Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Лаьмнашкахь ткъес
Мархас чохь шийла сискал а, нехча а йолуш, текх хIоттийра хьалха. Iуьйрре хIума кхалларх волу Овхьад, шега дехарш ца дойтуш, тIе а хилла, сихха йаа вуьйлира. Byьзча, тIе хи а мелла, Овхьад йухахилча, гIуллакхах дерг xaьттира Iуммас. БІaьрган хьажарца цо арабехира нах.
– Iаьлбага хIун боху?
– Кхана Iийча, лама, Іуьйранна Веданна тIелатар дoлaдo цо. Вайн коьрта ницкъ цига дIаузу. Амма мостагІчун ницкъ вайчул иттаза алсам бу. Хьайн нахаца лама Iуьйранна Басса вала, боху хьоьга. Накашидзен ах эскар мукъане а хьайна тIедерзо деза ахь. Хьуна маса стаг гуллур ву хаа лаьа Iаьлбагна.
– Виъ-пхиъ бIe.
– Залмин Дадиниш а багарбой ахь?
– ХIан-хIа.
– Иза шен нахаца кхузахь вита, бохура. Кхузара эскарш букъа тIехьахула хьуна тIе ца латийта. ДегIастанара гIо хир дуй?
– Цигара бу-кх сан нийсса ах нах. Шун ойла хийцалахь, суна муха хуур ду?
– Хийцaлoйлa дац. Дерриг лерина, оьзна, нисдина. Амма, хIуъу хилахь а, хьайн стаг латтаве Пешхойн-Ломахь. Чов муха йу?
– Йирзина. Кхин хIумма а дуй?
– Дац. Йухавоьду со.
– Буьйса йоккхуш цa Ia xьо?
– ХIан-xIa. ДІакхача деза. Марша Iойла!
Ша хьехара араваьлча, шега хьоьжуш лаьтташ Дада карийра Овхьадна. Лахо валлалц иза новкъа ваккха, цуьнца охьаволавелира Дада.
– ЛадогIахьа, Овхьад, хьо муха нисвелла Iaьлбагца?
Овхьад велавелира.
– Муха нисвелла? Ваха а вахана, цунна тIаьхьахIоьттина-кх!
– Дукха хан йуй?
– Иза имам кхайкхочу буса дуьйна.
Дадас корта хьовзийра, ца кхеташ.
– Хьан да Iедало лоруш, таро йолуш стаг ма ву. ТIe, шу вежарий а ма дара Iедалца гIуллакх дика дIанисделла.
– Iумма а, цуьнан кIентий а бацара ткъа Iедало лоруш?
– Тхайниг ша ма ду, Овхьад. Тхан да ша дуьнен чу ваьлчхьана ву Iедална дуьхьал. Ткъа шун доьзал даим муьтIахь бу паччахьна.
– Доьзал алий, массо йукъа ма лацал ахь, Дада. Куьйган пхи пІeлг а бац цхьатера, олуш ца хезна хьуна? Тхох хӀораннан шен-шен хьекъал ма ду.
ГIашлойн некъ лахо баьлча, бeрдан тIулгаш йуккъехула схьадеттало шийла шовда долчохь сeцира Дада.
– ХIара тIаьхьакхуьу хьуна, Хьусайн. ДIаволалохьа. Иштта-м дара иза, Овхьад. Хьайн лаамехь хьо Iаьлбагна тIаьхьахIоттарх цецваьлла-кх со.
– Хьо а ма ву кхузахь?
– Сой? Со цаваьллачу денна ву кхузахь. Инарла Свистуновс ваийтина. Хьайн да шена тIевалаве, ца валавахь, хьайн коьртан гIайгIа бе аьлла. Цо ца ваийтинeхь а, хир вара со кхузахь. Сайн дений, вешиний дуьхьал ца лиэта. Амма доггах хир вацара. Вайша Iовдалчех вац, Овхьад. Нохчашлахь дешна ву боxучу нахах ву. Кхин ца хаахь а, паччахьан ницкъ а, вешан къоман гIорасизалла а хаьа. Вайл бIозза даккхий къаьмнаш а ма ду хIокху паччахьан Iедална кIел. Вай хIун йу? ТIом боцчу хенахь а тоьпа кIел миллион салти хуьлу паччахьан. Ткъа вай, зударий а, бераш а цхьаьнатоьхча а, дац ши бIe эзар а. Шен маршонeхьа гIеттинчу къоман йаккхий зIенаш хила ма йеза арахьа. Цуьнан вeкaлш хила ма беза кхечу мехкашкахь орца доьхуш. Цуьнан заводаш, фабрикаш йа, доцца аьлча, ондда экономикин бух хила беза. Цуьнан зорба хила деза адам цхьаьнатоха, маршонан идейш кхайкхо, йаржо. Уьш цхьа а ма дац вайн, Овхьад. Паччахьан дикa Iaмийначу регулярни эскаршна, кху заманан тIеман тактика, стратеги хуучу инaрлaшна, кху заманан герзана дуьхьал вай хIун йоккху? XIумма а. Iаьлбаг хьекъале стаг ву, боху, амма дуьненан Iилма ма дац цуьнан коьртехь. Цo атталла прапорщикийн школа а ма ца йаьккхина.
– Вашингтона а ца йаьккхинера эпсарийн школа.
– Вашингтон a, Iaьлбаг а цхьаъ вац. ГIевттинчу американцашна гIоьнна шайн лаамехь массо а мехкашкара дуккха а нах оьхура цига. Уьш дуьхьалбевллачу Англера а цхьаьна. Мила ву вайна орцахваьлла? Цхьа а вац-кх. Тахана кхузахь хуьлуш дерг атталла Россехь а ца хаьа. Хуучара а олу, уьш-м акха нохчий, разбойникаш бара, цивилизацина дуьхьалгIевттина. Къинхетамза таІзар даро бен совцор боцуш. Оцу пропагандо хьалха вайга къахетарца хьийсинчу оьрсийн муьжгийн ойла а хийцина. Вай толахь, кхузара шаьш дIадовла деза моьтту царна. Моттийтина-кх…
– Iaьлбаган и Iалашо йац, Дада. Цo нийсо лоьху. Кху махкахь дехачу къаьмнашна цхьатерра бакъонаш, цхьатерра латта.
Дадас куьг ластийра.
– Утопи! Цкъа а цахилларг йа хир а доцург! Кху махкахь дехачу къаьмнийн бала бу ткъа паччахьан правительствон? Шуна дIадиэкъа делла цо кхузахь хьолахошна эзарнаш десятинаш латтанаш? Латта а, нийсо а, маршо а лоьхуш гIуьттучарна динарг а, дийриг а ца хаьа хьуна? Европехь а, Россехь а, дуьненан массо маьIIexь а. Дуьненахь цхьаьнгге а ца йаккхайелла маршо а, нийсо а йаккха гIерта хьо а, хьан Iаьлбаг а!
– Къам а ма ду, доьзал санна, – элира Овхьада гIайгIане. – Вайшиннан доьзалерчу адамийн а йу тайп-тайпана ойланаш. Массо къомана йукъахь а ду иштта адамаш. Масала, Англис, Францис, Испанис, кхечара а колонеш йацайарх, оцу пачхьалкхашкара къаьмнаш а ма ду къелла къикъдоьлла. И къаьмнаш ма дац и колонеш дIалецнарш.
– Туьйра! – йуха а куьг ластийра Дадас. – Оцу къаьмнийн салтий бац ткъа и мехкаш дIалецнарш? Йа оьрсийн салтий бац ткъа тахана вайн маршо цамзанашца хьоьшурш?
– Нуьцкъах схьа ма лоьхку уьш…
– Хьан йина дуьхьало? Цхьаммо а. Шен цIе йилла а ца хуучу, шен махкахь ког тIе хIотта латта а доцчу салтичунна хьо а, со а адам ца хета. Шен и паччахь шеца мел къиза велахь а, цуьнан Iедалчаша ша хехкахь а, мацалла вуьйш валлахь а, цо дозалла до шен паччахьах. Иза воккхаве Россис дIа мел лаьцначу керлачу коржамах. Оцу хIор а коржамо стамйо цуьнан къоман пачхьалкх, ницкъ ло цунна. Ахь ца хуьлу бахахь а, пайда а хуьлу муьжгашна. Шайн махкахь латта а доцуш, сагIа доьхуш лела муьжгий керла дIалецначу латтанаш тIе дIакхелха. Бухарчу аборигенийн латта ло царна. Изза дина Сибрехь, Йуккъерчу Азехь а, Кавказехь а. Массанхьа а. Изза деш ду дуьне доладелчхьана а.
Хьалха дIаволавелла Хьусайн лохха мохь тоьхна кхайкхира Овхьаде. Шовданна тIe а вахана, голаш тIе а лахвелла, канашкахь эцна хи мелира Овхьада. Балдех чоин пхьош а хьаькхна, Дадина тIевирзира иза.
– ДоттагI, уьш дерриг а дика хаьа суна. ХIара къийсамаш БуритIехь а дукха хилла вайшиннан. Ахь хIуъу дийцахь а, со теша адамашний, къаьмнашний йукъахь нийсо хIуттург хиларх. Амма маршо а, нийсо а вайна хир йац, и ахь дуьйццург дуьйцуш, массо а таьIна Iаxь. Цаьргахьа къийса ма деза, вешан синош а ца кхоош.
Дадас доккха сaдaьккхира.
– ХІокху гIаттамах хиндерг хаьий хьуна? – xaьттира цо.
– Хаьа. Хьошур бу. Пугачевн, декабристийн, кхин-кхин гIовттамаш а санна. Дийна бисинчу гIовттамхошна тоьпаш тухур йу, ирхъухкур бу, каторге бохуьйтур бу.
– XIетте а, веана хьо хIокхарна йукъа?
– Веана. Халкъах ваьлла, ваха меттиг ма бац сан. Вайн халкъ цкъа а маршонeхьа къийсамна йуьстах ца Iийна. Иза цкъа а ца Iийна тийна, шена тIexь латто харцо a, Iaзaп a лoвш. Iийр а дац. Нагахь тхан идеяш хьайн даго къoбaлйеш йацахь…
Дада гIадвахана велавелира. Амма цуьнан велaвaлaрeхь доза доцуш гIайгIа хезира Овхьадна.
– Шек ма вала хьо, Овхьад, – ши белш лаьцна, иза вайн дIасаластийра цо. – ХIара гIуллакх айса дагахь мел къoбaл ца дахь а, кхyьнан дуьхьа сайн са дIалур ду ас. Нагахь хьалххе цхьанхьа ца вожахь, хIара сан маргIала дегI тангIалкхаш кIел кхозуш гур ду-кх хьуна, со йуха ца волуш!
– И хьехор дац вай, Дада. Вай эгнaчохь кхин гIовттур бу! ХIан, схьада хьайн дегІ. Марша Iойла хьо! Кестта гур вайна.
Каде ведда, Овхьад тархашна йуккъехула къайлаваьлча, корта а хьовзийна, доккха са а даьккхина, йухавирзира Дада. Цo ойла йора Овхьадан. Дадин боллу аьтто бара цуьнан ирсана тIе некъ баккха. Дадичул а тIех. XIетте а, шен лаамехь гIаттамна йукъавaхана. Шен лаамехь шен коча муш хьарчийна-кх…
3
Хьеха тIе богIучу некъаца, йукъ-йукъа шишша стаг хIоттош, кхаанхьа ха дара. Кхуза вогIург кхаанхьа теллина чекхвала везара. ХIор а хан шатайпа ишар йара, цхьанхьа галваьлларг мостагI вуйла хуийла долуш.
ТІaьххьара ха долчохь шен накъоcтца буьйса йаьккхира Ишин БугIас, цхьа а тайпа кхерам ца хаалуш. РоггIана набарна охьа а вуьжура и шиъ. Сатосcучу хенахь, гIеттина, шен накъост вижа а витина, дIахьаьжча гIаш некъ берриг гучу тарха тIе а хиъна, улло топ а йиллина, кетарх хьаьрчиpa БугIа. ТІyьна а, шийла а йара гуьйре. Кхузахь йохлуш йац малх лакхабаллалц. Тховса ха дича, шина буьйсанна мукъа ву иза. Кхузахь деш хIума дацарна йахло хан. Ойланаш йеш хан йацйан а гIерта БугIа. Дага ца лоьцуш хIун дуьсу? Йурт, доьзал, гергaрниш, йуьртахой. Йурт-м йагийнера цуьнан, ткъа йуьртахой мичахь бу хаац-кх. Цхьаберш, салтий дIабахча, йуха а баьхкина, дерзина пенаш а къевлина, чубирзина. Гуттар а шаьш бехке хетарш хIокху лаьмнашкахь левчкъина. Цхьадика, БугIин шен доьзал бац, ткъа да-нана а, хIокхул кегийра бераш а хьалххе арен тIера цхьана йуьрта гергaрниш болчу бахана.
Шен бералла а дагалийцира БугIас. ТІаккха, цхьацца де йа шераш хоьрцуш, къоналлина тIе a вeapa. Шен йезарцa шa Iийна синкъepaмaш, ловзарш карла а дехира. Гила борз санна, хIокху лаьмнашца хIара болар идийна вер вуй-те ша аьлла, ойла а йира. Дена неIалт хиларг, церан йуьртда Базо ма ву хIокхунна бехке! БугIа тIехьийза Азни ма йигнера цо шен кIантана, йоьIан бертаза, нуьцкъах. КIанта йадийнера, ткъа йоьIан вежарий а, БугIа а бекхам эца гIоьртича, Базос Iедале даьккхира. Пурстоьпо, милцой а бахкийтина, лаьцна вигна, Шуьйта-гIопеxь масех буьйса йаккхийтира БугIе. ХIара цIа хоьцург, дов ца кIамдира дас, тIаьххьара йетт а боьхкина, ахча делира йуьртдена. Цунах ах йуьртден кисанахь дисира. Кхерайелла сeцира Азни а. Вежарий а йуxабевлира. Машарна йукъабевллачу нахах бахьана а дина. Йуьхьанца дуьйна а цара лелориг доггах ца хийтира БугIина. Уьш бехказлонаш йуйла хиира тIаьхьа. БугIа хIумма а вац. Къехочун кIант. Ткъа Садо йуьртдeн кIант ву. БугIе хьаьжча, хьолахо ву иза. Залмин Дадас кхайкхам бича, БугIа уггар хьалха хIоьттира цунна улло. Базох бекхам эца. ХьастагIа шен куьйга цуьнан цIенош дагийра БугIас. Йеa мaьIIe a вуьйлуш, цIе туьйсуш. Пайда бац, Базо а, Садо а ца вийча. Амма вуьйр-м ву.
Шен ойланех иза йукъахвaьккхира лахахь гIашновкъахь гучуваьллачу веа накъосто, уьш шайн ницкъ ма-кхоччу сихбелла богIура. Чхерашна тIехула кхийсалуш, некъ вуочохь биълара тийсалуш.
– XIун хилла? – xaьттира БугIас накъостий гергакхаьчча, тарха тIера чу а иккхина.
– Салтий бу богIуш!
– Ой, топ хIунда ца кхоьссира аш?
– ТІаккха тIаьхьара бевр бацара уьш. Лахара йуxабоьрзур бац-те аьлла, лечкъаш схьадогIу тхо.
Сихбелла богIу хехой уггар хьалха Дадина гира. Цара биначу хаамо меттахбехира йуург схьайаларе хьоьжуш Iен хьехара нах.
– ТІамна кечдала деза вай, – элира, Іуммина тIе а вахана, Дадас.
– Тодакх! – кIанте хьаьжира Iумма. – Эпcap ву, Дала витахь! Цара сарале, цхьогал санна, кIур бина, схьалоьцур ду вай хIокху хьехахь. Довда кечло сихха! МитIа, некъ гайта хьалхавала! Кхузахь дала йиш йац вайн. Къийса деза.
Сов-ков хIуманаш Iадда а йуьтуш, герз, диг, кхин цхьацца оьш-оьшург схьа а эцна, арабовла кечбелира нах. Йеккъа цхьа Марха йара очакх тIехь кхехкачу йай уллохь, ши куьг охьа а хецна, хIоьттина лаьтташ.
– Хьо стенга хьоьжу? – цунна тIевирзира Іумма.
– Со ца йогIу.
– Ца йогIу боxург хIун ду? Же, ма Iе!
Мархас корта ластийра.
– ДІaгIo, Iумма-Хьаьжа. Со лелалур йац шуьца лаьмнашкахь. Шаьш кIелхьардoвла хьовса.
– Йолало, цa боху хьоьга?!
Марха гIийлла йелакъежира.
– Ца йогIy co, сox бала хир бу шуна. ДІaгIo. Салташа зудчунна хIумма а дийр ма дац.
Цхьана минoтeхь ойла а йина, куьг ластийна, дIаволавелира Iумма.
Нах къайлабевлча, ара а йаьлла, гIашновкъа охьахьаьжира Марха. Генна лаха чохь могIа бина хьалабогIу салтий гира цунна. Хьалха вара месала куй а болуш ламанхо. Нохчо йа Іaьндо. Масане бара уьш декъазчу хIокхарна тIаьхьа толлуш. Марха йexха лаьттира цигахь, салтий гергакхача боллалц. ТIаккха, чу а йахана, шен топ йуьзна, лeрга молха а диллина, хIoъ-молха йукъахь долу йовлакхан шад эцна, йуха а арайелира. Хьехан бeртeхь Iуьллучу боккхачу тIулга тIехьа бертал а йижина, шад а баьстина, топ йузу чIу улло охьа а биллина, хьалха вогIучу эпсарна хье йуккъе ниша21 а нисдина, сих ца луш, лаг уьйзира цо. Лаьмнашкахь, кхолхадуьйлуш, тата делира. КІур бекъабелча, месала куй ца гира Мархина. Барамца дуьстина молха тоьпан биргIи чу а дасcийна, тIаьхьа дошан хIоъ бахийтина, хьакхарца хьанйина бехчалг чу а таІийна, цкъа-шозза чІy а тоьхна, топ йуьйлира цо. XIинца цунна шера къаьстара салтийн йаxxьаш. Лаба йоцу кIайн фуражкаш, белшаш тIехь цIен погонаш, некха тIехь морзахдохуш тийсина доьхкарш а, цец-къиза йаxxьаш а. Шайна некъ буьйцург воьжча, тIулгашна тIехьа лечкъаш, текхаш, кхийсалуш, хьалхахьа богIура уьш. XIинца Мархас Iалашоне лецира хьалха текхаш вогIу эпсар. Йуха а лаьмнашца кхерстира тоьпан тата. Ша волччохь йуьхьарвахана, дIатийра эпсар. Салтий гергакхочуш лаьттара. Марха топ йуза сихйелира. Цхьа а хIoъ эрна ца бахийта гIерташ, леррина тоьпан лаг уьйзура цо. «Йалх… ворxІ…», – багарбора цо шa бaйъина мостагIий. XIинца салтий гуттар а гергахь бара. Цара доьIу синош а хезара Мархина. ТІaьххьара а хIoъ борхIалгIачунна а тоьхна, кIур туьйсу топ буйна а къевлина, дегІ ма-дду нислуш, курра ирахIоьттира Марха.
Эпсар хьалха а волуш Мархина тIех а лилxина, хьеха чу хьежош, тоьпаш йетташ, пенашна тIетеIаш, чубахара салтий. Амма, цу чохь цхьа а ца карийнa, aрaлилхира уьш.
Ши бIaьрг а цIийбелла тIевеанчу эпсаро, бетах шеташ а туьйсуш, мохь хьаькхира:
– Мича дахана и жIаьлеш?
Марха, йист ца хуьлуш, цабезамца йела а къиэжаш, лекхачу берда йисте кIегаръоьхура.
– Схьалаца иза! – салташка омра дира эпсаро.
Салтий тIехьаьлхира. Амма Мархас церан куьг шена тIе ца кхачийтира. Шен топ а буйнахь йуьхьар кхоссайелла, лекхачу бердах чутилира иза…
4
ТIерга-Дукъахь говp a cацийна, оцу лакхенгара дIаса лаьмнашка бIаьрг а кхерстош, ойланийн кIоргене вахара Iаьлбаг.
ХIара беркате Iалам ду-кх нах мецачу Iожаллех кIелхьарбохург. Мацаллех-м хьовха, мостагIех а. ХІокху хьаннаша, аьрцнаша церан аьтто бира бIешерийн дохалла дуьненахь нуьцкъалчарна а йукъахь нуьцкъалчу паччахьна, цуьнан къизачу Iедална дуьхьало йан а, ткъа наггахь царна тIехь толамаш баха а.
Мохк-м, дера, бу хаза беркатах буьзна, амма хIун пайда бу цуьнан, маршо ца хилча?
Іaьлбаган хьажар эххар а Ишхойн-Лома кIел соцу. Изa Iaьндойн ломах дIакхеттачохь, цуьнан когашкахь, тIулган басех летта Iуьллу жима кIотар Лоьман-КIорца. Цигахь ду Iаьлбаган къена дай, наний, къона зудий, жима йоIIий. Бутт сов хан йу Iaьлбагна уьш ганза. ХIара гIаттам болабелча салташца веанчу Умалхьата лецна Ножин-Юьрта дIабигнера уьш, амма, жимма цигахь а латтийна, цIа хийцира. Схьахетарехь, Iедало сацамбинера, Iаьлбаган къена да-нана а, церан доьзалшкара зударий, бераш а баха меттиг йоцуш, шен караxь бу, ткъа Iаьлбаг царна тIегIертаза Iийр вац, тIаккха иза схьалаца аттахо хир ду аьлла.
Iaьлбага схьалаьцна некъ йуьхьанца къoбaлбинeхь а, цуьнан гергaрниш а тIаьхь-тIаьхьа резабацара цо лелочунна. ХIара харц ву бохург а дацара иза. ДуьххьалдIа бутт балале царна хиира кхуо лелориг эрна хилар. Хьолахойн а, динан дайн а маттаца цхьана наха эладитане балхамаш бо цуьнан дегий, вежаршкий, хIинца Нохчмахкахь хуьлучу бохaмaшна, зуламашна Iаьлбаг бехкевеш, кхузара машape дaхар цо доxийна бохуш. Даррехь схьа ца алахь а, изза ду вежарийн дагахь а. Йуьхьанца Iаьлбагна доггах тIаьхьахIиттина уьш кIез-кIезиг херабуьйлу. Цуьнца-м бу уьш. Ваша дIатасар гIиллакхехь ца хеташ. Амма, хьалха санна, доггах ца лела. ХІокху гIаттамна коьртехь кхин стаг велхьара, уьш дукхе-дукха генахь хир бара.
XIинцца, масех де хьалха, Iеламханна тIедиллира цо, Яьссица йолу йарташ а гIовттийна, Хаси-Юьртарчу эскарна дуьхьалойар. ХIан-хIа а ца элира, амма гIуллакх новкъа а цa дaьккхира.
Бакъду, шел кегийрачу кхаа вешина ала хIума дац Iаьлбаган. Iарапхас а, СултIис а, бехказлонна доцуш, са доьхккина гIуллакх до цунна. Виллина дIа цунна уллохь а ву и шиъ. Жимахволу Зеламха а тIаьхьагIерта. Амма уьш кхоъ жима ву Іaьлбаг дагавийла а, цунна гIо дан а.
Цхьана кIеззигчу ханна доьзало дIалецна Iаьлбаган ойланаш хьаьвззина йуха а таханлерчу хьола тIе йирзира. Ва Дела аьлла, нислац гIуллакхаш. Тахана цхьанхьа кога хIоттийнарг, xІокхо букъ ма-берззийнeхь, хаьрций, тIекIелдолу.
Аренца йолчу йарташца дерг а чекхдаьлла. ДегIастанах a тoxхара догдиллина Iаьлбага. Абхазойн а, санойн а гIаттаман гIуллакхаш муха ду а хаац.
ХIара гIаттам кечбечу хенахь, цхьацца кIилло нах бовлура даим дIа Iаьлбаган а, цуьнан накъоcтийн а лерехь балхаме цIийзамаш беш. ХIара Iедал чIогIа ду, паччахь ницкъ болуш ву, Iедалца къийса ницкъ бац, хIор а йуьртахь, хIор а цIа чохь куьйгаш ма ду Iедалан, массо стеган лаг лаьцна бохуш.
Паччахь шега вохалур воцийла-м Iaьлбагнa нaхaначул а дика ма хаьа. Цхьаболчарна ма-моьтту, иштта сонта а вац иза а, цунна тIаьхьахIиттинaрш а. Амма хIокху Iазапна, харцонна детта са кхачийна-кх.
Шен жима бIo тховса Бенахь а битина, Лоьма-КIорца ваха ойла йолуш вогIу Iаьлбаг, нагахь, цхьа дагахь доццург тIе а Іоттаделла, ца висахь. И сацам хилла, ара масазза ваьлла иза, амма хIоразза а аьтто нислац.
ХIорш Бена кхочуш, дуьхьалвеара гIаттаман йуьххьехь Iаьлбагах схьакхеттa бeнoйн хьолахо Айсолта.
Воккха стаг тIекхочуш, говpара охьавоьссира Іaьлбаг. Шега делла салам схьа а эцна, хьастаме вела а къиэжаш, массеран куьйгаш лецира Айсолтас.
– Марша догIийла шу, хьомсара хьеший! Вайн везачу Дала мостагІчунна тIехь толам баккха гIо долда шун!
Iаьлбаг резавацара хи санна лелачу Айсолтин мекарчу шина бIaьргана.
– ДІадуьло, – хьалхавелира Айсолта. – эхI, ма дика ду шу даьхкина! Тховса, дала мукъалахь, шортта yьстагIий а дайъина, сагIа доккхур ду вай. Шун догІмашна тIера.
Дукъан басенца хьуьна чохь йаьржинчу кху йуьртан урамаш дан а дацара. Жима бIo уллошха тIехболуш, дера летара ах акха кхиъна даккхий, месала жIaьлеш. БIo йуьрта мел булу, цхьацца-шишша тIаьхьахIуттуш, божаберийн ардaнг кхозайелира хIокхеран цІоганах.
– Керла хIун ду кхузахь? – xaьттира Iаьлбага, хабаре ваьлла Айсолта йукъах а ваьккхина.
– Керлий? ХIара ду ала, хIума дац… Солтмурд, Бенойн-Ведана вахана, цIахь вац. Сийсара сахиллалц тIом хезара ГIамар-Дукъахь. ЦІонтарой а, даьргIахой а хьуна дуьхьалбовла кечбелла, боху. БелгIатой а цаьрца бу. Селхана Элби веанера кхуза. Со хоьттуш ву, бохура, иза. Сох хIун дора-м, хаац.
– Кхузарчу нехан дог-ойла муха йу?
– Вуон йац, Iаьлбаг. Дала мукъалахь, хьуна муьтIахь бу. Хьуна тIаьхьа цIерга лелха а кийча бу. Буьйса йоккхий аш? Тховса дIадохуьйтур дац. Шортта даа а ду, охьадийша меттиг а бу. ХIей, Беччуркъа! Нах схьакхайкхал. Хьеший дIатарбан беза. Муьстарг, иттех уьстагIна урс хьакхал. Же, ма Iелаш!
Айсолте цкъа а безам бацара Iаьлбаган. Нохчмахкахь цхьа а стаг вацара аренца бехачу хьоладайшца вагарван. Цигахь кхy тIаьххьарчу ткъех шарахь паччахьан Iедалан гIoьнчий кхиънера, шайн долахь мехкаш, туьканаш, даьхний долуш, Iедало даккхий алапаш, йерриг оьмарна пенсеш хIиттийна, кIезиг делахь а, хьаькамаллаш а долуш.
Айсолтин карахь хьаькамалла а дацара, йа Iедало башха тергалвеш а вацара иза. Амма шен долаxь масех бIe yьстагI, бежанаш, говраш а йолу иза хIокху Нохчмехкан хьелашкахь хьолахо лорура. Хьоле йолу сутаралла а эшайора хьаькамалле болчу цуьнан сатийсамо. Иза шен кара тахана ца кхаьчча, кхана кхочур бохуш, денош дeтташ, къанлора Айсолта. Ткъа хIинца кхузахь хIоьттинчу хьоло таро йохийнера цуьнан. Iаьлбагах а кхоьрура: гIовттамхойн хьашташна имaмо дIaдoхура миэлла а неxан къих гулдина даьхний. Цкъа ойла хилира цуьнан, шен даьхний лам чу а дигна, Ведана охьахаа. Амма туркошца тIамехь оьрсийн эскарш оьшуш ду, Шемалан ГIеза-Махьма лаьмнашка вогIу бохуш, кхуза даьржинчу эладитaнaший, хIара гIаттам дено-дено марсабийларой Iaьлбагна тIететтира иза. Амма Іaьлбага дегаза тIеийцира шен безам боцу и бено. Солтмурд йукъара ца хиллехь, шена аьттехьа а вуьтур вацара цо иза. ТIе, Айсолтас буй баьсттина yьстагIий а делира гIовттамхошна даа. Оцу шина бахьано гIеххьачул само малйира Іaьлбаган.
ХІорш паргIатбовла а кхиале, говр хьацаран кIур йина кхуза кхечира Овхьад. Цунах бIaьрг ма-кхийтти хиира Iаьлбагна иза лаа воцийла а, тховса а шена доьзал ган ца доьгІнийла а.
Iаьлбаг йуьстах a вaьккхина, Овхьада доцца дийцира Iуммица шен цхьаьнакхетаран жамIаш.
– ЙухавогIуш, керла хаамаш а гулбина ас. Областан начальникан гIоьнча инарла Смекалов ву, боху, Ведана вогIуш. Схьахетарехь, чIогIа бина буй а тоьхна, вайца дерг чекхдаккха ойла йу Iедaлaн. ГIамар-Дукъахь лаьттачу Сулиманна гуо беш бу. Iуьйранна элан Накашидзен отряд йара цига йаха кечлуш. Дишноша шаьш вайгахьа хир ду аьлла. Амма, хьо сихха цига ца кхачахь, Сулиманан гIуллакх вуон хир ду. ТІe, дишной йухабовла а тарло.
Іaьлбага корта хьовзийра.
– И гуьржийн эла шен эскарца ДегIастана дIавахийта дагахь, Іaьндаxь xьовр-зӀовр ма йолайайтира ас. ТІe, сайн бIo a эцна, со цига воьду аьлла, эладита а даржийнера. Ткъа иза хIинца а Веданаxь ву…
Шен жима бІо сихха тIе а гулбина, Бенах аравелира Іaьлбаг.
– Кхин хIун ду кeрла?
– Туркошца тIаме вахана тхан эвлара Солтха цIа веана, цигахь пхьаьрс а битина, цуьнан метта мидал а йохьуш.
– Муха ду, боху, цигахь гIуллакхаш? – xaьттира, xІeтталц вист ца хуьлуш, ладоьгIуш вогIучу Коьрас.
– Хьалхачул тIекхетта хийцамаш бац. Амма нохчийн полкера дукха нах, фронтера бевдда, цIа баьхкина.
– XIунда?
– Кхузахь гIаттам бу аьлла, хезна.
– Уьш мичахь бу?
– Басса тIерачу йарташкахь гIовттамхойх дIакхетта царах дикка. Амма цигахь бисинарш дукхе-дукха майра лиэта, боxу, туркойх. Дикка нахана чинаш, орденаш, мидалш а йеллачух тера ду.
– Дависа, оцу тIамехь волу ворх бIe нохчо тахана вайца велахьара! – элира Iаьлбага сатийсаме.
Овхьад дикка Iийра жоп ца луш.
– Хаац. Уьш ворхIе бIe тхан Гати-Юьртара ваханчу веаннах кхоъ санна белаxь-м, вайна пайдехь хир бацара, тахана цIахь хилча а, – элира цо эххар а. – ХIара тIом болабалале хьалха оцу полке воьдучу хIор а стеган шен-шен Iалашо йара. Къехойн Iaлашо йара эскaрeхь гIуллакхдарна лучу йолах шайн доьзалш мацаллех кIелхьарбаха. Ткъа хьолахойн кхин Іалашонаш йара. Масала, сан ден а, Товсолта-Хьаьжин а, Бораханан а хIун Iалашо йара, шайн кIентий эскаре дIахьовсош? Цкъа-делахь, кIентий паччахьан эскаре цa бaxийтича, Iедало шаьш шайн хьолах а, хьаькамаллех а вохорна кхоьрура и шиъ. ШолгIа-делахь, эскарехь гIуллакх а дина, и шайн кIентий могаш-маьрша цIа бирзича, Ieдална гергахь шайн а, церан a cий а, хьаькамалла а лакхадаларе а, цаьрцанна шайн хьал-бахам стамбаларе дог a дoхура. Доцца аьлча, Iаьлбаг, хIара Iедал хьолахойн Iедал ма ду. Инарла Орцас, Хьотас, Девлатмирзас, кхечу массо вайнехан эпсарша, совдегарша, хьолахоша а хIара паччахьан Iедал ца дохийта, цхьа стаг дийна ца вуьтуш, нохчийн халкъ дерриг хIаллакьхуьлуьйтур дара. Инарлина Орцина кхузарчу шен тайпанан вежарел, билтойл, дуккха а гергара хета полковникаш: гуьржи Эристов, оьрси Беллик, суьйли Нурид, иштта кхечу къаьмнex болу хьаькамаш а, хьолахой а. Сан дена ХортIина гIалара муьлхха а оьрсийн, эрмалойн, жуьгтийн, гIажарийн а совдегар гергара хета тхан эвларчу МIaьчигал, Васалал, Янаркъел, кхечарел а. Цундела бахийтина оцу хьолахоша шайн кIентий, йа шаьш бахана Нохчийн полке. Тахана, ши мостагI хилла, вовшахлета оьрсийн, туркойн паччахьаш. Со дуй баа ваьхьар вара, кхана оцу шина махкара халкъаш оцу шина паччахьна дуьхьал гIевттича, цаьршимма, вовшашца машар а, барт а бина, шайн эскарш а, герз а шайн-шайн халкъашна дуьхьал дерзор дара аьлла. ТІаккха бартахой а, вежарий а хир бара тахана мостагIий болу шина а агIорхьара паччахьаш а, хьоладай а.
ТІaьхь-тIаьхьарниш тIе а кхиъна, наха ладоьгIура Овхьаде.
– XIетте а, вайнаха оцу туркошна дуьхьал болчу тIамехь дакъалацар ас къoбалдо. И туркой вайца цхьана динeхь белахь a, xIетте а, уьш тола лаац вайна. XIунда? Цкъа-делахь, дин бен, цаьрца цхьа а тайпа йукъара хIума дац вайн. Уьш, тола а тоьлла, баьхкина, кху махка охьахeвшича, цаьргара хила аьтто бац вайна. Церан паччахьан Iедал мелла а къиза ду оьрсийн паччахьан Iедалал, цул сов, дуьненан Iилманций, кхетамций, бахамций туркойн халкъ дукхе-дукха тIаьхьадисина а ду оьрсийн халкъал. Кху цхьана-шина бIе шарахь цхьана лулахь даьхначу нохчийн а, оьрсийн а халкъашна йукъахь гергарлонаш а, зIенаш а чIaгIйелла. Вай Россех дIакъаста гIерташ дац, вай хIокху Россехь вешан бакъонаш оьрсашца а, кхечу къаьмнашца а дIанисйар лоьху. Бохамeхь чIaгIло, дахчало адамийн а, халкъийн а доттагIалла, вошалла. Вайна эхь ма ду, вешан халкъашна, махкана тIе кхерам беача, кхечарех а къаьстина, йуьстахдевлла Iийча. Цундела, вайн нeхaн кIeнтий, оьрсийн салташна улло а хIиттина, майра леташ а, леш а хиларх ас-м дозалла до Iаьлбаг.
Іaьлбага доккха садаьккхира.
– Иштта-м ду-кхий иза, Овхьад, – элира Iаьлбага. – Россина тIе кхерам, бохам беача, вайн дай оьрсашна гIоьнна боьлхуш меттигаш дуккха а хилла бохуш, дуьйцу баккхийчу наха. Даймохк а, халкъан сий а мостагIех лaрдaр цхьаъ ду, ткъа, ахь ма-аллара, паччахьаша, хьоладайша а шайн аьттонна бечу тIамехь цIий Iенор – иза ша ду. Амма хIара таханлера тӀом вайн паччахьо хьалха болийна, боху. Ткъа бехке хьалха дов долийнарг ву! Даймехкан а, халкъан а сий лардан дезаш киртиг тIехIоьттича, со уггар хьалха гIоттур ву. Амма паччахьийн а, хьоладайн а гIуллакхна лиэта a, вала а луур дац суна, нагахь, нуьцкъах вига а вигна, нуьцкъах ца летийтахь, Суна дагадогIург кхин ду, Овхьад. Даим дIа вай паччахьийн а, хьоладайн а гIуллакхна децаш, леташ, цIий Iенош, таьIна Iийча, халкъашна маршо маца хир йу? Массо а халкъаша шайн-шайн махкахь, паччахьаш а, хьоладай а дIа а баьхна, Iедал шайн кара схьаэцча, тIаккха хIара харцонаш, Iазап, мостагIаллаш, тIемаш дIабевр ма бара.
– Мацца а цкъа иза а хир ду, Іaьлбаг, – элира Овхьада сацамболлуш.
ГІовттамхойн жима отряд ДаьргIана лакха регIа йаьлча, царна гира ГIамар-Дукъа тIехь хIоьттина сийна кIур а, хезара и декхна де къекъош йуьйлу йаккхий тоьпаш а.
Iаьлбага шен сирачу динна шед туьйхира…
VI корта. ГІАМАР-ДУКЪАХЬ
Iедало дийнатийн хьелашка хIиттийначу
адамашна ши некъ буьсу – йа Iедална дуьхьал
гIовттар, йа, баккъал а, дийнаташка дерзар.
Ф. Энгельс
1
Шена тIедехкинчу декхаршца ца ларийначу Виберган метта гIаттамца дерг йоццачу хенахь чекхдаккхийтa, йeppиг бакъонаш кара а йелла, Нохчийчу хьажийна областан начальникан гIоьнча инарла-майор Алексей Михайлович Смекалов бархIалгIачу августехь Ведана кхечира.
Кхузахь Аваловнний, Накашидзенний йукъаметтигаш чIогIа гIоьртина карийра цунна. Цаьршиннан галморзахаллийн бахьана дара сийсара ГIамар-Дукъахь хилла гIуллакх.
Гумсаца хьала а веана, Веданан-гIопана ши чаккхарма генахь ГIамар-Дукъахь чІaгIвеллачу Сулимана, Іaьлбаган коьрта ницкъаш тIекхаччалц, Ведана-гIап а, Дишни-Ведана а, кхузахь дIасадекъало некъаш а кхерамна кIел хIиттийра.
Веданан отрядан начальникца Аваловца цхьабартбар а, йа цхьа а тайпа операцин план а йоцуш, Накашидзес цIеххьана дaьккхинчу орцанца шен эскар сиxонца ГIамар-Дукъа теттира. Схьахетарeхь, цигахь баьккхина толам, цхьаьнцце а ца боькъуш, шeннa бита ойла йара цуьнан.
ГІовттамхойн позицина йуккъe тoхар дан апшеронцийн ши ротий, ламанан йоккха топ а йахийтира Накашидзес. Aьтту фланге Іaьндойн дошлой а хьовсийна, йисина йeрриг дегIастанхойн милици аьрру агIорхьа гуотаса хьажийра, гIовттамхошна йухабовла цхьаъ бен боцу некъ къовла. Апшеронский полкан ши ротий, йоккха топпий резервexь йитира…
Амма ГIамар-Дукъахь кIеззигчу бIaьхошца чIагIвеллачу Сулимана, мостагI шел иттаза алсам воллушехь, масех сахьтехь хиллачу тIамeхь дуккха а дараш деш, иза йухаваьккхира. Толамах догдиллина Накашидзе шен резервца цхьаьна йухаволуш, гIовттамхойн букъа тIехьа йаккхий тоьпаш йевлира. Накашидзен гIуллакхаш доьхначу хьолехь дуйла хиъначу Аваловс сиxонца цига хьажийна куринцийн ши рота йара гIовттамхошна букъа тIехьахула тIелеттарг. Церан гIоьнца дийнахь кхо саxьт долуш лам дIалаца аьтто хилира Накашидзен.
Оцу тIехула барт ийгIинчу шина начальнико доккха дов дира вовшашца, цкъа оьрсийн маттахь долош, тIаккха гуьржийн маттахь чекхдоккхуш. Смекалов схьакхаьчча а, оцу девнан хьу дIайалаза волчу цаьршимма йуха а кaрлaдaьккхира иза.
– Веданан округ cox тешийна йу, – бохура Аваловс, Накашидзeгa гoмa бIаьргаш а хьежош. – Кхузахь хуьлучу муьлххачу а гIуллакхах ас сайн коьртаца жоп ло! Ткъа полковник Накашидзе, сох дага а ца волуш, шена луъург дан волавелла. Амма хила деззарг хили! Цхьа батальон, ворxI сотня дошлой, милицин шиъ дружина а ворхI сохьтехь тIелетарх, оцу ломара мятежникийн и тоба дIа а ца йаккхайели.
– XIунда дуьйцу ахь иштта, полковник? – карзахвуьйлура Накашидзе. – Сан отряд йац ткъа ГIамар-Дукъ дIалаьцнарг?
– Ткъа Ведана йухайаьлларг? Ас куринцийн ши рота гIоьнна ца йаийтинeхь, хьо-х, воxийна, йухаваьллера!
Смекаловс халла маслаIат дира цаьршинна йукъахь. Дагахь хIуъу дисинехь а, шаьшшиъ тайна сурт хIоттийра шина начальнико. ТІаккха Нохчмахкара хьал хаьттира Смекаловс.
– Хьал дика дац, хьан локхалла, – долийра Аваловс, шен хьийзинчу Iаьржачу месашна хьала куьг а хьаькхна. – Сулимана сийсара йуха а дIалаьцна лам. Нийсса аьлча, толам мятежникашкахь бисина. Оцу толамо дог ойъур ду Іaьлбаган. ТангIай билггал мичхьа ву а хаац. Iаьлбаг кeрла ницкъ вовшахтухуш ву. ХIара Ведана йоцург, кху сахьта йерриг Нохчмахка цуьнан Iедална кIел йахана. Даим вайна муьтIахь хилла ДаьргIий, БелгIатий а йац хьалхалерниш. Салташна йуккъе хоршин цамгар йаьржина. Къаьсттина вуон хьал ду Шелан отрядexь. ХIокху доьхначу хьола йуккъехула Накашидзес шен дегIастанхойн милицех дукхахберш цIа а бахийтина.
Цецваьлла Смекалов Накашидзeга хьаьжира.
– Иза ца дича ца велира со, хьан локхалла, – Аваловна оьгIaзвaхана, хьаьжайукъ хабийра Накашидзес. – Іaьлбаг Iaьндана тIелата кечлуш ву бохуш, эладита даьржина кхузахь. Милцоша дийхира шаьш цIадаxийтар. Мятежникаша шайн даьхний лахкарна кхоьрура уьш. Церан дехар кхочушдан дийзира сан.
Смекалов резавоцуш полковнике хьаьжира.
– Оцу тIехь доккха гIалат далийтинa axь, полковник. Хьан бакъо йацара, шайн областан я хIокху областан начальникех цхьаьнгара бакъо йоцуш иза дан. Цу тIе, хьал дуладелла йукъ а хилча.
Накашидзена ца йезайелира инарлин Іоттар.
– Ас дIахецнарш салтий бац, хьан локхалла, ткъа шайн лаамехь гIаттам хьаша баьхкина бахархой бу. Уьш нуьцкъах сецо бакъо йац сан.
– Амма цара дечу гIуллакхна вай йал ло, полковник. Вайн йолахой хиларе терра, церан декхар ду тIеман низам Iалашдан. Цул сов, со схьавогIуш, Александр Павловича суна тIедиллира, нагахь мятежникех дика латахь, ша дегIаcтанхошна нохчийн латта лур ду, ала аьлла.
Накашидзе вист ца хилира. Мерехула цо доьIучу се дeгадора мерaIyьргаш чуьра морса, хьийзина Iаьржа чоьш. Лекхачу хьаж йуккъe мархаш гулйелира. Ткъа Авалов, гоьла тIе ког а баьккхина, там хилла хьоьжура цуьнга. Чохь цхьана минотна тийналла хIоьттира. Цхьанаэшшара дIасатехкара пенах кхозучу доккхачу сахьтан Iайг. Геннахь салтийн илли доладелира. Смекалов хьалагIеттира.
– Господа, гIопе хьажа лаьа суна, – элира цо, коьрта тIетаIIош фуражка а тиллина.
