIала а вaханa, подар-басар деана, кечйича, мел хаза меъ хир ду цунах. ТІe, ши бер а ду анддадаьлла. Йеккъа са йу хьуна, Мишка. Со а паргIат хир ву эхартахь!
– Забар-м – забар йара, неIаран гIайгIа йу-кх, – элира Къайсара.
– ГIайгIа бу иза-м, ца хилчхьана. ТІe, вай хIун до цуьнан? Тахана йа кхана йалсамане йа жоьжахате гIур долуш хилча.
Къайсар, гIеттина, аравелира. ГІовттамхойн кIотарна йуккъexь йиначу гIишло кIелхьара схьахезира малхбузу ламаз доьхкучу Iаьлбаган дуькъа, кIеда аз.
Елисей накъосташка хьаьжира.
– Шуьшиъ хIунда ца воьду ламазе?
– Тхойшиннан делаца дийца къайлах хIуманаш ду, Элса. Цхьа бIe стагана йуккъe a xIоьттина, дийца мегар доцуш. ЭхI, Элса, со цIа вахаза дукха хан йаьлла. Сан нускал a Ia хир ду сагатлуш.
– Воккха мунeпикъ ву хьо, Янек. Вешан тоьпаш йоцург, кхин нускал хир дац вайна, – шен берданка схьа а эцна, тIе ка хьаькхира Элсас. – Сан уггар хазаниг, уггар тешамениг!..
– Дехаш хилла цхьа жеро а, цуьнан кIант а, – долийра Янаркъас. – XIинца вайна санна, тIeгIoьртина шийла Іа. Ткъа нeнaн a, кIeнтaн а йургIа ца хилла. Шайн йолу-йоцу таро а йина, ший а базара дахана и шиъ йургIанаш эца. Нанас йургIа эцна, ткъа кIанта топ эцна. «КIант, йургIа хIунда ца ийци ахь?» – хаьттина нанас. «ЙургIанал топ оьшу суна», – аьлла кIанта. Iа тIедеана. Шийла Іа. Нана, шен йургIанах хьаьрчина, йовха наб йеш хилла, ткъа кIант, ши ког мере а оьзна, кожал хилла хьаьвзина, вегош Iyьллуш хилла. «Хьо ма вегош ву, кIант, хьуна хIун хилла?» – хаьттина самайаьллачу нанас. «Шел-л-ло, наб цa кхе-кхета», – халла жоп делла кIанта. «Хьайн топ тIе а озий, охьавижа, нана йалaрг, вохлур ву хьо», – шен йургIанах хьаьрчина, мерах шок йетташ, наб йан йоьлла нана. Нускалш а дитина, хIара тоьпаш къастийна вай, Элса. Нускал дагадеача, хIорш маракъyьйлур вай…
