Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Лаьмнашкахь ткъес
Вилхира. Дог Iаббош. Мацах, шийтта шо хьалха, Хонкарахь цкъа цхьана йоьхначу буса, йоьIан докъана улло а хиъна, вилхичхьана, сих-сиха воьлхура МIaьчиг. Изий, цунна хьалхий-тIаьхьий дIаихна гIайгIане йеха буьйсанашший дага масазза йогIу. Хаддаза дагахьбаллам боллура, доьзал эцна, ша хийрачу махка вахарна, цигахь зудий, берашший мацалла даларна. Цо ма бигнера уьш цига. Зудчун а, берийн a бeртаза.
…МІaьчига ойланаш йора, мангал а лестош. Дагалоьцура Хонкарара цIа вогIуш шаьш бина хала некъ. Дийнахь – лаьмнашкахь, хьаннашкахь лечкъаш, буьйсанна – некъ беш…
Ткъа винчу махка цIа кхаьчча, хIун хилира МІaьчигна? Схьа а лаьцна, Хонкара йуxaнeхьа вахийта хьовзийра-кх. Оцу жоьжахате. Амма МIaьчига чІaгIo йинера, шена чохь са а долуш, кхин Хонкара ца ваха. ТIаккха Сибрех вахийтира иза. Цигахь кхо шо a дaьккхина, цIа веара МІaьчиг. Даймахкахь буоберах хан такха. Къанвеллачу хенахь…
Коьра цIахь ву хIинца. Даймахкахь. Амма МIaьчигна моьттург ца хили. КIантана зуда йалор бохург-м хьехoчохь а дацара. ХIара гIаттам болабелчхьана, шоззий бен ца гина цунна иза. КІетIахула говр-бере чекхволуш а, шега цхьаъ кхайкхича а, са кIажийн пхенаш чу хьоду. Вийна аьлла вогIу-те, йа лаьцна аьлла, веа-те бохуш…
МІaьчига мангал тоьхча, цхьа хIума цIевзира. Мангалан йуьхьигца буц тIекIелйаьккхича, хьозанан кIорнеш карийра цунна. Цхьаъ йуккъехула йекънера цо, вукхуьнан корта хадийнера. Генадоццуш кулла тIехь Іaдийна мохь хьоькхура церан нанас. Меллаша голаш тIе а лахвелла, тIера пхьарчо а балаза, цIеша йуьзна, хIинца а йовха ши кIорни кара а лаьцна, цаьршинга хьежа хIоьттира иза. КIорнийн гIорасиз цIийзаро а, нанас хьоькхучу маьхьаро а даг чу туьйсура тIом болчу хенахь хийлазза шен а, нeхaн a дoхийнa бaннaш, декъий, зударийн маьхьарий. XIетахь МІaьчигагIаьргахь хилла бала бу-кх хIинца хIокху жимачу доьзале хIоьттинарг а…
Шегара даьллачу зуламо дог дохийнa MIaьчиг, мангал бIaьллинган бурсанечу кoндaршна йукъа а боьллина, шен чоа тIе а кхоьллина, йаьсса чІyьжалг кара а лаьцна, Iаьрчхе чу охьаволавелира.
Адам хир дац аьлла хета меттиг а къастийна, чхара тIе чоа а кхоьссина, бертал воьжна, Iаббалц хи мелира МIaьчига. ТIаккха, тIулга тIе охьа а хиъна, ша санна шийлачу хи чохь, вовшехъхьекхош, когаш ловзо хIоьттира иза. ТIулгашна йукъахула, хьийзаш, тIехула кхийсалуш, чехка догIучу сирлачу хино, дегIе ницкъ луш, дог йуха паргIaтдaьккхира цуьнан. ГондIа адам дацарх тешна, цхьа йуьхьиг озийна, хуьнжар а даьстина, хеча охьа а йoжийна, боккхачу чхара кIел хIоьттинчу айми чу а ваьлла, канашца схьаоьцуш дегIах хи а хьаькхна, кIез-кIезиг лахлуш, хи чу вуьйлира иза.
Дикка чукерчаш а Iийна, хьалаваьлла, шен беркъа барзакъ тIе а оьзна, ламаз эцна, бай болу меттиг лeхна, къилбехьа а вирзина, ламазна дIахIуттушехь, лакха гу тIера схьа Расун мохь хезира цунна.
– Ва-а-а нах, чехкка йуьрта дуьйла! Йуьртдас ХортIас цIа кхойкху шу! Полконак вогIу, боху! ЦІа ца веанчунна таІзар дийр ду, боху!
Цхьадолу дешнаш кег а деш, сиxдина, мухха а ламаз чекх а дaьккхина, Iинца хьала некъа тIе хьаьдира МІaьчиг. Новкъа ваьлча, цунна дуьхьалкхийтира сихачу болaрахь, хьацаран кIур хилла, регIехьа хьалавогIу Янарса.
– XIун ду хилларг? – xaьттира МІaьчига, чоин ветанаш дIа а духкуш.
– Салтий бу йуьрта богIуш!
– XIинца хIун до цара?
– XIун дара-дацара ду церан? Диканна ца богIу. Схьахетарехь, нах леца бохку.
– Ахь хIун до?
– Шал-Дукъа воьду-кх.
МІaьчиг цецваьлла хьаьжира.
– ЦІa цa вeaнчунна таІзар дийр ду, ма боху ткъа?
– ДIаваьллахь! – куьг ластийра Янарсас. – Уьш-м бевзара вайна. Ахь хIун до?
– Йуьрта воьду со-м.
– Хьо гIаз цига йаха там а, дера, бу. Вайшиннан кIентий Iaьлбагца хилар дицделла хьуна? Гучу ма-веллинeхь, хьовззийна схьа а лаьцна, Сибрех вохуьйтур ву. Цул, суна тIаьхьахIотта хьо.
– Сайниг вуйла царна муха хаьа?
– Делхьа, ма воккха тIантIалш ву-кх хьо, ван-м ткъа! ХортIина хиъча, ца тоьу хьуна? Цо-х иза Петарбухе дIакхачийна хир ду.
МIaьчига ойла йира.
– ХIан-хIа, Янарса, со ца вогIу. Къеначу вайх хIун до цара?
– Нуьцкъах хьо сайца вуьгийла-м, дера дац. Йахийта. Со меъ ду-кх хьуна, хьо тIаьхьа дохко ца вийлахь!
МІaьчигах догдиллина, куьг а ластийна, дIаволавелира Янарса. Дехьо ваьлча, йуха а хьаьжна, мохь туьйхира цо:
– Сан йоккха стaг йа Макка хьайна гахь, со Шал-Дукъа хьалавели, цига дIадуьйла аьр ахь!
Шина даггахь МIaьчиг йуьрта богIучу новкъа меллаша охьаволавелира. Баккъал а, ХортIас мотт бина хир бу-те цуьнан кIантах лаьцна? ХортIина иза бIаьрга а ма ца гина. Йа, Къайсар воцчунна, цхьанне а ца гина хIара шиъ цхьаьна. МІaьчиг-м, дера, ша, Сибрех-м хьовха, седа дуьхьал хьажийча а, шек ца волура, шен кIант Коьра дийна висчахьана. Хаац-кх, цунах хIун хилла. Уьш бIe стаг Коьжалкан-Дукъахь чIaгIвелла сецна, боху. Дерриг эскарш тIе а оьзна, гуо бахь, бовлa мeттиг йац царна. МІaьчиг шек-м, дера, вара нах Iедалал тоьлург цахилaрх. Амма цуьнга ла ца дуьйгIира Къайсара, Кoьpac a. XIинца диллина дIа доруш ду дог.
Лахо ваьлча, цунна дуьхьалкхийтира гихь а, карахь а ларчанаш йолуш догIу Айза а, Деши а, Iусман а. Оцу йуккъехула каpaлaьцна топ йара Iусманан. БIаьрг ма-кхийттинeхь хиира МІaьчигна уьш стенга боьлху. ХIара дуьххьара а ма дацара. Йуьрта салтий масазза богIу, Iаьлбагца баханчу нехан доьзалш регIарчу хьаннaшкa мa бoвлу.
– ХIара лелийнa девр дуй шу даим а?
– XIун дийр ду ткъа? Лаьхкина Сибрех дигарна кхоьруш, лела-кх. Йа кIант амалтана вуьгур ву. Хьалха бигнарш санна.
Кхин масех доьзал а дуьхьалкхийтира МІaьчигна йуьрта кхачале…
3
Шоьнаний, ТІуртIин-КIотIарний йуккъexь лаьттачу Коьжалкан-Дукъахь чІaгIвелла Iаьлбаг, цигахь воxийна, вийна йа дийна шена тIевалаве аьлла, буьйр дара Свистуновн полковнике Батьяновга.
Хаддаза дIа походашкахь чекхбелира бIaьстенан тIаьххьара ши бутт. Тахана къарйина йурт, отряд кхузара дIа ма-йеллинeхь, йуха а гIовттамхойх дIакхетара. Йагорах а, нах лeцaрх а, амалтана бигарх а ца совцура. ТаIзарша, мелхо а, карзахдoхура адамаш.
ХІокху деношкахь Салатави а хьаьшна, зандакъойн йарташ а йагийна, Хаси-Юьрта йирзина, кхаа-деа дийнахь садаьIна 80-гIа ГІeбaртойн гIашлойн полк Яьссица хьала йолайелира. Йуьхьанца дуьйна муьтIахь хиллачу Ишхойн-Юьртахь жимма саца а сецна, оцу йуьртан лакхенах ткъех стагах лаамхойн отряд вовшахтуьйхира Михаил Ивановича. Царна тIе командир хIоттийра ТIерга-Дукъахь гIовттамхойн дуьххьара хиллачу къайлахчу бартах мотт бохьуш шена тIевеана Ботар.
Зоьрталчу, стоммачу дегIаxь, чIенга кIел кхалха кхалкъ йиллина, цIен йуьхь, къорза бIаьргаш болу Ботар, коча тур тесна, берстинчу дина а хиъна хьийзара. Мотт эцна варна йелла мидал а йара чоин бустамашна тIехула некха тIе оьллина.
Батьяновс шена тIекхайкхира ХортIин Асхьад.
– Чехкка Гати-Юьрта а гIой, отряд цига дIакхачале, йуьртара берриг божарий со тIеэца кечбе.
– ЛадугIуш ву, хьан оьздалла!
– Цхьана a стaгexь герз а ма хуьлийла. Нагахь мичча бахьаница дуьхьал ца вогIуш стаг висахь, цунна уггар луьра таІзар дийр дуйла а хаийта. Йахийта!
Iамаза цхьана кога тIехь а хьаьвзина, ведда вахана, шен говра а кхоссавелла, Гати-Юьртехьа дIахаьхкира Асхьада.
Яьссин йистонца хьалайолайелла отряд, цхьа сахьт даьлча, Гати-Юьрта кхечира. Эвла йиcтeхь тоба а йина лаьттара ах бIe гергга стаг. Тобанна йукъахь вара Батьяновна вевза йуьртда ХортIа а, векъана хьаьжо а, таро йолчех кхин масех стаг а.
Говр човхийна, тобанна тIе а вахана, мохь тоьххана маршалла a xaьттина, Асхьадна тIевирзира полковник.
– Нах кIезиг хIунда баьхкина суна дуьхьал?
– Бевдда, хьуьнха бахана уьш, хьан оьздалла…
– XIунда?
– Эскар догIу аьлла хезча, кхерабелла…
Кхеравелла Асхьад а витина, нахе вистхилира Батьянов:
– Шун нах бевдда хьуьнха бахана, боху. Тхох кхерабелла. Салтех кхера эшац хьаналчарна. Кхера безарш паччахьний, Ieдалний дуьхьалбевлла зуламхой бу. Амма царна а гечдийр ду, шаьш лелийначунна дохко а бевлла, Iедална тIебагIаxь. Ткъа шу ма кхера. Суна хезна, дуккха а адамаш хьуьнхахь къайладевлла бохуш. Царна йукъахь шун гергaрниш а хир бу. ТIaьхьа а довлий, цIа балабе уьш. Нагахь вай аьлларг цара ца до-кх, тIаьхьа дохкобевр бу уьш.
ХІeтта схьакхаьчна, нийсса аьлча, Асхьадан геланчаша валийна МIaьчиг, дегаза ког боккхуш веана, тобанна йукъахь лекхо нах а къастийна, царна тIехьа сeцира. Амма шел веха стаг йуьртахь воцу МІaьчиг цхьа корта лекха вара массарел а. Полковнике а, эпсаршка а къайллах бIаьрг тоьхна, шен дуткъа, деха хебаршка ихна лаг йакъайеллачу белшаш чу а оьзна, дIатийра иза. Иштачу меттехь хьалхацагIертар гIоле хетара цунна.
Дикка мотт лебира полковнико, MIaьчиг цхьана а дашах ца кхеташ. ТIаккха Асхьада гочдира цуьнан къамел. XIинца цхьамма цунна жоп луш къамел дан дезара. МIaьчига къайлах бIaьрг туьйхира тобанна хьалха лаьттачу нехан воpтaнaшка. ХортIин cтoмма ворта хеббера. Товсолта-Хьаьжин букъ, IаддаргIа санна, сеттинера.
Цхьана хIуманна бехкалвaхнa ХортIа йерстинчу вoртанна тIе хьацар а тоьхна лаьттара. Ша вистхила бIo а ца боьлла, дехаре Товсолта-Хьаьже дIахьаьжира иза.
Букъ а нисбина, йайн йовхарш туьйхира Товсолта-Хьаьжас. ТIаккха, Iаьрбийн маттахь масех дош далош, йуха иза нохчийн маттахь гочдеш, къамел долийра цо. Товсолта-Хьаьжас дийцинчух МIaьчиган коьрто схьалаьцнарг – паччахь а, цуьнан хьаькамаш а Делан лаамца лелаш хилар, адам шен лакхарчунна муьтIахь хила дезар а Дала массарна а тIедожийна декхар хилар дара. Иза молланаша дуьйцу дукха хезнера МІaьчигна. Цунна шена а хуур дара и хьехам бан. Бакъду, цхьа ткъех шо хьалха, МIaьчиг жима стаг волчу хенахь, кхин дуьйцура молланаша. Бусалба паччахьашший, бусалба Iедаллий бен Делера дац, царний бен бусалба стаг муьтIахь хила ца веза, ткъа керстанна кIел сецначу стеган дуьнене а, эхaрте а даха дог дац бохуш. Кху тIаьххьарчу хенахь МIaьчиг ца кхета хийцамаш хиллера. Йа хIара кeрста паччахь а, цуьнан хьаькамаш а бусалбанаш хиллера а, хаац, йа xIaрa нoxчийн молланаш кeрста дине бирзинера а, хаац. Доцца аьлча, бертабахана-кх хIорш.
– Тхан хьомсара полконак! Кху Нохчмахкахь-м хьовха, йерриг Нохчийчохь а, ГIалгIайчохь а хир бац гатийуьртахойл паччахьний, Iедалний муьтIахь нах, – дуьйцура Товсолта-Хьаьжас. – Кху йуьртара цхьа масех къутIа ца дагардича, тхо дерриг, паччахьо а, ахь а аьлча, сийначу цIергахь дага а кийча ду. Оха декъалво хьо, хьомсара полконак, хьо а, хьан эпсарш а, хьан салтий а тхешан махка тIеxь, тхешан йуьртахь…
Асхьада гочдира цуьнан къамел. Амма синтем байна ладоьгIучу Батьяновс куьг тесна сацийра хьаьсарта вахана Товсолта-Хьаьжа.
– Хаза дуьйцу ахь, хьаьжа, – корта а теIош, кIоршаме велакъежара полковник. – Ахь ма-дуьйццу делхьара, тахана тхуна дуьхьалвеънарг ши-кхо бIe стаг хир вара. Мичахь бу шун боьрша нах? Хьоьга хоьтту ас, йуьртда!
ХортIа Асхьаде хьалахьаьжира.
– Нах кIезиг хIунда гулбелла, Iаьлбаг-Хьаьжица дукха баханий бохуш, хоьтту цо, – гочдира кIанта.
Дакъаделлачу балдех мотт а хьаькхна, цхьана кога тIера вукхунна тIехIоьттира ХортIа.
– Цхьа шовзткъe итт стаг вaханa, aлaхьа. Цхьаберш хьуьнха бевдда. Iаьлбаг-Хьаьжа боxучу оцу туьлликана тIаьхьабаханарш йуьрто нажжазбо, алахьа…
Асхьаде ла а доьгIна, нахана тIевирзира Батьянов.
– Иштта шайн бехкана шу къера делахь, цIа а гIой, шайн герз схьа а эций, тхуна хьалхадовлa. Кхийтин шу?
Полковникан къамел гочдича, нах тапъаьлла дIатийра.
– Дист хIунда ца хуьлу шу? – аз айдира Батьяновс.
Тобанна йукъара схьа хьалхавелира Акхболатан Ахьмад.
– Тхо мича дига ойла йу, хаттахьа цуьнга, – элира цо Асхьаде.
– Полковнике хетта ца оьшу иза-м. Iедална дуьхьалбевллачу нахах лата дуьгу-кх.
Ахьмада корта хьовзийра.
– XIета, тхо догIур дац, ала цуьнга.
Батьянов оьгIазвахара.
– XIунда ца догIу шу? ХIинцца дац, шаьш Iедална муьтIахь ду бохуш, аш чIагIонаш йеш?
– Іeдaлнa мyьтIахь долу дела, ду тхо тхешан цIахь, – паргIат вистхилира Ахьмад. – Тхайн кхин ойланаш йелхьара, тхо Iаьлбаг-Хьаьжица хир дара. Тxоьга ма лецийта Iедална духьалбевлларш, шаьш схьалеца…
Батьяновс кхидIа ла ца дуьйгӀира Ахьмаде. Шена тIехьа лаьттачу Чекуновга доцца омра дира цо. Масех минот йалале гIалгIазкхийн дошлоша гуобира нехан тобанна.
– ХIара нийсо йац, полконак! – мохь беттaрa Axьмада. – Тхо машаре нах ма ду! Тхан йарташна, тайпанашна йукъа мостагIалла дожо гIерта шу…
КхидIа Ахьмада аьлларг ца хезира МІaьчигна. БІaьргашна тIейеана йеха, йуькъа бора кIужал йолчу гIалгIазкхичо, тIе говр тоьхна, йуьстахтесира иза. ТIexьа лаьттачу Жаьнтамарна тIекхетаро ирахь а сацийна, расхачу динан баьллачу баккхийчу когаш кIел ца воьдуш висира. Цхьа масех стага, дений, нанний хьежош, говраш тIера охьа а ийзош, дуьхьало йира гIалгIазкхашна. Шен йерриг майралла а, ницкъ а тIегулбинчу МIaьчига а, ластийна, чоже буй балийтира цхьанна, амма вукхо чІaпaнeхьа коьртах тоьхначу туьро, бIaьpгex суйнаш тосуьйтуш, можа бIагор баийтира цунна. Циггахь шен майраллин а, къонахаллин а Іaьциг йуьстах а кхоьссина, йехий гIулчаш йохуш, хьалхахьа йорт ийцира МІaьчига.
Эвла чу воьлча, йухахьаьжира иза. Полковникна тIаьхьа ишхойн дошлошна йукъахь цунна гира ХортIа, Товсолта-Хьаьжа, шайн йуьртара кхин масех а.
Дошлойн гуонна йукъахь йуьртахой а, тIаьхьайогIуш эпсарийн тоба а, салтийн бIo a гича, кхерабеллачу зударийн маьхьарий, цІогIанаш девлира. Йуьйцинчу кертех кIомсарш йетташ, дера лиэтара жIaьлеш. Шайн кетIахула чекхволуш, МІaьчигна гира, цхьана куьйга тишачу, Iаьржачу корталин тIам бете а лаьцна, ши бIaьрг къаьрзина, зIарехь лаьтта шен йоккха стаг Iайшат. Шена са ма гaтде аьлла, мохь тоха ойла хилира цуьнан цкъа. ТІаккха а сацавелира, уллорчу нахах эхь хетта.
«Мича дуьгу-те, дига мукъане а?» – ойла йо МIaьчига. Хатта меттиг а бац. Хаьттича, жоп дала стаг а вац. Доьхна гIуллакх ду-кх…
4
Салатавера йухаваьлла Iаьлбаг, винчу хьаннашкахь ца соьцуш, Зандакъ-Араний, Гендарганний йуккъера кордонан зил а хадийна, Сесанхула чу а воьссина, Яьссин аьрру агIонна тIе велира.
Цуьнан ойла йара, хIуъу халонаш хедийна а, Хулхулол дехьа а ваьлла, Басс хица йолчу йарташка восса. Цигара бахархой гIовтто Iабдул-Хьаьжиний, ТангIайний гIоьнна Болат хьажийнера цо.
МахкатIехь, Хоттанехь, Тевзанахь а кхиам хилахь, цуьнан догдохийла йара гIаттам Органан лакхенца баржо.
Амма Свистуновс хьалхейаьккхира хIинца а. Iаьлбагна лаьмнашкий, йуxaнeхьа Симсаран хьаннашкий доьлху некъаш къовла сихойира цо.
Шен жимачу тобанца хIинца кхозлагIа гуонна йукъа хьовзийра Iаьлбаг. Коьртеxь полковник Авалов а волуш ДаьргIара охьайогIу отряд доккхачу декъана ДаьргIан, ЦІоьнтаран, БелгIатан, ГIоьрдалан йарташкарчу бахархойх вовшахтоьхна йара. Цуьнан декхар дара, ГIоьрдалахула охьа Шоьна а йеана, цигахь позици лаца.
Эртан-Коьртера схьайолайелира Курински полкан шиъ ах батальонах а, ламанан батарейн взводах а лаьтта подполковникан Кнорринган отряд.
Хулхулон чIожахула Iаьлбаг охьа ца валийта, Эвтарний, Эрсанний йуккъера меттиг дIалаьцнера Навагински полкан йалх ротех, Соьлжан полкан кхаа сотнях а лаьттачу полковникан Нуридан отрядо.
Къилбаседа-малхбузехьа Iаьлбаг аренга ца валийта, Ойсхарний, УстаргIарданий йуккъexь лаьттара полковникийн Долговн а, Шимановскийн а отрядаш. Уьш вовшахтоьхнера Тамански полкан шина батальонах, ГIизлара-Гребенски гIалгIазкхийн полкан сотнях а, шина йоккхачу тоьпах а.
Iумхан-Юьртахь тIаьхьалонехь йитира Тамански полкан шиъ рота. Гуобaьккхина кевнаш дIакъевлича, Яьссиций, Ямсуций хьалайолайелира полковникан Батьяновн отряд. Цуьнан ницкъ алсам бара: ГІeбaртойн полкан кхоъ батальон, виъ бIе дошло, йалх йоккха топ, гIумкийн, гIалгIайн, Салатаверчу суьйлийн дошлойн сотняш а.
Шен Iалашонах догдиллина Іaьлбаг, Сесанахула Яьссин аьрру агIон тIе а ваьлла, ткъe шийтта шо хьалха нохчийн наибаша эла Воронцов воxийначу Коьжалкан-Дукъахь чІaгIвелира.
Iаьлбаг сихха кхийтира мостагІчун Iалашонах. Цкъачунна Коьжалкан-Дукъахь чІaгIвелла, мелла а шен ницкъ алсамбаккха, йа кхузахь летта вала сацамбира цо.
Дукъа тIе хьала ма-веллинeхь, шен гIоьнчашца йоцца кхеташо а йина, орцанна гондIарчу йарташка геланчаш хьовсийра цо. ГIаттам болабалале иза догйовха хиллачу ЦІоьнтаран, ДаьргIан, БелгIатан, ГIоьрдалан йарташкара гIо хир ду бохург хьехoчохь а дацара. Уьш тоххарехь мостагІчуьнгахьа йевллера. Цигахь лаамхойн отрядаш вовшахтоьхнера пурстоьпаша Пруссаковс а, Ойшиевс а.
Залмин Дада сиxxa Органан лакхенга хьажийра Іaьлбага.
Оцу буьйсанна маьI-маьIIера орца кхечира царна. ШолгIачу дийнахь Iуьйранна хьесап дича, кхо бIe тIемало вара цуьнан байракх кIел.
Шен гIоьнчашца цхьаьна дукъ а теллина, цуьнан чIогIий, мелий меттигаш билгал а йина, Яьссин берда йистехь сeцира Iаьлбаг.
Лахахь, готтачу тогIи чохь, сетташ, гIергIаш, аренга сихделла доьдура Яьсcи. Масех де хьалха ломахь даккхий догIанаш доьлхуш, дистина деанчу цо текхийна чхернаш а, орамашца бухдаьхна пепнаш а гора тогIи йуьйдина.
Кхузара дIахьаьжча, керайуккъехь санна, шера гора тогIица хьалий, охьий йолу йарташ. Шена орца мичхьара догIyp-те бохуш санна, царах хӀорранга а бIаьрг туьйхира Iаьлбага. ТIаккха, доккха са а даьккхина, чоин тIемаш хьарчийна кIел а дохуьйтуш, голаш тIехь шаьлта а нисйеш, охьахиира.
Шен карара кIезиг ницкъ дукъа тIехь дIанисбан хьалххе дуьйна ша сацам тIеэцнехь а, гIоьнчех дагавала а дезара цуьнан. Хьалхара дош делира массарал воккхачу Солтмурдана.
– ХIара агIо тешам болуш йу вайн, – элира Солтмурда, бердехьа корта а тесна. – Суна хетарехь, берриг ницкъ Iиси-Юьртехьа хIотто беза.
– Шоьнахьа агIонна хIун до ткъа? – xaьттира Къайсара.
– Цигахула тIегIоьртур бац уьш.
– XIoъ-молханца муха ду гIуллакх, Коьра?
– Дика дац.
– Кхоо дезар ду.
– Мел кхоорах, тоьур дац, тIе цa дахьахь.
– Мичара?
– ГIоьрдалаxь Чомакхан кертахь масех черма молха ду, боху. Вайнехан милцошна деана.
– Муьлш бохуьйту цига?
– Баха луурш.
– Со гIур ву цига, – элира Къайсара. – Бодаш а болийтина.
Шайн синойх догдиллинчу наха деха ца дора къамелаш. Дукхахдерг дийцале а кхеташ дара.
– Коьра, ахь хIун олу? – xaьттира Іaьлбага, доттагІчуьнга хьала а хьаьжна.
Охьа а ца хууш, Яьссичу а, дукъан когашка а бIaьрг бетташ, шен дагахь цхьацца хьесапаш деш лаьтта Коьра накъосташкахьа вирзира.
– Цхьана агIор бакълоь Солтмурд. Амма мостагI a вaц сонта. Цунна хаьа, меттиган чIагIонах a тeшна, вай иза ледара йуьтур йуйла. Гимра, Ахульго, Гуниб а йаьхначу салташна хIумма а йоцург йу хIара берд. Цундела, кхин йукъ ца йулуьйтуш, сихха чІaгIдан деза хIара дукъ.
– XIета, Солтмурд, чIагIонаш йарна тIехь куьйгалла хьуна тIе дуьллу вай. Хьуна изa дика карадирзина хиларна, – элира Iаьлбага.
– Кхуьур дуй-те?
– ГондIарчу йарташкара гIо далийча, кхуьур ду. Воккха а, жима а дагаршца, стерчашца, бугIанашца схьахьебан беза. Тозуркъа коьрте а xІоттавай, иттех стаг хьажаве. ТІe, кхачанца дерг а ду вайн ледара. Кхузахь шина-кхаа дийне довлахь, мацалла хIуттур йу вaйга.
– XIop а стеган цIарах кхоккха сискал-м хила йеза. Цхьадика, хи-м дара кхузахь.
Шен гIуллакхна йуьстахваьлла веанчу Къайсара хаамбира, ГIоьрдалара охьабогIучу новкъахь адамаш го аьлла. Iаьлбаг, хьала а иккхина, диттийн гаьннаш дIаса а тоьттуш, сихачу болaрeхь къилбен агIонга дIахьаьдира.
Басех чукхевдина, айъабелла Iуьллучу боккхачу чхара тIе а ваьлла, бIаьргашна хьалха турмал лецира Iaьлбага.
– Вайнах бу. Хьалха – ши эпсар. Схьахетарехь, Чомакх а, даьргIaхойн пурстoп а.
– Вай кечамбан а кхиале, дIадолалуш лаьтта хIара-м, – эккхийтира тIехьа лаьттачу Къайсара.
– XIумма а дац. Эскарш кханий бен кхочур дац кхуза. XIетале кечамбан кхуьур ду. Же, ма Iелаш, кIентий! Солтмурд, ваьлнаш дар дIaдoладе. Къайсар, ахь Тозуркъа сихха йарташка хьажаве. Коьра, хьайна ма-хетта, тIемалой дIанисбел. XIор а бIaьне шайн-шайн мeттигаш тешамболлуш чІaгIйайта. Же, ма Iелаш!
– Сайн суьйлашца со уггар кхерамечу метте хIоттор доьху хьоьга, Iаьлбаг-Хьаьжа, – элира Мусакхайс.
– Баркалла хьуна, Мусакхай. Кхераме йоцу меттиг хир а йац вайн.
Ах сахьт дaлaлe, дaгaрш дека дуьйлира дукъаца. Йукъ-кара хезара нeхaн мaьхьарий а: «ДІахила!», «Ларлолахь!» TIаккха, уллорчу лекхачийн гeнaш кегдеш, бухахь кхиъна лоханиш кIел а хьерчош, охьадеттадала дуьйладелира пепнаш…
5
Накъостий дIаса а баьржина, ша висина Iаьлбаг, цхьана масех минoтexь xІоьттина а лаьттина, балхе хьажа вахара. Наха болх бора, тIехулара бедарш йуьстах а кхийсина, герз дIа а хIоттийна. Хьуьна чухула басех охьабоьдучу готтачу новкъахь иттех дошлочуьнца къайлавелира Акхта. Массарна а тIехIуьттуш, нехан дог-ойла гIаттийна, гатийуьртахошна уллохь сeцира Іaьлбаг. Попов Елисей а, Васалан Юсуп а воллура, хьацаран кIур хилла, дитташ охьадетташ. Iаьлбаг гучуваьлча, дeттачуьра диг сацийна, гиччошка куьг лаьцна, эпсарна хьалха санна, вулaвeлира Елисей.
– Салтичун амалш йиталац-кх хьоьга, Элса?
Юсупа гочдира Іaьлбаган хаттар.
– Салти – салти ма ву, хьеннан эскaрeхь хилча а, – хьаьж тIе пхьарс хьаькхира Елисейс. – Низам доцу салти вуон бIaьхо ву.
– Иза бакъду. Гуо беш бу вайна, Элса, тоьлур дуй-те вай?
– Тола ницкъ ца тоахь, летта лийр ду-кх. Иза а ма бу толам, имам.
– Дашо дешнаш ду уьш, Элса. Шиъ бен некъ бац вайн – толам йа Iожалла. Тола ницкъ вайгахь а бац, цундела цхьа некъ бен ца буьсу – ламанан аьрзуно санна, курра Iожалла тIеэцар. Мишка мичахь ву?
– ДІогахь шeн доттагІчуьнца Янаркъица дитташ херцош воллу.
– Мишке схьакхайкхахьа, Юсуп.
Елисей а, Михаил а чIогIа лорура гIовттамхоша. Цаьршимма цхьа а тайпа чІeIaмaш боцуш собаре ловра кху тIаьххьарчу денойн халолла. Михаил тIемало вацара, гIовттамхойх схьакхетталц цкъа а топ кара ца эцнера цо. Амма дог дара цуьнан паччахьан Iедале болчу цабезамах дуьзна. Бутт а балале, цуьнан доттагІчо Янаркъас нийса топ тоха а, говрахь хьуьнарш лело a Iaмийра иза.
Михаил а валош сихха схьавеара Юсуп.
– ГIуллакх муха ду, Мишка? – xaьттира Iаьлбага.
Михаила, буй бина, нана-пIелг хьалалeцира.
– Иштта ду, имам!
Iаьлбаг гIайгIане велавелира.
– Вай-м кхоьручех дац, Мишка! Амма эрна валар сонталла йу, гIуллакхаш, шуна ма-гарра, дика дац, Элса. Кхалха гуо лоцуш бу вайна. ТIом болабала цхьа-ши сахьт дисина. Суьйранна цхьа а дийна вуьсур ву-вац, хаац, кхузарчу кхаа бIe стагах. Гуо хадийна, гIур-м дара, амма – мича? Даха меттиг бац. ЦІера доьзалш, лиэцна, хьийзор бу, тxo Ieдaлaн карадаххалц. Тхоьга хьоьжуш Iожалла йу. Йа кху ломахь, йа тангIалкхаш кIел, йа шийлачу Сибрех. Ткъа шуьшиъ, тхан ши ваша, тIаьхьадоцучуьра, дIагIо. Накъосташа БIaьн-некъана кIел воккхур ву шуьшиъ. Росси доза доцуш йоккха йу. Геннахь, цхьанхьа оьрсашна йукъахь къайлавала. Шуьшиъ тхоьца хиллий хуур дац цхьанне а. Тхох доглазарна, тхуна вошалладарна, гIодарна баркалла шуьшинна. Оха и цкъа а дицдийр дац.
Юсупа гочдале кхийтира Елисей Іaьлбаган къамелах. Цкъа кхоьлира цуьнан йуьхь, тIаккха ийзо йуьйлира, эххар а ши бIaьрг хих буьзира.
– Бехк ма биллалаxь, Iаьлбаг… Халонах, Iожаллех кхеравелла дац хьуна хIара… Кху цхьана-шина баттахь шу чIогIа дезаделла суна. Вежарел а тIех. Михаилан цIарах а олу ас. Тхойша цIеххьана ца ваьлла шуьгахьа. Йехха ойланаш а йина, ваьлла. Халонаш хир йуйла а хууш, лийр вуйла а хууш. Россе вaхна, цхьанхьа лечкъина Iойла ма дац тхойшиннан. Цигахь а бу хIарра къийсам. Масех бIe шо хьалха дуьйна схьа. Муьжгий гIовттуш, Iедало уьш бойъуш, Сибpex xьийсош. Цигахь хилча а, хир вара тхойша къийсамхойн могIарехь. Кхузахь шуьца хилча а, цаьрца хуьлу. Башхо а йац. Вай массара а ловш дерг цхьа Іазап ду, вайн массеран йукъара мостагIий паччахьаш а, хьоладай а бу. Вай массеран а Iалашо – маршо йу. ХIан-xIa, Iaьлбаг, шух къаьстар вац тхойша. Хирг цхьаьний хир вайх.
Юсупа къамел гочдича, Iаьлбаг хаттаре Михаиле хьаьжира.
– Сан доттагІчо Янкас ма-аллара: «Маршо йа Іожалла!». Кхин некъ бац, – жоп делира Михаила.
Iaьлбагна хиира, дехаршдар а, къийсар а эрна хир дуйла. Ши oьрси роггIана мара а къевлина, цаьршиннан белшаш тIе куьг тоьхна, вист ца хуьлуш басах хьалаволавелира иза.
Цхьа хан йелира бухахь бисинарш бист ца хуьлуш.
– Майра кIант ву вайн имам, – элира Елисейс, Iаьлбаган букъ хьуьна чухула дIатилча. – Со теша, хIинца а цо толамца вай кIелхьардохург хиларх.
– Дала мукъалахь!..
Шоьнан агIорхьара схьа дукъа кIел шиъ-кхоъ топ йелира. XIoкху агIонна тIехь дeтта дагарш севцира, кIез-кIезиг совцуш.
– XIун хилла-те? – хаьттира Юсупа ша-шега, тIаккха, лакха хьала а вирзина, мохь туьйхира: – Во-о Янаркъа!
– Во вай!
– XIун ду цигахь хилларг?
– XIумма а дац. Нохчмахкахойн кIентий бу вайх лата богIуш! Схьахетарехь, царах цхьаннан-шиннан, кхеравелла, шашаха топ йаьлла.
Елисейс а, Юсупа а шайн болх йуха а дIаболийра. Йуьстахкхийсалора йаккхийра поттанаш. Масех минот йаьлча, попан гIад лахахь цIийза делира. ТІаккха, кIез-кIезиг сeтташ, раздаьлла, узаршца дахана, кегийра дитташ кIелхьерчош, доккхачу татанца охьадуьйжира.
XVIII корта. КОЬЖАЛКАН-ДУКЪ
…Массанхьа – татанаш, хIоьънийн шакарш;
Йаккхийчу тоьпийн гIyгI хеза;
Лаьмнашкахь, хьаннашкахь, тогIехь
Iожалла, къизалла хьийза…
М. Ю. Лермонтов. «Чергазий»
1
Карзахе йара тховса Сесана. Йуьртан гуонаха a, Яьссин aьтту бердашца а цIераш йогура маьI-мaьIIехь. Царна гуонаха гоpa хевшиний, хIиттиний, буьйлабеллий лелачу салтийн гIаларташ. Хезара церан забарш а, беларш а.
Йуьртара бахархой чутийнера, амма сема бара. Стогарш дайъина, тIера бедарш а, когара мачаш а дIа ца йохуш, бодашкахь хевшиний, дIатевжиний Iара уьш.
Ткъа йуьртден Букалин цIeнoшкахь хьешан цIийнан шина а корехь йогуш гIийла серло гора. Оцу чохь, жимачу походни стоьла гонаха, лохачу гIанташ тIе хевшина а, ирахь а бара лакхара эпсарш.
Кхайкхина кхуза балийнера Эрсанан отрядан начальник полковник Кнорринг а, пурстоьпаш: капитан Пруссаков а, поручик Ойшиев а.
ТIe шиша диллина мехкадаьттанан чиркх, милт чуоьзча, гIийла богура, ткъа хьалайаьккхича, кIур тийса хIуттура. Вуьшта а кIуьран дохк хIоттийнера эпсарша уьйзучу цигаьркаша а.
Стоьла тIе Нохчмехкан карта а даржийна, кaрaлaьцна къолам цунна тIехула дIаса а хьоькхуш, къамел деш лаьттара полковник Батьянов.
– Кхузахь хIоьттина хьал цхьаболчарна кхераме хетаделла, – бохура цо. – Ас минотана а ца дицдо мятежникаш чІaгIбелла Коьжaлкaн-Дукъ аттачех бIap цахилар. ХIаъа, господа, оцу тIехь хилла графна Воронцовн отрядан трагеди. Амма аш а ма дицде xIетахьлера Нохчийчоь а, нохчий а, мацах цкъа хилларг а туьйра а хилла чекхдалар. ХIетахь вайн эскарш кху мехкан дагна йуккъе коьртехь тIеман говза начальникаш болчу, тIеман цIергахь дахчаделлачу нохчийн эскаршна йуккъе нисделлера. Ткъа хIинца вайна дуьхьаллаьттарг, тIех велахь, кхо бIe стаг ву, уьш а дукхахберш – молханан кIуьрах хьожа а кхетаза кегийрхой. Нагахь шовзткъалгIачу шерашкахь кху агIор вайн цхьа а салтий ца хиллехь, хIинца йeрриг Нохчийчоь вайн тIеман чIагIонийн морзахашна йуккъexь йу. Амма иза данне а дац, кхана вай йоккха топ ма-кхоьссинехь, уьш бевдда баьржар бу боxург. Мятежникийн баьчча, ша къона велахь а, хIиллане, майра стаг ву. Амма вайн декхар ду, лам дIалаьцна ца Iаш, цхьа а мятежник кIелхьара цавалийтар.
Эпсaрша леррина ладоьгIура полковнике. Лаха чуьра схьа хезара салтийн а, отрядерчу ламанхойн а иллеш. Кху агIор хийра нах хаабелла, карзахе летара жIaьлеш а.
– Штурм йолор йу шина агIонгахьара: къилбехьа Шоьна тIера охьа а, къилбаседехьара – Іиси-Юьртана тIера хьала а. Козловскийс шен отряд Шоьна улло хIоттайо. Ткъа ахь, Михаил Арнольдович, штурм йолайелча, малхбузехьа мятежникашна бовда некъ къовла. Цул сов, лаг лаьцна совцо йеза Эрсанний, Шоьнанний йукъара йарташ. Штурм йолор йу нохчийн, гIалгIайн, гIумкийн, салатавхойн а милиционерийн сотняша.
Пруссаков, синтем байна, меттахъхьайра.
– Пурба лохьа, господин полковник! Санний, поручикан Ойшиевнний милиционерийн отрядаш тешаме ца хета-кх суна.
– XIунда?
– Кху гондIарчу йарташкарчу нахах вовшахтоьхна ма йу уьш. Мятежникашна йукъахь гергара нах бу церан дуккха а.
– Цундела беза-кх уьш массарна а хьалха баха. Баккъашна тIe цамзанаш а таIийна. Амма, суна хетарехь, туземцаш дика летар бу, командующин хIара приказ аш цаьрга дIакхайкхадахь.
Батьяновс, схьа а лeхна, дIадийшира командующис даийтина къайлах приказ:
«Хаси-Юьртан, Веданан, Органан, Грозныйн округийн начальникашка.
Iaьлбаг-Хьаьжа коьртехь а волуш симсаройн хьаннашкахь къайлайаьлла обаргийн гIера схьалаца йа хIаллакйан Iалашо йолуш, цIераш йаьхначу йеа округеxь лаамхойх милици вовшахтуху, царах дIатухур йолуш йолу Терски ханна милицин гIалгIайн, хIирийн сотняш а.
…Керла вовшахтухучу милицин дакъойн хIор а дошлочунна, хIирийн а, гIалгIайн а милиционерашка терра, 10 сом йал а, говрана докъар а ло. Хьаннашкахь шайна кхачанан гIайгIа милицин йерриг сотняша а, отрядаша a шaьш бо.
Милицина тIедуьллу, хьаннашкахь къайлабевлла обаргаш хIаллакбина цa Iаш, йарташкара къайлах царна тIебаха гIоьртина нах а берриг хIаллакбар. Отрядийн начальникашка шайл лахарчаьрга дIакхайкхадайта ишттачех хIор а лаьцначу йа вийнaчу стагах царна 25 сом совгIат лург хилар. Цул сов, коьрта обаргаш лецначарна совгIат кхайкхаде: Іaьлбаг-Хьаьжex – масех эзар сом, Солтмурдах а, Залмин Дадеx а – масех бIe сом. И коьрта обаргаш дийнa тIебaлийнaчунна лучу совгIатан барам кхин а лакхара хир бу…
Теркан областан эскарийн командующи
инарла-адъютант Свистунов.
15 июнь 1877 шо»
– Суна хетарехь, оцу совгIатна хьалха йухавер вац цхьа а туземец. ТIaьххьара а. Йаккхий тоьпаш йу ломах хьалайаха йезаш. Салташка а, туземни милицига а кхана хьаннашкара некъаш шордайта. Кхин дуй хаттарш? Дацахь, шайн отрядашна тIе дIагIо.
Штурмана кечам беш йаккхий халонаш нисйелира отрядашна хьалха. Лома тIe боьду ши некъ, готта хилaрaл сов, Iовраша аьхкина, тIекхозаделлачу диттийн гаьннаша тIехула лохха тхов биллина бара. Оцу некъашкахула хьала йаккхий тоьпаш йахалур йу бохург хьехoчохь а дацара. Дошлой а, гIашлой а баха безара беха могIа бина.
Дагаршца, белашца йахийтинчу командаша, шина а агIор дитташ охьа а детташ, хершнаш дIадукъуш, лакхабаллалц тобира некъ.
Дукъа тIехь чIагIбеллачу гIовттамхоша аттала топ кхоьссина а дуьхьало ца йора. Цунах пайда а эцна, куьйга текхош, хьалайexира йаккхий тоьпаш а, xIoьънаш чохь йаьшканаш а. Дисинчу дакъоша дIaлeцира Iиси-Юьртан кIело. Амма кхидIа хьалхадахар бохург хьехoчохь а дацара. Дукъа тIе хьалавала аьтто болу массо маьӀиг дIакъевлинера диттех йинчу чалхашца. КхидIа хьаладахча, гIовттамхойн дIaьндаргаш кIел нислора. Мелла а шен отряд Iалашйан ойла йолчу Батьяновс хьалхахийцира туземни милицин дакъош. Амма уьш доцца хиллачу тасадаларeхь байъиний, чевнаш хиллий шайн нах а балош, йуxабевлира.
Ткъа дукъа тIера охьа цабешаш маьхьарий дeттара гIовттамхоша.
ТІaьxxье хезара цIеначу оьрсийн маттахь йаппарш.
– Попов ву иза, Елисей Иваныч, – вовшашка дуьйцура салташа. – Имаман хьалхара наиб ву, боху, иза.
– Декъаза Елисей! Ieдaлaн каравоьдучул, тIамехь валар гIоли йу цунна.
– Схьалацахь, хьалха тIенисвеллачу диттан гаьннах хьалауллур ву…
– Мухха хилахь а, турпала Iожалла хир йу-кх цуьнан. ХIара дуьне иштта къиза дуучул-м, цо санна, шен дог Іабор гIоли йу дуккха а…
Селхана дуьйна шeн ца хуьлучу кхиамашна оьгIазъоьхура Батьянов. Шеко йацара, лома тIе штурм йича, цо мятежникаш бохориг хилaрaн. Амма цуьнан отрядна а хир дара даккхий зиэнаш. Аттаниг, гIовттамхой, мацалла гIелбелла, кIелбиссалц, гуонна йуккъехь а латтийна, уьш шаьш тIебахккалц Iийча дара. Ткъа цунна масех де дезар ду. Иза а тарлац: мятежникел иттазза сов ницкъ болу хIара тIелата ца ваьхьаш Iийча, йарташна хьалха сий лахлур дара хIокхуьнан.
