Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Йеха буьйсанаш
4
ХIаъ, Михаил Тариэловична дика хаьа Турце кхелхинчу ламанхошкара хьал. Къа а, дера, хета царах. Амма империн гIуллакхаш коьрта ду дерригенал а. Империн дуьхьа, бIаьрнегIар ца тухуш, тIаьххьара нохчо-м хьовха, кхузара дерриг къаьмнаш а лаххьийна цига дIакхалхо а реза ву иза.
Кубанал дехьара ламанхой кхалхоран гIуллакхна тIехь дуккха а къахьегна цо, амма цуьнан къинхьегаман стом кхечара буу. Иза дара цунна халахетарг. Мила ву ткъа и ирсениг? Евдокимов! И аьрта солдафон. …Оцу Аьрру фланго, цигарчу акхароша, легашкахь йисинчу даьIахко санна, дукха хенахь дуьйна диллина дIа сагатдо правительствон. Цкъа а ца хилла цигахь машар, хIинца а бац. Хир а бац и, Нохчийчоь тIаьххьара гуттаренна а гора ца хIоттайахь. Ах бIе шо хьалха, шайхана санна, и гуш, хууш хиллера А. П. Ермоловна.
«И нохчий Iаламат нуьцкъала а, кхераме а халкъ ду, – йаздора цо оьгIазе. – Цул сов, луларчу халкъаша a гIo до кхунна. Йа нохчашка безам болуш, йа вайца мостагIалла долуш а дац иза. Лаьмнашкахь и доккха, майра, нуьцкъала а халкъ, эшна, вайн кога кIел дагIахь, цуьнца цхьаьна шаьш а оьрсийн Iедална кIелдахарна кхоьруш. ГIебарта хIун йу? ХIумма а йоцург! Шайн кIордамечу ловзаршца вай девне-м кхойкху гIебартоша. Амма цхьана ханна уьш лан деза сан. Уггар кхерамечу йовсаршца – нохчашца – дерг чекхдаллалц. Нохчий дIаьвше лаьхьарчий ду. Ткъа важа дисина ламанан къаьмнаш – чуьркаш. Лаьхьарчаша цIий муьйлуш хилча, чуьркийн араш хаалац. Кху крайхь кхерамазалла, машар, тийналла а хир йац, Теркан лахенан аьтту aгIop долу нохчийн латтанаш вай дIа ца лецахь. И нохчий бу xIapa Кавказ карзахйохурш. Уьш къарбой, Кавказ къарлур йу. НеIалт хилла къам! ХIара тIаьххьара зама тIекхаччалц оццул дукха а ма бацара уьш. Шайн махкахь цхьацца зуламаш дина, бевдда баьхкина кхечу къаьмнех болу шаьш санна талорхой гIадбоьлхий тIелоцу цара. Уьш тIелецна Iаш белара. Вайн салтий а ма уьду Нохчийчу. Кхечу ламанхошна тIе ца бовду, ткъа – Нохчийчу. И нохчий, цхьа а Iедал къобал ца деш, шайн лаамехь маьрша болу дела. Уьш санна, шаьш а талорхой болу дела. Цундела, гIадбоьлхий, вовшашна мар-мара лелха! Массо тайпанчу талорхойн, вайн уьдучу салтийн а бен ма бу и Нохчийчоь. Ас даим а ультиматум хIоттайо оцу йовсаршна хьалха: бевдда шайна йукъабаьхкина салтий соьга схьало, йа ас адамашна дуьйцу ца хезна таIзар дийр ду шуна тIехь. Цкъа а цхьа салти а схьа-м ца велла! Цундела ас хIаллакйора церан йарташ. Цул сийдоцуш, боьха къам кху маьлха кIел хир дац. Кху дуьненахь адам хьоькхуш лела и Iаьржа ун а къехка царах, церан вуолла. Со Iебар вац царах, тIаьххьара веллачу нохчочун чарх Ставрополан музейхь сайн шина бIаьргана гичий бен!»
Оццу жамIашна тIевеара, Ермоловн къизалла тIехйаьлча, иза мукъа а ваьккхина, Николай I-чо «ламанан къаьмнаш къарде, ткъа ца къарлурш хIаллакде» аьлла, кхуза ваийтина фельдмаршал Паскевич.
– Кхидолу къаьмнаш къарда-м хала дацара, – паччахье балхамаш бора цо. – Церан коьртехь-м мехкадай бара, шайна чинаш, совгIаташ, ахча делчахьана, шайн халкъаш-м хьовха, да-нана а духкур долуш. Халаниш нохчий бу. Шайн акхачу маршонах хаьдда, шаьш вайн комендантийн Iедална кIел дахар деккъа цхьана дагадаро а карзахбоху уьш…
Баккъал а, хьекъале корта хилла Александр Петрович Ермоловн. Халахета государа хьалххе иза кхузара дIавигар. ТIехула тIе, цуьнан тIех къизаллина цунна барта чIогIа таIзар а деш. ХIетахь цхьана масех шарна иза кхузахь витина хиллехьара, цо шен къинхетамзачу куьйгашца тоххара караIамийна хир йара и неIалте Нохчийчоь.
Кубанан областехь а ирс хили Евдокимовн. Цигара ламанхой хIорда тIе таIийра цо. Михаил Тариэловична дагадаьхкира цо сардале йазйинчу донесени тIера шалхоне могIанаш: «Кавказерчу эскаршна хьалха лаьтта декхарш чекхдовла герга ду, – йаздора цо. – Лаьмнашкара дIа а лаьхкина, хIорда йистте, цхьана йуткъачу асанна тIе таIийнчу царна, вайн эскарш кхин а хьалхатаIахь, кIелхьарбовла некъ ца буьсу. Царах цхьакIеззигчарна лаа там бу, шайн исбаьхьчу Iаламан даймохк а битина, Кубанан йаьссачу аренашка дIакхалха. Цундела, вайн адамаллин дегнаший, эскаршна хьалха лаьтта декхарш дайдан лаарой царна кхин некъ белларна тIетоьтту вай – Турце дIакхалха некъ маьрша битарна».
ХIетахь, и могIанаш дешча, дегнаш кIадделира «адамаллин» болчу Кавказски хьаькамийн.
– Шайн даймахкара дIабаха гIертачу ламанхошна мелла а дуьхьало йар тIех йоккха къизалла хета суна, – элира хIетахь наместникан декхарш кхочушдеш хиллачу эло Орбелианис. – Вайн эскарша халачу хьелашка берзийна хилча, мелхо а, Турце кхелхачарна новкъарло йан ца йеза графо Евдокимовс. Амма, и масех бIе эзар стаг хIордал дехьа муха вер ву, хаац-кх.
Карцовс атта тардира и гIуллакх.
– Кхалхаран гIуллакх вайн лаамна жоп луш хиларний, кхузара тIом цо тIаьххьара а, гуттаренна а чекхбоккхург хиларний, кхузахь колонизаци йан аьттонаш луш хиларний, – вахвелира иза, – вешан ницкъ ма-кхоччу, царна дIакхалха гIo дан деза вай. Кхелхарш дIабига догIучу туркойн кеманашна ламанхой бехачу массо бердашка хIитта бакъо йалар бакъахьа хета суна.
– Туркойн кеманаш кIезиг хир дуй-те сила долу адам кхалхо, Александр Петрович?
– Вайн тIеман а, махлелоран а кеманаш йукъаозор ду-кх. Цул сов, малхбузера пачхьалкхаш а йу ламанхой кхузара дIакхалха лууш. Цара гIоьнна шайн кеманаш дахкийта а мега.
– Иза а хила тарло, – резахилира Григорий Дмитриевич. – Царна вайначул а тIех лаьа ламанхой Турце кхалха.
Евдокимовн ирсана, гIуллакх тIехдика дIадоладелира, туркоша-м хьовха, англичанаша, французаша, итальянцаша, грекаша а кеманаш делира ламанхой хIордал дехьабаха. Белла а, дийна а – ах миллион ламанхой цигара дIабаха аьтто хилира Евдокимовн. Ткъа Михаил Тариэловичан ницкъ кхачац атталла ткъа эзар нохчо а кхузара дIаваккха!
Дуьнен чу волуш дуьйна а ирсе кхаж баьлла Николай Ивановичан! Фейерверкеран кIант, йуьхьанца – магIара салти, тIаккха – Койсубулин пристав. Халлий бен йаздан а, деша а ца хууш, бодане стаг. Амма, шен пхи пIелг санна, ламанхойн Iер-дахар а, гIиллакхаш, амалш а йевза. Шен майраллий, къизаллий, дукхахдерг – мекарлой а бахьана долуш, инарлин чине, графан титуле а кхечи.
ХIаъ, эрна дац паччахьо Евдокимовн гоьваккхар. Ламанхойн дуьхьало каг ца йелла, инарлаш кIелбисча, цо кхин а йоккхачу къизаллица карлайаьккхира массарна а йицйелла лаьтта мацахлера Ермоловн тIеман тактика. Алексей Петровича дагарца болх бира Нохчийчохь, ткъа Евдокимовс – цIарца. Системица тIелатарш деш, кIез-кIезиг хьалхатеIаш, амма ша тIенисвелла массо хIума – йарташ, даьхний, йалташ, хьаннаш, цанаш, докъарш – йагош, Нохчийчоь тIаьхьалойоллуш дIалецира цо.
Ермоловн «хьаннаш хьекха» боху кхайкхам «кIур биэ» бохучуьнца хийцира Евдокимовс.
– ТIом ма бе нохчашца, – хьоьхура цо эпсаршна. – Мелхо а, тIамах къахка. Йарташ, йалташ, хьаннаш, бошмаш, дежийлаш, цанаш, даьхний, докъарш хIаллак а йай, йухадовла. Мацаллой, шелоной карабалор бу уьш. ЦIе, цIе, йуха а – цIе!
ТIеман тIаьххьарчу шерашкахь коьрта тидам айкхашна тIеберзийра Евдокимовс. Инди дIалоцуш англичанаша пайдаэцна метод – кхаьънашца нах иэцар – кхин тIе а тайина, шарйина, йукъайаьккхира цо кхузахь; «шайчийн» къайленах информаци йеллачунна – хIоккхул, имамах веддачунна – хIоккхул, цхьана а aгIop воцуш Iийначунна – хIоккхул, йоккха топ схьайеллачунна – хIоккхул, лаьцна нохчех стаг валийначунна – хIоккхул, иштта дIа кхин а кхаьънийн тарифаш йара хIиттийна. Доцца аьлча, иттаннаш шерашкахь хаддаза лаьттачу тIамо xIy даре кхачош лаьтта мацаллой, къоьллой бIарздина адам оьздангаллех дохо, кхаьънашний, айкхаллиний, йамартлонний Iамо шатайпа, бIаьргана гуш йоцу школа йиллира цо Нохчийчохь. Оцу тIехь баккхий кхиамаш а бехира графо. Фельдмаршало Барятинскийс масех дашца сурт диллира Евдокимовн: «Вуон хьехархо вацара граф. Ша кхолладелла жовхIар, амма къиношца – куьйгана цIена вацара иза, кхаьънаш оьцура…»
Ша йечу ойланашна шех иэхь хийтира Михаил Тариэловична. Оцу солдафонан карьерех иза хIунда хьоьгу? ХIан-хIа, дайшкара схьа дворянех волчу Михаил Тариэловича ша лахвийр вац цунах хьегарца. Евдокимовс болх куьйгашца бо, ткъа Михаил Тариэловича – коьртаца. ТIом чекхбаьлча, аддамна а мичхьа ву а ца хууш, массарна а вицвелла, шен графан титулца вуьсур ву Евдокимов, ткъа Михаил Тариэловича шен хьекъалца гойтур долуш дуккха а гIуллакхаш ду.
…Лаьмнийн баххьех хьерчачу кIайчу мархийн сомалкхашка а хьоьжуш, кора уллохь лаьттара Михаил Тариэлович. ГIаргIанан дуькъачу гIашна йуккъехь «кIур-кIур» дора шина кхокхано. Лаьмнашкара схьа дагна там беш байн мох хьоькхура. И гIайгIане ойланаш дIалахка санна, белшаш ойъуш, корта ластийра цо. ХIаваэ ваьлла, волавелла, коьрте жимма садаIийта ойла хилла Лорис-Меликов сацийра неIарх чоьхьаваьллачу штабан начальнико полковнико Свистуновс.
– Коьртачу штабера пакет йу, хьан локхалла, – цIена къаьстачу озаца вистхилира иза.
– Стоьла тIе охьайиллахьа, – элира Лорис-Меликовс, полковникан элдарчу дегIе бIаьрг а тоьхна. – Нохчийчуьра хаамаш буй?
– Ичкерински а, Аргунски а округийн начальникашкара донесенеш йу.
– Керла хIун дуьйцу?
– Башха керланиг а дац. Ламанан Нохчийчохь синтеме дац, халкъ бунт йан кечлуш ду, боху. Амма, цигахь дукхе-дукха леррина а, къайлаха а боккхачу гIаттамна кечлуш буй-те аьлла, хета суна. Вайн ирсана, зуламхошна тIаьхьа хIинца цкъа кегийрхой бен ца хIуьтту. Баккхийчарна иэрна хета Iедалца къийсар.
Лорис-Меликовс доккха садаьккхира.
– Мятежан тхьамданашка ладоьгIуш баккхийниш болуш, ткъа кегийрхой йухагIерташ хилча, бакъахьа хир дара, хьомсара Александр Павлович. И ун къоначу тIаьхьенан дегнаш чохь дисар ду зуламе.
Цхьана минотехь вист ца хуьлуш лаьттира и шиъ.
– Керла гайтам хир буй хьан локхаллин? – хаьттира полковнико.
– ХIан-хIа. Баркалла.
Полковникна тIаьххье неI тIечIагIайелча, Iаьржа лак хьаькхна, куьзга санна, къегачу стоьла тIе йуха а вирзина, лекха гIовла йолчу кIедачу гIанта охьахиира Михаил Тариэлович. Меллаша сургучан мухIар дIа а даьккхина, жимачу уьрсаца пакет а йатIийна, оцу чуьра деалха диттина шера кехаташ схьадехира цо. ТIаккха, цIеначу йовлакхца цIандина, дашочу хIазаршца кечдина куьзганаш шен стомма-бехачу мера тIе а дехкина, кехаташ схьадаржийра цо.
Дуолорна тIе бIаьрг кхарстийна, тIаккха цхьацца меттигаш леррина йеша вуьйлира иза.
«…ТIеман министре, цуьнан локхалле, инарла-адъютанте Милютине… № 1, 3 январь 1865 шо.
…Билгалдаккха деза, Малхбале Кавказан дерриг къаьмнаш вайца цхьатерра мостагIалле а, вайна цхьатерра кхераме а цахилар: цундела, царах лардалархьама, вай деш долу гIуллакхаш массанхьа а цхьатерра луьра хила дезац. Теркан областан Малхбузе Отделера бахархой бес-бесара къаьмнех хиларой, оьрсийн урхаллех боьлла хиларой, церан динан башхаллаший цигахь вайн Iедал чIогIа латтадо, цундела цигахь вайна кхерам боцу кег-мерса карзахаллаш хила тарло.
Шерачу аренца йолчу ГIумкийн округан мехкан хьелаший, вайн урхаллина кIел халкъ токхенга кхачарой гуттаренна дIабоккху цигахь гIаттам хиларан кхерам.
Кхечу хьолехь бу дагестанхой. Майра тIемалой а, динан фанатикаш а болчу церан вайга цабезам массерчул тIех чIогIа хила мега. Амма оцу шайн мехкан къечу, буьрсачу Iаламан Iаткъамна кIел кхиъначу цигарчу халкъийн Iер-дахаро вайн боккха аьтто бо уьш вайна муьтIахь латто а, оцу махкахь вешан урхалла латто а. Лаьттан къоьлло къинхьегамна Iамийна ламанан дагестанхой. Церан лаьмнашкахь мелла а тIехь йалта кхио мегаш йолу хIор а кийсак, дайша инзаре чIогIа къахьоьгуш тарйина и кийсак, тIаьхьарчу тIаьхьенаша, йоIбIаьрг санна, ларйо, иза шайн рицкъанийн цхьаъ бен доцу хьоста хиларна. Оцу бахьанаша, цигара къаьмнаш вайна мел муьтIахь дацахь а, догдохийла йуьту, Дагестанехь вайна дуьхьал гIаттам хир бац аьлла.
Новкъа ду, Дагестанехь а, Теркан областан Малхбузей, Малхбалей шина отделехь а вайн урхалла чIагIдечу хьелех цхьа а нохчий бехачу Йуккъерчу отделехь цахилар. Кхузахь дерриг а вайна дуьхьалдирзина: оцу халкъан амал а, йукъараллин дIахIоттам а, Iер-дахар а, Iаламан хьелаш а. Нохчаша вайца биначу бехачу тIамо цуьрриг а бакъахьа ца хийцина церан амал. Вайн эскарийн тохаршний, Шемалан деспотин Iедалний йуккъехь бисинчу нохчаша, вайх ларбала а, Шемалан Iедал дIакхосса а шина aгIop биэкъа ницкъ боцуш, шайн герз а, мекарло а цкъа вайна, тIаккха Шемална дуьхьалйоккхуш, йуха шайн вовшашлахь лиэташ, текхна xIapa тIаьххьара ткъа шо. Оцу шина а агIоррий, йуха вовшашлахь бечу тIамой хIаллакбина церан оьздангаллех болу кхетам а, вовшийн лерам а. Кхерам-м хьовха, Iожалла а дош ца хета царна. Кхерамах а, Iожаллех а боьллачу царна оцу шина а бIаьргаш чу хьоьжуш дерг бен дахар а ца хета. ХIокху тIаьххьарчу ткъа шарахь нохчийн цхьа а йурт тешна йацара ша тахана йолчохь кхана хир йу бохучух: цхьана aгIop вайн эскарша йохайора уьш, вукху aгIop – вай гергагIоьртича, Шемала нуьцкъаха кхечахьа кхалхайора. Мохк йалтина дика, токхе хилар бахьана долуш хIаллак ца хуьлуш дисина и халкъ, амма адамашха терра дахар бохучух кхетам а, тешам а байна церан. Демократизм уггар а лакхарчу тIегIан тIехь йара церан даим а. Сословеш а, тIаьхьенга лун Iедал а хIун йу-м, муххале а, ца хаьара царна, атталла цхьа а тайпа Iедал тIелаца а лаац. Иза-м хьовха, «приказ» боху дош а дац нохчийн шайн маттахь…»
– Цул а, хьерадаьлла халкъ ду иза аьлла, доцца йаздинехь, – доккха садаьккхира Лорис-Меликовс, – кошо бен нисдийр доцуш.
«…Оцу амалшца йукъараллин зIенаш йоцчу нохчийн долахь массо тайпанчу зуламашний, мятежашний аьтто беш мохк бу. Йеххачу хенахь цаьрца тIом бина, цаьргара схьабаьккхина дуккха а мохк, кху сохьта вайн политикин а, йа стратегин а Iалашонашна цхьана а маьIне боцу баьсса, берзина Соьлжан аьрру агIонца болу мохк бу. Йуькъа хьаннаш а, Iаламан кхин дуккха а чIагIонаш йолу йерриг меттигаш нохчийн долахь йисина. Церан долахь ду Дагестанца зIе латтош долу Аргунан а, Ичкерин а округашкара лаьмнийн чIажаш, Iаьржачу ломан хьаннаш. Оцу меттигашкахь карадо обаргашна шайна кхерамаза туш.
Оцу хьолехь йолчу Нохчийчоьнера вайна кхерам ма-барра гучу графо Евдокимовс, Малхбале Кавказ къарйар чекх ма-деллинехь, Iаьржачу ломан когашкахула дIа вайн станицийн а, чIагIонийн штаб-квартирийн а керла лини йилларца, нохчийн аренашкара йарташ ламанца йолчех дIакъасто план хIоттийра…»
– ХIай-хIай! – корта а ластош, велакъежира Лорис-Меликов. – Дерриг а хьекъалениг шений, Евдокимовний йаздой-ц Карцовс!
«…Вай дан гIертачух кхеттачу нохчаша луьра дуьхьало йира. Ичкерински а, Аргунски а округашкахь гIаттам хилира, йерриг а хьаннашкахь обаргийн гIеранаш йаьржира. ГIаттам хьаьшира, къаьсттина бехкейолу аьккхийн, бенойн йарташ арен тIе кхалхийра, аьрстахошка дIахьедира Жимачу ГIебарта кхалхар. Графо Евдокимовс йуьхьарлаьцна и хала, амма вешан Iалашонна тIедуьгу доккхачу маьIне система сацамболлуш цо дIайахьар йукъахдисира иза Кубанан эскарийн командующи хIоттор бахьанехь. Цуьнан метта Теркан областан эскарийн командующи хIоттийначу инарла-лейтенанто эло Святополк-Мирскийс тIе ца лецира Евдокимовн система. Герзийн ницкъашца Нохчийчоь къарйан йеза хан дIайаьлла, нохчашца машаре дийцарш дан деза, уьш вайх тешийта беза, тIаккхий бен гуттаренна а церан дуьхьало соцур йац, бохура. Турце кхалхо гIебартой совца а бина, церан махкахь керла станицаш йохкур йац аьлла, нохчашна дош а делла, аьрстхошний, аьккхашний шайн йарташка йухаберза бакъо йелира цо. Эло Святополк-Мирскийс ойла ца йеш диначу оцу гIуллакхаша Владикавказан 2-чу полкан гIалгIазкхий а, нохчий а йоццачу хенахь а цхьаьна тарлур боцчу хьелашка хIиттийна. Хьалха ас ма-аллара, шен планаш кхочушйан воьллачу графо Евдокимовс лакхахь буьйцу нохчий лаьмнашкара охьа арен тIе кхалхо болийнера…»
– Йуха а – аьшпаш! Нохчий арен тIе кхалхор Евдокимов цига хIоттавале долийнера!
«…кхидIа а уьш ГIебарта кхалхо дагахь, церан махка тIе гIалгIазкхийн станицаш йехкира Евдокимовс. Ткъа гIебартой Турце ца кхалхош совцор бахьанехь, шайн махкахь 70 квадрате миль лаьтта тIехь бисина инзаречу гаттехь бохкучу нохчаша бахам кхиор бу бохург-м хьехочохь а дацара, йуьззина мацалла хIуттур йу цаьрга. Цхьа а бIаьсте чекх ца йолу йарташна йуккъехь дов ца долуш, вовшах ца леташ, виэр-ваккхар ца хуьлуш. Арен тIехь латта доцуш бисина дуккха а нах шаьш хьалха вай герзан ницкъашца охьабаьхначу лаьмнашка къайллаха йухаоьху, тIаккха цигара уьш нуьцкъаха охьабаха дезаш хуьлу…»
– ХIокхо дийцарехь, кху областехь баьхна кхиамаш берриш а Евдокимов бахьанехь хуьлу, – ца вешаш, чIичкъавахара Лорис-Меликов. – Ткъа со тIехьа, IиндагIе, тоьтту. Нагахь хIокхо йуьйцу ойланаш а, кхиамаш а баккъал Евдокимовн хиллехь, инарла Кундухов Нохчийн округан начальник хIунда хIоттийнера цо? Хетарехь, Аргунски а, Ичкерински а округашкахь хиллачу Евдокимовс, нохчашна хьалха цIога лесто ойла йолуш, царна тIе Кундухов хIоттийна.
«…Оцу къастам боцчу, амма вайна халачу хьолах кIелхьардовла шиъ бен некъ бац: хьалхара, сацамболлуш тIейогIучу хенахь гIаттам хиларна кхерам гуттаренна а дIабоккхуш берг – берриг нохчий Теркан а, Соьлжан а аьрру агIонаш тIе а, Жимачу ГIебарта а кхалхор, Соьлжаца хьала ГIачалкх-Дукъа тIе хIотталц, ломан когашца нохчийн лаьтта тIе Соьлжан 1-чуй, 2-чуй полкан станицаш йахкарца аренан Нохчийчоь Теркан а, Дагестанан а областийн ламанан округех дIакъастор. Иза дича, вай тIаьххьара а, гуттаренна а чIагIло, Теркан областехь-м хьовха, Дагестанехь а. Шена йалтийн база хилла лаьттачу Нохчийчоьнах дIахаьдча, цкъа а меттахъхьан йаьхьар йац Дагестан. Амма, и план кхочушйан доьлча, вай кийча хила деза нохчашкахьара хинйолу луьра дуьхьало кагйан. Кху сохьта Кавказехь болчу вайн ницкъе хьаьжча, и тIом бахлур бац, шина-кхаа кIиранах чекхбала а тарло, амма йуьхьанцара тасадаларш Iаламат луьра хир ду…
ШолгIа некъ – кIез-кIезиг, сих ца луш, нохчий Турце кхалхор.
И план кхочушйан доьлча, вайна оьшу, лаххара а, пхи-йалх шо хан а, оцу йерриг а хенахь арахьарчу мехкашца чIогIа машар а, нохчийн муьлхха а гIаттам хьаьшна дIабаккха, Теркан областехь диллина латто тоъалчу барамехь эскарш а. ТIаккха а, цхьа хьалххе дуьйна гушдоцчу бахьаница, кхузахь цIе летар йац ала а даьхьар дац. Цундела, иштта меттиг тIенислахь, Кавказан кхечу къаьмнашна хьалха вешан Iедалан сий лардархьама, ас гайтинчу шина некъах хьалхарниг дIабахьа, йа, вуьшта аьлча, берриг нохчий Соьлжан аьрру агIон тIе кхалхорца, тIейогIучу хенахь гIаттамаш хиларна кхерам гуттаренна а дIабаккха, и хьалхара некъ дIабахьа коьртакомандующина йерриг бакъонаш йала йеза…»
– Цигара хьал-м шуна массарначул а дика хаьара суна, – барт туьйхира Михаил Тариэловича. – Цхьана дийнахь шайн тIеман кхиамаш хилчахьана, кхин тIаьхьалонан ойла ца йеш, тIенисбел-беллачу меттехь станицаш а, тIеман чIагIонаш а йехкина. Коьртаниг ца гина. ХIетахь кортошца ойла йан йезара, хьомсара государаш. Цхьа а низам доцуш туземцашна йуккъе баржийначу оьрсийн бахархойн ницкъ бац хIоьттинчу хьолана тIеIаткъам бан. ХIинца оцу Iовдалша кегийна худар ас даа деза. ЦIий а Iенош…
Дешна ваьлла кехаташ, деалха а тоьхна, оьгIазе конверта чу таIийра цо.
II корта. Дагахь доцу г
I
о
(Дешхьалхенан тIаьхье)
Зиэделларг ду, шайгара девлла зуламаш шайн карарчу Iедалан гIоьнца тIекхуьучу тIаьхьенах къайладахалур ду моьтту нах телхина хилар.
Корнелий Тацит
1
Михаил Тариэловичан ойланаш йукъахйехира тIулг хьажош тобиначу урамехула гергадогIучу говрийн ленаш тоьхначу бергийн татанаша. Иза хазза ладоьгIна а валале, йиллинчу гIопах чоьхьавелира дикачу дойшкахь герзах воттавелла йалх бере. Хьалха сирачу динахь вогIура хIокху махкахь хийла эпсар шех хьоьгу элдарчу дегIара, куьце хIирийн округан начальник инарла-майор Кундухов. Цуьнан некъахой бара виллина дIа цуьнца хуьлу воккхаха ваша Афако, кхин виъ йалхо а.
Каде динара а воьссина, кхин дIасахьажар доцуш, цIа чу волавелира Кундухов. Цо урх тесна йитина говр, йиэгa а йелла, бай тIе тIа детта йуьйлира.
Дукха хан йалале чувеанчу Лорис-Меликовн адъютанто Золотаревс, Кундуховс ша тIеэцар доьху, элира.
– Чувола ала, – кхоссар а йина, вусавелира Михаил Тариэлович.
Шаьшшиъ ший а кавказхо а, цхьана гуонан ши стаг велахь а, Кундуховга безам ца летара Лорис-Меликовн. И цабезам хила бух а ма бацара. Кундухов хьуьнаре инарла а, говза дипломат а, хIокху ламанан халкъашлахь лоруш стаг а ма вара. ХIетте а, цуьнга ладоьгIча, леррина хьаьжча, оцу арахьарчу куьцаний, хьекъалечу къамелний тIаьхьа шалхо хиларх шеквуьйлура. Амма империна дикка гIуллакхаш дина, Петербургехь йаккхий зIенаш йолуш а стаг иза хиларна, мел ца лаахь а, Кундухов лара дезара Лорис-Меликовн. TIe, дукха хан йалале xIapa берриг ламанхой гучуьра бовларе догдохуьйлаш хиларо дагна маслаIат а дора цунна.
– ОxI, сан хьомсара Муса Алхазович! Мича махо валий-те хьо со волчу!
БIаьргаш а, йерриг йуьхь а йекхайелла, Кундухов маракъовла санна, ши куьг дIаса а тесна, кегийра гIулчаш йохуш, цунна дуьхьалвахана, иза, пхьарс лаьцна, гIиллакхехь кIедачу гIанта тIе валийра цо.
Ша дуьхьал охьа а хиъна, хаттаме хьеше хьаьжира Михаил Тариэлович.
– ТIаккха, хьомсарниг, хIун ду керла? Оцу хьайн Скут-Кохахь дукха сагатдой ахь?
Гоьл тIе ког а боккхуш, гIантан гIовли тIе куьйгаш дехкира Кундуховс.
– Лаьмнашкахь мичара хезар дара керланиг? Уьш кхузара, Владикавказера, дIа ма кхочу тхоьга. Цул, ахь дийцахьа, Михаил Тариэлович, хьайн гIуллакхаш муха ду?
– ХIун аьлла жоп лур дара хьуна? Со кхузахь волу шо а ма ца кхаьчна. ЖамIаш дан тIех кIезиг хан йу иза. Доцца аьлча, планаш йаккхий йу, ткъа динарг кIезиг ду.
– Цуьнан императоран воккхалло империн уггар хала а, чолхе а область йелла хьан кара. Цо гойту, иза хьох чIогIа тешаш а, догйовха а хилар.
Цхьана минотана коьртера дIайевлла чолхе ойланаш, уьйриг хилла, йуха а чухьаьвзира. Лорис-Меликов, везза хьала а гIеттина, доца ши куьг тIехьа а диллина, кегийра гIулчаш йохуш, чухула дIасаволавелира.
– Бакъдерг аьлча, Муса Алхазович, государь-императоро и тешам сайна баларх дозалла до ас. Амма хала ду-кх кхузахь, инзаре хала. Ша Дела воцчунна басталур бац хIара шайтIанийн шад. Кхин хила амал доцуш, йухахьара къам ду и нохчий. Кхузара тIом чекхбаьлла моьтту массарна а. Ткъа иза аьттехьа а доцийла, хьуна ма хаьа. ХIокхеран къармазаллий, сонталлий фанатизме йирзина. Кху махкара дисинчу дерриг а къаьмнаша вайн гражданалла тIеэцна, дуьхьало йоцуш Iедална текхамаш а бо… Амма Нохчийчохь иза хьеха а ца дойту. Бехк ма биллалахь, Муса Алхазович, сапаргIат дийцалац соьга.
– XIаъ, хьан локхалла, чIогIо бIар ду Нохчийчоь, – элира Кундуховс, шен Iаьржа-месалчу мекхашна куьг а хьаькхна. – Цунна къера хила дезара тоххара. Закавказера а, Дагестанера а къаьмнаш къардан атта хилира вайна. Цигара хьалхалера Iедал вайчуьнца хийцичхьана, дерриг а дIанисделира. Церан тIулган лаьмнаш колонизацина дезар дацара. Вешан гIорторашна цигахь оьрсийн цхьа йурт йа штаб-квартира йилларо, мохк шуьйра хиларна, меттигерчу халкъийн бахамаллин дIахIоттамна новкъарло ца йира. Цул сов, вайца йеххачу хенахь биначу тIамо талийна, чIанабаьхна, гIелбина Кубанан областера ламанхой а, шайна йукъа гIалгIазкхий ховшо болийча, уллохь хIорд хиларо аьтто бина, Турце а кхелхина, вайна дуккха а латта мукъаделира. Цигахь бисина меттигера кIеззиг бахархой вайн правительствона кхераме хуьлучуьра бевлла, ткъа хенан йохалла, колонисташна йукъа а ийна, уьш лар йоцуш бовр бу. Буххенца кхечу хьелашна, кхечу халонашна тIеIиттаделира вай, Нохчийчохь вешан Iедал хIотто доьлча. Цкъа-делахь, областехь бIе эзар гIалгIазкхи ваха хаоро гатте йина нохчий шайн хьалхалерчу бахамаллин кепех бохийна. ШолгIа-делахь, дIасабовла меттиг бац церан. Къилбаседехьа – йекъа, йаьсса гIамаре аренаш, къилбехьа – лекха тIулгийн лаьмнаш. Оцу хьелаша вайна некъ боьхку гражданство тIеэца Iемина доцу и къармазе къам областал арахьа даккха. Доллучул а вайна хало йийриг кхин а ду – уггар токхе ах мохк цаьргара вай схьабаьккхинехь а, церан долахь стратегин Iалашонна доккхачу маьIне болу важа мохк бисар.
– ХIаъ, Муса Алхазович, – корта хьовзийра Лорис-Меликовс. – Нохчий хIокху хьелашкахь битахь, машарей, синтемей догдохуьйла йац вайн. Амма кIелхьарвала цхьа ков доцуш хало а хилац. Йерриг Кавказехь вешан Iедал хIоттийна вай, Нохчийчохь а хIоттор ду.
– Бехк ма биллалахь, Михаил Тариэлович, амма, нохчий Жимачу ГIебарта кхалхо Iалашо йолуш, ахь хIоттийна план кхочушйалур йоцуш хета суна. Нохчийчоь шина декъе йекъар – иза йуха а цкъа тIамца дIалацар санна хуьлу.
– Дера, шайн лаамехь-м кхелхар ма бац уьш цига, – ойла а йина, тIетайра Лорис-Меликов. – ХIун дан деза ткъа?
Кундуховс даррехь жоп ца делира, командующин собар зиэн гIерташ санна.
– Дала аьтто бийр бу, – шалхе велавелира иза. – Герзан ницкъаца низам хIотталур дац вайга. Кхин некъ каро беза.
– Нах иэцаррий?
– Иза а бац тешаме. Церан ханаш а, элий а бац вайна бохкабала. Бохкалуш нах кIезиг карор бу нохчашлахь. Шен амал йолуш къам ма ду иза. КараIамозчу эмалканчул башха, дуьрста йезац цунна.
– Церан элий а, ханаш а цахилар дикахо хета суна, – ойлане корта хьовзийра Лорис-Меликовс. – Ойла йел ахь, мел къиза бара дагестанхойн ханаш. Таркхойн шамхало хIун дора шен ахархошна? ГIожмаш йеттара, бIаьргаш бохура, тIуьначу зинданаш чохь бахкабора. Кюрин Аслан-хана цхьа бехкбаьлла шенаш цIийдинчу эчигца морцура, лергаш дохура, баьшначу кортошна тIе кхехка даьтта дуттура. Шайн ахархойн зудабераш нохчашна говрех бухкура. Церан и акха гIиллакхаш буххенца, гуттаренна а дIадаьхна Россин культуро.
Кундухов цавашаре велавелира.
– Бехк ма биллалахь, хьан локхалла, Россехь ахархой Iаьржачу боданехь латтош хилар дицдо ахь. Вайша цхьа кавказхо хиларна, хьох къайле йац сан. Ермоловс Дагестанера ахархой «маьршабохуш», оьрсийн муьжгий бIозза халачу, къизчу хьолехь бара. Арслан-хана шен ахархойн йоIарий говрех бухкура, ткъа оьрсийн помещико шенаш иэрех хуьйцура. Массо газет къарздой хуьлура крепостной ахархой бохка-иэцарх йолчу рекламаша. Мичахь йара и акхаралла? Цивилизацин Россехь! Цигахь а иза хилча, ткъа Дагестанерчу ах-акха элашний, ханашний бехкбилла гIертар суна-м беламе ма хета, Михаил Тариэлович.
Кундуховн дуьхьало йоцуш хецаваларо цецваьккхинчу Лорис-Меликовс акъваьлла ладоьгIура цуьнга.
«Дерриг а схьа ца олу ахь, амма вуьшта гуш ду-кх хьан дагахьдерг, – леррина хьаьжира цуьнга командующи. – Лаа дац, «мел йузайарх, борз варша хьоьжу» боху оьрсийн кица».
– ХIета, хьо реза вац-кх кхузахь вайн правительствос дIахьочу политикина йа, вуьшта аьлча, цуьнан императоран воккхаллин лаамна? – хаьттира цо, шен ирачу хьажарца Кундуховн бIаьра а вогIавелла.
Кундуховс бIаьрнегIар а ца туьйхира.
– Айса государь-императорна тешаме хила биъна дуй, йоIбIаьрг санна, ларбо ас, Михаил Тариэлович. Лар а бийр бу. Амма суна оцу лакхарчара тхаьш адамаш лорийла а лаьа. Оха мел доггах гIуллакхдарх, тхо мел хьекъале делахь а, оцу вельможашна гергахь сой, со саннаршший шайн вежарийн цIий Iено «караIамийна акхарой» ду. ХIаъа-ткъа, ахчанах а, чинех а дохкалуш, иэцалуш долу.
Меллаша тIе а вахана, Кундуховн белшах дайн куьг туьйхира Лорис-Меликовс.
– Сан хьомсара Муса Алхазович, тIех цIий сиха стаг ву хьо. Барт бийр бу вайша: суна хIумма а ца хезна. Амма иштта дешнаш кхечуьнга олучух ларлолахь. Кхин а дика хир ду, и зуламе ойланаш ахь коьртера дIайаьхча. Сан даггара хьехар ду хьуна иза. Ткъа оцу хьокъехь суна хетарг хаа лаахь, со буххенца реза вац хьоьца. Цхьацца кIезигчу нехан зуламечу, къизачу йа сонтачу гIуллакхашца дуьстина, хадо ца беза халкъан, мехкан мах. Росси цивилизацин мохк бу. Лаахь а, ца лаахь а, xIapa ламанхой адамаллин историна дукхе-дукха гена тIаьхьабисина. Ах-акхачу гIиллакхашца, амалшца беха хIорш оцу боданера маьлхан серлонга баха хьурмате кхаж Россин баларх воккхаве со, дозалла а до ас. Амма иза, хьуний, суний ма-лаъара, сиха хир дац, хьомсара Муса Алхазович. Цунна дуккха а хан, къинхьегам а оьшу. Халонаш лан а деза. Хьайн харцахьара ойланаш а йитий, генна хьалха дIахьажал хьо.
